یکی از نکات قابل تأملی که پدیده هیأت را موضوع مطالعه و بررسی می کند، همین ویژگی آن است، که با وجود تغییر شکل هایی که از آغاز تاکنون داشته است، همواره دوام و ماهیت خود را حفظ کرده و با سبک زندگی ما ایرانیان شیعه همراه شده است.
پیکی از بحث های اصلی، هویت ها و کارکردهایی است که هیأت های مذهبی، در کنار هویت و کارکرد اصلی خود یعنی؛ اقامه عزای بر اهل بیت پیامبر به خود می گیرند. در سده اخیر هیئات در چند دوره هویت های متفاوتی را در کنار هویت اصلی خود داشته اند که به طور کلی شاید بتوان آن را اینگونه دسته بندی کرد:
- کارکرد مبارزه: در چند دهه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌ویژه از دهه 30 به این‌سو که نخستین جرقه‌های مبارزة هدفمند و مستمر با رژیم ستمشاهی به وسیلة امام خمینی(ره) زده شد، برخی از هیأت های مذهبی در کنار هویت و کارکرد اصلی خود، هویت مبارزاتی یافتند و کارکرد فرعی مبارزه با رژیم ستمشاهی را برگزیدند. در آغاز نهضت اسلامی، حضرت امام با آگاهی از ظرفیتها و قابلیت های تشکلهای دینی که توسط خود مردم اداره می شد بر بحث سازماندهی هیأت های مذهبی، استفاده بجا و مناسب از فرصتهای وعظ و سخنرانی و آگاه سازی مردم از طریق منابر توجه ویژه ای مبذول داشتند. عزیمت مسئولین هیئات مذهبی به قم و ملاقات با امام خمینی در آستانه رفراندوم فرمایشی 6 بهمن ۱۳۴۱، تحولات بی نظیری را در نحوه و مضمون سخنرانی ها و مداحی ها در هیئات مذهبی ایجاد کرد. تکیه بر قیام و انقلاب بر ضد ظالمین، مضمون اصلی اشعار مذهبی آن دوره شد و انقلابیون با تکیه بر حماسه عاشورای حسینی موفق به جذب جوانان و آحاد مردم در نهضت امام خمینی شدند.
- کارکرد تعمیق انقلاب: اما با پیروزی انقلاب اسلامی، هیأت های مذهبی نمی‌توانستند به هویت جنبی مبارزاتی و کارکرد مبارزه با رژیم استمرار بخشند و ناچار به پذیرش هویت و کارکردهای جنبی متناسب با شرایط تازة اجتماعی بودند؛ شرایطی که در آن، انقلاب اسلامی، به عنوان انقلابی تازه شکل گرفته، نیازمند سازماندهی، تقویت و نهادینه کردن ارزش‌ها و نقش‌های انقلابی بود. در چنین شرایطی، هیئات مذهبی، طبعاً هویت انقلابی و کارکرد تعمیق انقلاب را پذیرفتند و با تعریف این هویت و کارکرد تازه، به ایفای نقش نوین خود در عرصه های اجتماعی پرداختند.
- در نخستین ماه های پیروزی انقلاب حتی بسیاری از جلسات حساس و مهم مملکتی در هیأت های مذهبی برگزار می شد. چرا که دست کم یک هیأت کاملاً شناخته شده -به نام هیأت مؤتلفه- به طور خاص، از فعالان عرصه های انقلاب در سطوح هدایت و مدیریت آن به حساب می آمد و تعداد قابل توجهی از دست اندرکاران هدایت و مدیریت انقلاب نیز در سایر هیأت های مذهبی عضویت داشتند و از این جهت، هیئات در آن مقطع خاص زمانی، به محلی برای برپایی جلسات انقلابی در حاشیه برپایی آیین های مذهبی تبدیل شده بودند.
- کارکرد رزمندگی: با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، هیأت های مذهبی، با تحولی عمیق مواجه شدند و آن حضور گستردة اعضای هیئات به ویژه جوانان در جبهه های نبرد حق علیه باطل بود. این حضور به حدی چشمگیر بود که گاه بعضی هیأت ها، به صورت دسته جمعی و با اکثریت اعضای خود به عرصه های دفاع کوچ می کردند وشاید فلسفه حضور راویان جبهه های جنگ در هیأت ها و حتی شکل گیری هیأت هایی با عنوان هیئات رزمندگان اسلام به همین دوره از تاریخ حیات هیئات ها برگردد.
- کارکرد در فضای پس از جنگ: پس از پایان دفاع مقدس، هیأت ها، همچنان هویت و کارکرد دفاعی خود را حفظ و اقشار مذهبی تداوم معاشرت های شکل گرفته خود را در قالب هیأت های مذهبی تعریف کردند مانند هیأت پزشکان دفاع مقدس، هیأت معلمین و ... که البته این مسأله نیز در نوع خود قابل بررسی است که چرا انسان شیعی، تداوم روابط دوستی خود را ذیل هیأت تعریف می کند؟ و آیا می توان یکی از دلایل آن را تقید و تأکیدات علما به برگزاری روضه های هفتگی یا ماهانه دانست؟
اما یکی از هویت هایی که در این سالها به طور جدی به هیئات مذهبی کارکرد متفاوتی می دهد، دانشجویی بودن آن است. یا بهتر است بگوییم: "هیأت های دانشجویی". هیأت هایی که توسط دانشجویان تأسیس شده و متصدیان آن و برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان آن همگی دانشجو هستند. در واقع هیأت مکانی است درون دانشگاه با همه اقتضائات آن.
امروزه این هیأت ها بدلیل شاخصه ها و ویژگی های منحصر به فردی که در شکل و محتوا داشته اند، توانسته اند مخاطبان خود را از میان قشر دانشگاهی و اقشار عمومی مردم جذب کنند و در عین حال در محیط اجتماعی خود در ابعاد متفاوت فکری و فرهنگی تأثیر گذار باشند.
ضرورت و چرایی هیأت های دانشجویی
در خصوص چرایی و ضرورت شکل گیری "هیأت های دانشجویی" می توان گفت: شاید اینگونه هیأت ها، ثمره و حاصل هیئات محلی و خانگی باشند که جوان شیعی را با نوعی زندگی خاص تربیت کرده اند. جامعه شیعه، سبکی ویژه برای تربیت فرزندان خود طراحی کرده است که حول مفهوم حبّ اهل بیت شکل می گیرد. بسیاری از باید ها و نباید های دینی را همین حبّ است که در جوان شیعی نهادینه و تثبیت می کند و از او جوانی معتقد می سازد، که تاریخ مند است. تاریخ مند است از آن جهت که آغازی دارد به نام عاشورا و پایانی به نام ظهور. آغازی که محوریت آن را خون و اشک، ظالم و مظلوم، عزت و ذلت می سازد و پایانی که محوریت آن را امید و پیروزی حق بر باطل، شکل می دهد، و جوان شیعی مداما رفتارهای خود را متناسب با این آغاز و پایان تنظیم می کند؛ نقش اصلی خود را که حفظ آرمانهای آغاز عاشورایی است در زیر سایه ی پایان مهدوی فراموش نمی کند. یکی از نقش های جدی و تأثیر گذار جوان شیعی، نقش دانشجویی و دانشجو بودن است، و بر اهمیت جایگاه آن همین بس که امام خمینی(ره) فرمودند: دانشگاه، مبدأ همه تحولات است. اگر بخواهیم این جمله امام که سراسر حکمت و اندیشه است را بررسی کنیم باید به معنای دقیق تحول دقت کنیم. دانشگاهی که می خواهد مبدأ تحولات باشد، ابتدا باید خودش متحول شده باشد و تحول دانشگاه وابسته به تحول افرادی است که دانشگاه را می سازند یعنی دانشجویان. برای فهم بهتر تحول باید دو ویژگی را در نظر بگیریم: 1- تحول؛ امری است درونی و وجودی. امری که از باور و اعتقاد عمیق ناشی می شود. 2- امری است که آغاز و پایانی دارد. یعنی چیزی از حالی و شرایطی به حال و شرایطی دیگر متحول می شود. حال اگر بنا باشد دانشجو، ایجاد کننده ی تحول در دانشگاه در ابتدای امر و جامعه در مرحله بعدی باشد باید دو ویژگی ذکر شده را توأمان داشته باشد.
پس اگر بنا باشد دانشگاه مبدأ تحولات قرار گیرد، و هدف از تحول، تحول به سمت امری باشد که انقلاب اسلامی تعریف کرده است، یعنی حرکت از عاشورا برای رسیدن به جامعه مهدوی، این امر ممکن نخواهد بود مگر از طریق هیئات دانشجویی.
و قطعا اهمیت و ضرورت این هیأت ها موجب شده است که در سال های اخیر دیداری به دیدارهای دانشجویان با مقام معظم رهبری با عنوان دیدار هیئات دانشجویی در روز اربعین اضافه شود، و شاید این آغازی باشد برای رسیدن به یک تحول.
*کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران
منبع: روزنامه جوان
