خبرنامه دانشجویان ایران: محمد رضایتی// ”جدایی نادر از سیمین“ و نه سیمین از نادر عنوان فیلم اصغر فرهادی است که سر و صدای زیادی در جشنواره فیلم فجر امسال به پا کرده است؛ فیلمی که سه گانه فرهادی محسوب شده و می توان گفت تکمیلی ”چهارشنبه سوری“ و ”درباره الی...“ است و آنچه فرهادی خواسته است در دو فیلم قبلی خود به نمایش بکشد به قول خودش در ”جدایی نادر از سیمین“ به اوج رسانده است.
فیلم با نمایش صفحات عقدنامه و طلاق و کپی شروع می شود و سیمین (لیلا حاتمی) در صحنه ای مخالف انتظار مخاطب لایه ظاهری فیلم را پیش می برد. سیمین می خواهد به همراه همسرش نادر و دخترش ترمه از ایران برود و همه مقدمات این کار را فراهم کرده اما نادر (پیمان معادی) نمی خواهد پدرش را که از بیماری آلزایمر رنج می برد تنها رها کند. این اختلافات باعث می شود سیمین از دادگاه درخواست طلاق کند اما دادگاه درخواستش را رد می کند و مجبور می شود به خانه پدرش برگردد. ترمه تصمیم می گیرد پیش پدرش نادر بماند به امید اینکه مادرش سیمین پیش آنها برگردد چرا که تا اینجا نیز مخاطب متعجب است که چه چیز است که سیمین را به اینجا کشانده؟ زندگی خوب، شوهر خوب، وضعیت اجتماعی خوب همه برای این خانواده فراهم است! چرا سیمین با وجود این شرایط قصد جدایی دارد؟ اما سیمین بیان می کند: ”ایران جای خوبی برای زندگی و تربیت بچه نیست و من از تربیت فرزندم در ایران می ترسم“ حتی اگر شرایط خوبی هم مهیا باشد و اینگونه فرضیه اصلی فیلم پیش می رود.
نادر نمی تواند از عهده مراقبت از پدرش بر بیاید پس برای این کار یک مستخدم به نام راضیه (ساره بیات) استخدام می کند. این زن جوان که باردار است این کار را بدون اطلاع همسرش حجت (شهاب حسینی) قبول کرده است. یک سوال اصلی در فیلم مطرح است: چرا حتی مخاطب مذهبی نیز از فیلم فرهادی رضایت دارد؟
قشری که نظر عریان فرهادی را در فیلم ”شهر زیبا“ دیده است که در آن فرهادی بیان می کند شخصیت روحانی و سید با نام ”ابوالقاسم“ هنگامی که جوانی در حال مرگ است به نماز می ایستد! و فرهادی بیان می کند که این دینی که نامش اسلام است با پیامبریت ”ابوالقاسم“ اینگونه است.
با این وجود این قشر مذهبی از فیلم ”جدایی نادر از سیمین“ رضایت دارد؟ چرا؟ فرهادی برای اینکه به مقصود اصلی خود برسد رویه ای را در پیش می گیرد که در نهایت هم مخاطب که نمایندگان خود را فیلم می بیند رضایت داشته باشد و هم فرهادی به مقصد خود برسد! از اینجای فیلم دو طبقه اجتماعی با محوریت راضیه یعنی نماینده طیف سنتی مذهبی و نادر، نماینده طیف مدرن اجتماعی داستان را پیش می برند.
یک روز نادر به خانه برمی گردد و پدرش را در حالی که طناب پیچ شده و تنها رها شده می بیند. وقتی راضیه به خانه بر میگردد دعوای شدیدی در می‌گیرد راضیه از سوی نادر با قطعیت به دزدی و قتل پدر نادر متهم می شود راضیه با ضربو جرح نادر مصدوم و نوزادش سقط می گردد و نادر از سوی راضیه با قطعیت به قتل متهم می شود و فرهادی برای اینکه فرضیه خود را با موفقیت پیش ببرد در جریان داستان سه نقطه را مبهم گذاشته و داستان را با دروغ پیش می برد؛ نقاط ابهامی که هیچ گاه حل نمی شود و همین علتی است که نتیجه دلخواه فرهادی را به ثمر می رساند.
1-راضیه از سوی نادر متهم به دزدی می شود که یا نادر دروغ می گوید و یا راضیه دزد است.
2-راضیه قبل از درگیری با نادر تصادف کرده است درحالی که چنین چیزی به تصویر کشیده نمی شود.
3-راضیه هنگامی که پدر نادر را تنها می گذارد برای اطمینان از سلامتی نوزاد بعد از تصادف به مطب پزشک می رود؛ این نیز از دید بیننده پنهان است همچون سریال پورا که معما با نمایش سکانسی که مخاطب اصلا در فیلم ندیده در پایان فیلم حل می شود.
چرا فرهادی چنین می کند؟ هدف فرهادی چیست؟
به سکانس های پایانی فیلم توجه کنید: درحالی که بیننده با طبقه اجتماعی مختلف انتظار می کشد نمادش در فیلم مرتکب خطا و اشتباه نشود و در آخر هم خوشحال و راضی است که طیف مذهبی درست رفتار کرده و طیف مدرن هم درست؛ در گمراهی مخاطب فرهادی اصل بنیادین خود را تثبیت می کند یعنی فرضیه ”شکاکیت و نسبیت گرایی“.
موقعی فیلم به نتیجه دلخواه می رسد که هیچ کس با ”قطعیت و یقین“ حرفی نزند! نادر در پایان فیلم می خواهد تا محل جراحت پدرش را ببیند و یکباره شک می کند که نکند راضیه علت اصلی مرگ پدرش نباشد و اتهام به راضیه را پس می گیرد؛ راضیه نیز با شک بر این موضوع که ممکن است عامل سقط بچه اش نادر نباشد و شاید تصادف عامل اصلی باشد از اتهام به نادر می گذرد درحالی که می شد با رفتن به نزد پزشک علت اصلی سقط را جویا شد و نیازی به شکاکیت و نسبی گرایی نبود ولی فرهادی از عمد مخاطب را در این گمراهی گذاشته و داستان خود را با دروغ پیش می برد.
جامعه آرمانی فرهادی موقعی است که هیچ چیز قطعی و یقینی وجود نداشته باشد، جامعه ای جامعه به سامان است و مشکلات زمانی حل شدنی است که از قطعیت حرفی نزنی و همه چیز را نسبی بدانی، تردید کنی و قطعی و یقینی حرف نزد و فکر کنی که اشتباه می کنی! و این محور اصلی است که فرهادی در سه گانه چهار شنبه سوری، درباره الی... و جدایی نادر از سیمین دنبال می کند و این نکته ای است که از دید مخاطب حزب الهی مخفی مانده و چون نماینده اش در فیلم تصمیم مورد دلخواه مخاطب را می گیرد بنابراین جریان مذهبی از فیلم رضایت دارد. فرهادی دعوا را در لایه ای ساختاری دنبال می کند نه جریان فیلم، نقد ساختاری است نه نقد جریانی، فیلم بنای آن را ندارد که بگوید این طبقه خوب است یا آن طبقه؟ این ارزش مثبت است یا آن ارزش؟ شخصیت مثبت فیلم سیمین هیچگاه مورد هجمه نیست! با وجود بی مهری از سوی نادر اوست که حاضر می شود دیه را بپردازد و دایه مهربان تر از مادر می شود و آخر اینکه ”ایران جای زندگی نیست“ را به تصویر می کشد و نتیجه دلخواه سیمین که در ابتدای فیلم مطرح شد در دوگانگی تصمیم مخاطب وا می گذارد.
* دانشجوی کارشناسی ارشد فیزیک
