به گزارش خبرنگار فناوری اطلاعات «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ به نظرم رسید شاید استاد برای شرکت در سمینار یا گذراندن دوره فرصت مطالعاتی به خارج از کشور سفر کرده است. اما چند روز قبل از مصاحبه شنیدم یکی از دوستان بتازگی استاد را در دانشگاه تهران ملاقات کرده است. با دفتر دکتر تماس گرفتم و استاد با خوشرویی زمانی را برای مصاحبه تعیین کرد. در حین مصاحبه متوجه شدم دکتر موسوی هیچ گاه مگر در شرایط اضطراری گوشی تلفن همراهش را روشن نمی کند. نه به این دلیل که اساسا با فناوری میانه خوبی ندارد، بیشتر به این دلیل که درباره مضرات فناوری های نوین روی ساختار پروتئین های بدن اطلاعات زیادی به دست آورده است. او معتقد است برای در امان ماندن از مضرات فناوری باید در زندگی میانه روی را سرلوحه کارمان قرار دهیم. این استاد ممتاز دانشگاه تهران درباره تاثیر عوامل مختلف در سبک زندگی امروز بشر بر روی سلامت تحقیقات گسترده ای انجام داده است که در این گفت وگو به این یافته ها اشاره می کند.
تمرکز اصلی کارهای تحقیقاتی شما در حوزه پروتئین ها بوده است. چرا پروتئین ها تا این اندازه مهم هستند؟
من در مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران کار می کنم. در گروه بیوفیزیک فعالیت حوزه تحقیقاتی ما بیشتر درباره ساختار و عملکرد پروتئین هاست. اگر بخواهیم تعریفی از پروتئین ها داشته باشیم می توانیم بگوییم پروتئین ها ماشین مولکولی حیات هستند یعنی انجام همه کارهایی که در بدن ما و دیگر موجودات زنده انجام می شود برعهده پروتئین هاست. به عبارت دیگر در انجام همه کارها از دیدن تا شنیدن و حتی تکان دادن دستمان پروتئین ها نقش دارند. عملکرد این پروتئین ها حکمتی دارد و حکمتشان این است که کارهایی که انجام می دهند تابع ساختارشان است. وقتی در ساختار پروتئین ها به هر علتی تغییری ایجاد شود در انجام کارهایی که انجام می دهند تغییراتی ایجاد خواهد شد. این نشان دهنده رابطه بین ساختار و عملکرد پروتئین هاست. یعنی اگر ما بتوانیم یکی از این ساختارهای پروتئینی را بسازیم، می توانیم عملکرد مورد نظرمان را هم به وجود آوریم. وقتی فرد دچار بیماری می شود یعنی عملکرد پروتئینی در بدنش تغییر کرده است. تغییر عملکرد نتیجه تغییر ساختار پروتئین است. اگر ما بتوانیم ساختار پروتئین را به حالت اولیه بازگردانیم بیماری درمان می شود. تمرکز اصلی تحقیقاتی که ما در این مرکز انجام داده ایم نیز بر همین موضوع تاکید داشته است.
در دنیای امروز بشر وابستگی زیادی به فناوری های روز دنیا بخصوص گوشی های تلفن همراه پیدا کرده است. چرا گوشی تلفن همراه شما اغلب خاموش است؟
یکی از مطالعات ما درباره امواج تلفن همراه در محدوده فرکانس 960 مگاهرتز است. گروه تحقیقاتی ما اثر امواج تلفن همراه را روی پروتئین ها در بازه های زمانی نیم ساعت، یک ساعت و دو ساعت اعمال کرده اند و تغییرات ایجاد شده در پروتئین ها از جنبه ساختاری و عملکردی مورد بررسی قرار گرفته است. شش سال است که این تحقیقات را انجام می دهیم تا درباره اثر امواج تلفن همراه روی ساختار و عملکرد پروتئین ها به نتایجی دست پیدا کنیم. بررسی های انجام شده نشان داده است امواج تلفن همراه می تواند ساختار پروتئین ها را تغییر داده و در نتیجه در عملکرد پروتئین ها تغییراتی را ایجاد کند. آثار این تحقیقات در سطح نشریات علمی بین المللی منتشر شده است. بنابراین توصیه من این است که فقط در شرایط اضطراری از تلفن همراه استفاده کنیم؛ یعنی اگر جایی هستیم که به تلفن ثابت دسترسی داریم بهتر است تلفن همراه را خاموش کنیم و با تلفن ثابت مکالمه کنیم. باید به سبک زندگی توجه کنیم و سبکی را در پیش بگیریم که به بیماری منجر نشود.
یعنی باید از فناوری های روزدنیا هراس داشته باشیم؟
فناوری که از علم بین رشته ای، دانش و اخلاق سرچشمه گرفته باشد می تواند به فناوری سبز نزدیک شده و جامعه با ضریب اطمینان بیشتر از آن بهره مند شود. اما در بیشتر فناوری های امروزی بعد اقتصادی بیشتر مورد توجه است نه علم و اخلاق. فناوری هایی که در گذشته وارد زندگی بشر می شد بیشتر با هدف افزایش رفاه و کاهش مشکلات و محدودیت های موجود در زندگی قدم به زندگی مان می گذاشت. اما در فناوری های امروزی جنبه های اقتصادی نیز تا حد زیادی مورد توجه قرار گرفته که موجب می شود توجه به بعد اخلاقی تا حد زیادی کمرنگ تر شود. بخش وسیعی از فناوری های امروزی به درآمدزایی وابسته است. گوشی های تلفن همراه هم از جمله فناوری هایی است که در این گروه قرار می گیرد. ما باید بتوانیم برای سلامتی انسان و دیگر موجودات زنده برنامه ریزی کنیم.
همان طور که همیشه تاکید می شود مایع ظرفشویی برای پوست دست مضر است و باید هنگام استفاده از مایع ظرفشویی حتما از دستکش استفاده شود. تلفن همراه هم همین طور است و باید در استفاده از آن نکات ایمنی مورد توجه قرار گیرد. مقالات گسترده ای درباره تلفن همراه به چاپ رسیده است. در یک سری از این مقالات گفته شده است اگر کسی به طور مداوم روزانه چند ساعت از گوشی تلفن همراه استفاده کند و در محیطی باشد که سقف کوتاه داشته باشد. علاوه بر این در این محیط در معرض امواج دیگری مانند امواج ناشی از رایانه قرار داشته باشد و همزمان دارویی هم بخورد مجموع این عوامل تزاحم ایجاد می کند و موجب می شود امواج تلفن همراه اثرگذاری بررسی بیشتری داشته باشد. به طور که موجب می شود طی پنج سال احتمالا برخی رشته های DNA که در بردارنده اطلاعات ژنتیکی است آسیب دیده یا پاره شود. اگر در فردی DNA آسیب ببیند این مشکل به نسل های بعدی هم منتقل می شود و به این ترتیب این گونه فناوری ها ناخواسته زندگی آیندگان را هم تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین باید در استفاده از تلفن همراه احتیاط کنیم؛ احتیاط شرط عقل است.
ولی به نظر می رسد کمرنگ کردن نقش فناوری و بویژه تا این اندازه احتیاط در استفاده از تلفن همراه مانع از پیشرفت روزمره مان شود.
مهم ترین مسئله که امروز باید به آن توجه داشت و از سوی سازمان جهانی بهداشت نیز مورد تاکید قرار گرفته این است که یک کشور پیشرفته کشوری نیست که صنعتی و مجهز به فناوری های پیشرفته باشد. کشور پیشرفته کشوری است که سلامت باشد. سلامت از چهار جنبه مختلف حائز اهمیت است که این چهار جنبه عبارتند از سلامت جسمانی، روحی و روانی، اجتماعی و معنوی. ممکن است این سوال مطرح شود که چرا باید به سلامت معنوی توجه داشت. برای نشان دادن ارتباط بین اخلاق و فناوری یک منحنی ترسیم شده که نشان می دهد با رشد صعودی فناوری ها شاهد تنزل اخلاق بوده ایم. ما باید بتوانیم سلامت معنوی را هم به موازات رشد فناوری حفظ کنیم. اگر به معنویات لطمه ای وارد شود شخصیت انسان دچار آسیب می شود. در صورتی که خسارت به اصل وجود انسان وارد شود، در این شرایط مانند ماشینی خواهیم بود که فقط کار می کنیم و از زندگی بهره ای نمی بریم. زندگی انسان به معنویات و حالات ملکوتی او وابسته است.
شاید خیلی ها در ارتباط با استفاده از تلفن همراه موضع گیری کرده و بگویند ما اثر و نتیجه قرار گرفتن در معرض امواج تلفن همراه را ندیده ایم. پاسخ شما به این گروه از افراد چیست؟
اثرات ناشی از استفاده تلفن همراه با گذشت زمان و به مرور خود را نشان می دهد. یعنی ممکن است بعد از مدتی کاربران متوجه شوند براثر استفاده مداوم از تلفن همراه با ضعف شنوایی مواجه شده اند یا این که ممکن است در آینده ای نه چندان دور شاهد بروز نسل جدیدی از بیماری های ژنتیکی یا محیطی در نسل های بعدی باشیم. وقتی فردی یک ساعت با تلفن همراه مکالمه می کند از نظر روحی و روانی آسیب می بیند، هر چند ممکن است خودش متوجه این تغییرات ایجاد شده نشود. در اثر قرار گرفتن در معرض امواج تلفن همراه، رادیکال های آزاد در بدن این فرد رشد می کند و مانند جرقه به تمام سلول ها و ملکول های بدن ضربه می زند.
آیا در زمینه بروز بیماری های مختلف که شیوع آن در جوامع امروزی رو به رشد است هم تحقیقاتی را انجام داده اید؟
بله یکی از زمینه های تحقیقاتی ما بیماری دیابت بوده است. امروزه با رشد دیابت نوع دوم در سطح کشور مواجه هستیم. دیابت نوع دوم یعنی در بدن فرد انسولین ترشح می شود، اما خوب کار نمی کند. یکی از مهم ترین مسائل تاثیرگذار در ابتلا به دیابت نوع دوم قرار گرفتن در معرض استرس یا تنش هاست. نمی توان مصرف زیاد قند را عامل اصلی بروز دیابت دانست، بلکه از آن مهم تر ایجاد تنش در چرخه ایجاد دیابت نقش ایفا می نماید. انسان در محیط های مختلف در معرض تنش های گوناگون است، از قبیل تنش های عصبی، تنش از طریق استفاده از غذا های صنعتی حاوی نگهدارنده ها یا استفاده زیاد از امواج تلفن همراه. تنش یا استرس به شکل رادیکال آزاد است که مانند جرقه عمل می کند. مجموعه رادیکال های آزاد در بدن رشد می کند و این جرقه ها به سلول ها، مولکول ها و بافت بدن آسیب می رساند و آنها را تخریب می کند. ما در تحقیقات این را یافته ایم که تنش یا رادیکال های آزاد در مقایسه با قندی شدن پروتئین ها اثرگذاری بیشتری دارد. یعنی مشابه قندی شدن پروتئین ها و با شدتی بسیار بیشتر اثر می کند. بنابراین یکی از عوامل تاثیرگذار در ابتلا به دیابت رادیکال های آزاد است که امواج تلفن همراه در ایجاد رادیکال های آزاد در بدن بسیار موثر است. امواج رایانه و مایکروفر هم می تواند در ایجاد رادیکال های آزاد در بدن تاثیرگذار باشد. امواج بی سیم و WiFi هم اثراتی به مراتب شدیدتر دارد؛ چون فرکانس آن بالاتر است.
پس برای حفظ سلامت انسان ها به موازات استقبال از فناوری های روز دنیا چه باید کرد؟
بیشتر فناوری های امروزی تیغ دو لبه است و باید با احتیاط آن را مصرف کرد. در شرایط امروز انسان نمی تواند این فناوری ها را استفاده نکند بلکه باید آن را تعدیل و حسب ضرورت از آن استفاده کند. برای نمونه اگر امواج بی سیم و WiFi استفاده می کنیم در شب موقع خواب این دستگاه ها را خاموش کنیم و زیر این امواج با فرکانس بالا نخوابیم.
تاکید من، تعدیل کاربرد فناوری های روز در زندگی روزمره است. ما مجبوریم از فناوری های روز دنیا استفاده کنیم. امروز کمتر کسی را پیدا می کنید که تلفن همراه نداشته باشد. اما می توان استفاده از این فناوری ها را تعدیل کرد. گزارش شده است که حد مجاز استفاده از تلفن همراه برای فرد سالم 23 دقیقه در روز است و اگر فردی روزانه بیش از 23 دقیقه از تلفن همراه استفاده کند خارج از اندازه استفاده کرده است. دوز اشعه مانند دوز دارو است و نمی توان به جای یک قرص چند قرص مصرف کرد. من نظرم بهتر است این 23 دقیقه استفاده از تلفن همراه نیز به هوای آزاد محدود شود و تا حد امکان در فضاهای بسته از تلفن همراه استفاده نشود. برای افرادی که بیمار هستند یا دارو مصرف می کنند این آستانه تحمل بمراتب کمتر است. ما درباره تاثیر امواج تلفن همراه روی هموگلوبین فردی که به تالاسمی مبتلا بوده است تحقیقاتی را انجام داده ایم. این تحقیقات نشان داده است که پس از گذشت یک هفته از زمانی که هموگلوبین آسیب می بیند در فرد مبتلا به تالاسمی هیچ اثری از اصلاح ساختار پروتئین دیده نمی شود. اما در فرد سالم بعد از گذشت یک هفته ساختار پروتئین اصلاح می شود. بنابراین افرادی که بیماری خاصی دارند باید در استفاده از فناوری های روز احتیاط بیشتر می کنند.
تنش هایی که بشر در زندگی روزمره با آن مواجه می شود فقط به تنش عصبی و روحی و روانی محدود نمی شود. بلکه باید تنش های دیگری از جمله تنش ناشی از امواج و تنش ناشی از مواد غذایی و مواد آرایشی و بهداشتی را هم به آن اضافه کرد. برای مثال خمیر دندان را در نظر بگیرید. در خمیر دندان برای جلوگیری از کپک زدن از مواد نگهدارنده ای مانند سوربات پتاسیم استفاده می شود. این ماده یک ماده اکسایشی قوی است که رادیکال های آزاد ایجاد می کند. معدودی از مردم می دانند که این ماده می تواند از طریق لثه وارد خون شود. ما در این زمینه با دستگاه AFM روی قندی شدن پروتئین ها تحقیقاتی را انجام داده ایم که نشان می دهد این ماده بسیار شدیدتر از قندی شدن پروتئین ها عمل می کند. در نتیجه فیبریل های درشت و شفافی در بدن ایجاد می شود که به ایجاد مسمومیت و بیماری زایی منجر می شود، به همین دلیل گفته می شود دیابت مادر بیماری هاست. ده ها بیماری در نتیجه ایجاد فیبریل ها یا ساختارهای فیتیله ای شکل به وجود آمده در بدن ایجاد می شود که پروتئین ها را به هم چسبانده و ساختارهای رشته ای شکلی ایجاد می کند که موجب ایجاد مسمومیت در بدن می شود. به همین دلیل شاید بهتر باشد به جای خمیردندان از نمک یا دهان شویه طبیعی استفاده شود.
هیچ کس تصور نمی کند شاید مسواک زدن یا بهتر بگوییم خمیر دندان می تواند موجب تشدید دیابت شود! بلکه تصور عمومی این است که مصرف بیش از اندازه مواد قندی عامل اصلی ابتلا به دیابت است. بنابراین توصیه من این است که تا حد امکان از مقدار کمتری از خمیر دندان برای مسواک زدن دندان ها استفاده شود.
به نظر می رسد شما در زندگی خصوصی تابع سبک خاصی باشید. آیا در زندگی شخصی به نتایج و یافته های تحقیقاتی عمل می کنید؟
وقتی شخصی از این مسائل اطلاع دارد باید در زندگی شخصی به آنها عمل کند. اگر فردی می خواهد حرفش پیش رود در درجه اول خودش باید به آنها عمل کند. در قرآن کریم نیز تاکید شده است حرفی نزنید که به آن عمل نمی کنید. اگر من هشدار می دهم که از تلفن همراه باید در شرایط اضطراری استفاده شود خودم هم باید این را رعایت کنم. البته تاکید می کنم من هرگز استفاده از چیزی را منع نمی کنم بلکه تاکید من بر حفظ اعتدال در استفاده از این ابزارهاست. ما اصلا به این توجه نداریم که در زندگی امروز بیش از هر زمان دیگری از کنسروها استفاده می کنیم. کنسرو ها و نوشابه ها حاوی مواد نگهدارنده است. ما در زندگی امروز در مسیر صنعتی شدن قدم برداشته و استفاده از مواد غذایی تازه را کنار گذاشته ایم. سبک زندگی سالم تضمین کننده سلامت جامعه است.
علم بد نداریم اما مشکلات در فناوری های تهاجمی است. اگر در فناوری ها به جای علوم تخصصی از علوم بین رشته ای استفاده شود زیان های فناوری ها تعدیل می شود. علم همیشه خوب است اما برای استفاده از علم در فناوری باید سراغ علم تلفیقی یعنی مجموعه علوم در کنار هم رفت. برای مثال در پوست سیب موادی وجود دارد که ضد مواد موجود در مغز سیب عمل می کند به همین دلیل گفته می شود بهتر است سیب را با پوست آن خورد. استفاده از علوم تخصصی در فناوری ها کفایت نمی کند بلکه باید از علوم بین رشته ای و جامع استفاده شود تا فناوری های زیست سازگار و زیست ساختار تولید شود. از همین رو امروز دنیا به این نتیجه رسیده که نسل ششم علم و فناوری دنیا به سمت علوم و فناوری های زیست الگو (Biomimetic) حرکت می کند.
این روزها بیشتر درباره چه موضوعی تحقیق می کنید؟
در اولین شماره نشریه نشاء علم از چند نفر از محققان خواسته شد درباره آهنگ بدن انسان که از DNA مشتق شده است مقاله ای بنویسند. براساس این مقاله اگر هر انسانی از خودش چند سی سی خون بگیرد، DNA آن را خارج کند و به کمک دستگاه IR فرکانس آن را شناسایی کند، می تواند به کمک یک نرم افزار اختصاصی برای این کار آهنگ خود را بشنود. هر انسانی آهنگ و ریتم خودش را دارد. گروه تحقیقاتی ما روی آوای پروتئین پژوهش می کند. پیش از این در هیچ جای دنیا روی آوای پروتئین ها کار نشده و گروه ما نخستین گروهی است که روی آوای پروتئین ها کار می کند و فرکانس آنها را توسط نرم افزار تعریف شده به ریتم و موزیک تبدیل می کند. در ادامه یک پروتئین از یک فرد بیمار و یک فرد سالم را مورد مقایسه قرار دادیم و دو موزیک استخراج کرده ایم. امیدواریم در آینده بتوانیم از نتایج این تحقیق در حوزه پزشکی استفاده کنیم تا بتوانیم از این روش برای تشخیص بیماری ها استفاده کنیم. یعنی مشابه آنچه ابوعلی سینا انجام می داد. ابوعلی سینا از ریتم نبض بیماران برای تشخیص بیماری استفاده می کرد که امروز همین تفکر عقلی به یک روش علمی و مولکولی تبدیل شده است. هر انسانی آهنگ خودش را دارد که وقتی بیمار می شود این آهنگ تغییر می کند. به نظر من با تغییر حالات روحی افراد هم این آهنگ تغییر می کند. هر فردی آوای خودش را دارد که می تواند به آن گوش کند.
تحقیق در دنیای موجودات زنده از دیدگاه فیزیکدان ها
دکتر علی اکبر موسوی موحدی سال 1331 در شیراز متولد شد. مقطع دبیرستان را در دبیرستان البرز تهران گذراند و سپس در دانشگاه ملی ایران (دانشگاه شهید بهشتی) در رشته شیمی پذیرفته شد. پس از آن برای ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد عازم دانشگاه میشیگان شرقی در آمریکا شد و سال 1365 در مقطع دکترای تخصصی بیوشیمی فیزیک از دانشگاه منچستر انگلستان فارغ التحصیل شد. وی اکنون استاد تمام گروه بیوفیزیک در مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران است. بیوفیزیک از رشته های علمی بین رشته ای محسوب می شود. در این قلمرو محققان با استفاده از روش های مبتنی بر علم فیزیک، شیمی و دیگر علوم سیستم های زیستی مختلف از مولکول ها تا زیست ساختارها و حتی یک اکوسیستم کامل زیستی را مورد بررسی قرار می دهند.
به پاس خدمات ارزشمند و تاثیرگذار این استاد در حوزه های مختلف علم، پژوهش و نوآوری جوایز متعددی در کارنامه فعالیت های علمی استاد به ثبت رسیده است که از آن جمله می توان به نشان درجه یک پژوهش دانشگاه تهران، جایزه بین المللی خوارزمی، دانشمند برجسته دانشگاه تهران، چهره ماندگار، پژوهشگر رتبه اول جشنواره رازی، پژوهشگر برجسته جایزه علمی جشنواره علوم پزشکی ابن سینا، پژوهشگر ممتاز در جشنواره پژوهش و فناوری کشور، جایزه بنیاد ملی نخبگان ایران و اعطای عنوان استاد ممتازی دانشگاه تهران اشاره کرد.
از تحقیقات بنیادی تا نتایج کاربردی
یکی از تحقیقات جالب توجهی که در آزمایشگاه بیوشیمی فیزیک دانشگاه تهران زیر نظر استاد دکتر موسوی موحدی انجام شده است بررسی هموگلوبین پرندگان با هدف افزایش کارایی مصرف اکسیژن بوده است. پرندگان این توانایی را دارند که بدون مواجه شدن با مشکل افت اکسیژن در ارتفاعات بالا نیز براحتی و بدون محدودیت پرواز کنند. وظیفه نقل و انتقال اکسیژن و دی اکسیدکربن در بدن برعهده پروتئینی به نام هموگلوبین است. این گروه از محققان، پرندگانی را که در ارتفاعات مختلف 2000 تا 12 هزار متری پرواز می کردند انتخاب کرده و هموگلوبین خون آنها را جدا کردند تا تغییرات ایجاد شده در ساختار و عملکرد این پروتئین را مورد بررسی قرار دهند. با افزایش ارتفاع فشار اکسیژن کاهش یافته و اکسیژن گیری پرنده ها بیشتر می شود. نتایج این بررسی ها نشان می دهد در پرندگانی که در ارتفاعات بالاتر پرواز می کنند هموگلوبین آبگریزتر می شود و به این ترتیب آزادسازی اکسیژن بیشتر خواهد شد.
مدتی پیش گروهی که در یکی از مرغداری های کشور کار می کردند متوجه شدند بسیاری از مرغ ها عطسه می کنند. نمونه های خون مرغ های سالم و بیمار دریافت و پژوهش روی آنها انجام شد و نتیجه این بود که مقدار نیروی آبگریزی هموگلوبین های نمونه بیمار کم شده است. بنابراین به کارکنان و مدیران این مرغداری پیشنهاد کردند در صورت امکان مرغداری را به ارتفاع بالاتری انتقال دهند و جالب این که پس از انجام این کار متوجه شدند مرغ ها دیگر عطسه نمی کنند. به این ترتیب نتایج یک کار بنیادی بعد از چند سال در یک حوزه کاربردی مورد استفاده قرار گرفت. این نشان می دهد اگر بخواهیم در سطح جامعه کار مفیدی انجام شود، کار را باید از تحقیقات بنیادی آغاز کرد. به عبارت دیگر تا تحقیقات بنیادی نباشد کار کاربردی مفید و مثمر ثمر انجام نخواهد شد. نتیجه یک کار بنیادی نشر مقاله است. نشر مقاله به این معنی است که مکاشفه ارزشمندی صورت گرفته است و در سطح ملی یا جهانی مورد ارزیابی دقیق علمی قرار گرفته و این کشف را به صورت مقاله اعلام می کنند. فناوری های پیشرفته از چرخه علم گذر می کنند در صورتی که از چرخه علوم بین رشته ای نشأت یابد آن فناوری به فناوری سبز یا زیست سازگار نزدیک تر می شود جامعه می تواند با اطمینان بیشتر از آن استفاده کند.
منبع : جام جم
