هرچند در «مفهوم برداشته شدن» مبنی بر لغو یا تعلیق و یا تحریم کننده حرف و حدیث هایی وجود دارد اما سئوال مهم این است که کدام تحریم‌های اعمال شده علیه ایران مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای بوده و آیا تحریم‌هایی وجود دارد که دلیل دیگری غیر از فعالیت‌های هسته‌ای داشته باشد؟
در این نوشته تلاش می شود تا مفهوم تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای کمی بیشتر مورد تدقیق قرار گیرد.
ابتدا باید گفت که مفهوم ” nuclear-related sanctions” به معنای تحریم‌هایی است که دلیل آن فعالیت‌های هسته‌ای ایران بوده است و به عبارت دیگر این تحریم‌ها از طرف شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و یا آمریکا برای متوقف کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران وضع شده است.
برای پاسخ به سوال فوق باید متن قوانین اعمال شده علیه ایران را بررسی کرد تا دلایل قید شده در هر کدام مشخص شوند. برای شروع مهم‌ترین قوانین تصویب شده از سوی دولت آمریکا مطرح و مورد بررسی قرار می‌گیرد. لازم به توضیح است که قوانین تحریم در ساختار قانون‌گذاری آمریکا شامل دو بخش دستورهای اجرایی و قوانین کنگره است بر اساس اطلاعیه وزارت خزانه‌داری آمریکا ده قانون درباره تحریم‌های ایران وجود دارد و بیش از 20 دستور اجرایی که توسط رئیس جمهور آمریکا صادر شده است.[2]
یکی از مهم‌ترین قوانین تحریم که در آمریکا علیه ایران تصویب و اجرایی شد قانون تحریم ایران و لیبی است که در سال‌های اخیر به قانون تحریم ایران (Iran Sanctions Act of 1996) تغییر نام داده است. این قانون از سال 1996 علیه ایران اعمال شده است و مشخصا بخش نفت و سرمایه‌گذاری و توسعه آن را هدف قرار داده است. این قانون بنا بر ساختار قوانین در آمریکا که هر 5 سال یکبار باید یا تمدید و یا خاتمه پیدا کند، دوبار در سال‌های 2001 و 2006 تمدید و در نهایت با قانون جامع تحریم ایران ترکیب شد.
مشخص است که در سپتامبر 1996 (شهریور 1375) پرونده هسته‌ای ایران وجود خارجی نداشته است. پس به طور منطقی این تحریم‌ها ارتباطی با فعالیت‌های هسته‌ای ایران نداشته و دلایل دیگری برای آن وجود دارد. اما نکته مهم درباره این قانون این است که قانون تحریم ایران به نوعی مرجع اصلی آغاز کننده تحریم‌های فراسرزمینی دولت آمریکا علیه ایران است و به وضوح سرخط این تحریم‌ها را در قوانین بعدی مانند قانون جامع تحریم ایران و یا قانون کاهش تهدید ایران می‌توان مشاهده کرد.
اما دلایل ذکر شده در این قانون چه چیزهایی است؟ در متن قوانین کنگره بخشی با عنوان «یافته‌ها» (Findings) وجود دارد که بیان کننده دلایل کنگره برای وضع آن قانون است. با مطالعه متن قانون تحریم ایران مصوب 1996، به موارد زیر برخورد می‌کنیم:
1- تلاش دولتمردان ایران برای دست‌یابی به سلاح‌های کشتار جمعی و انتقال آنها به تروریسم بین‌الملل و نیز حمایت از این گروه‌ها، که سبب به خطر افتادن امنیت ملی و منافع ملی آمریکا و دیگر کشورهای همسو با آن می‌شود.
2- جلوگیری از تکثیر سلاح‌های کشتار جمعی و مبارزه با تروریسم بین‌المللی نیازمند فعالیت‌های تکمیلی برای جلوگیری ایران از تامین مالی برنامه‌های نظامی، هسته‌ای و … خود است [قانون در سال‌های اخیر اصلاح شده است و برای همین به برنامه‌های هسته‌ای ایران نیز اشاره شده است اما در ادبیات حقوق بین‌الملل سلاح‌های کشتار جمعی WMD با فعالیت‌های هسته‌ای معنای متفاوت دارد]
3- دولت ایران از امکانات و نهادهای شبه دولتی خود برای توسعه برنامه‌های نظامی استفاده می‌کند.
مشاهده می‌شود اصلی‌ترین دلیل وضع تحریم ایران در سال 1996 اتهام آمریکا به ایران درباره حمایت از تروریسم بین‌المللی است. اما همه می‌دانند که منظور از حمایت ایران از تروریسم بین‌الملل، حمایت نظام جمهوری اسلامی ایران از گروه‌های جهادی و مبارز لبنان و فلسطین است. گروه‌هایی که برای گرفتن حقوق خود با رژیم غاصب صهیونیستی مبارزه می‌کنند.
قانون تحریم ایران بخش تولید نفت ایران را هدف قرار داد. در این قانون محدودیت‌های بسیاری برای شرکت‌های خارجی که تمایل به سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران دارند، در نظر گرفته شده است. در قانون ابتدایی سقف سرمایه‌گذاری 20 میلیون دلار در نظر گرفته شده بود که در قوانین جدید این عدد کاهش یافته است.
با توجه به متن توافقنامه بعید است که در گام‌نهایی مذاکرات این تحریم‌ها برداشته شود چرا که مرتبط با هسته‌ای محسوب نمی‌شود. لازم است که تیم مذاکره کننده به طور دقیق قوانینی که باید در گام نهایی مذاکره برداشته شود در توافقنامه قید کنند یا در پیوست با ذکر نام مشخص کنند. عبارت کلی تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای می‌تواند یکی از نقاط چالش‌زا باشد.
دومین تحریم مهم کنگره آمریکا یعنی «قانون جامع تحریم ایران، پاسخگویی و سرمایه‌گذاری»[3] مصوب اول جولای 2010 بررسی می‌شود.
این قانون جامع‌ترین قانون تحریم علیه ایران است که به نوعی جمع کننده قوانین و دستورات اجرایی پیشین است. این تحریم شامل موارد زیر است:
• تحریم سرمایه‌گذاری برای توسعه منابع نفتی ایران
• تحریم همکاری برای تولید محصولات پالایش شده بنزین در ایران
• تحریم محصولات پالایشگاهی ایران
• تحریم انتقال فناوری‌های هسته‌ای
• تحریم سرمایه‌گذاری در حوزه‌‌های انرژی در ایران
و برخی تحریم‌ها که برای سازمان‌ها و نهادهای و افراد ناقض حقوق بشر وضع شده است.
همانطور که اشاره شد در متن قوانین و در ابتدای آن بخشی وجود دارد با عنوان «یافته‌ها»[4] که به نوعی دلایل کنگره برای تصویب قانون را بیان می‌کند. در قانون جامع تحریم ایران علاوه بر بخش یافته‌ها بخش دیگری نیز وجود دارد که با عنوان «احساس کنگره»[5] مشخص شده است. در آنجا نیز به بیان دلایل اعمال تحریم‌ها اشاره می‌شود. تفاوت آن با بخش ابتدایی این است که در قسمت یافته‌ها نوعی بیان اطلاعات خام صورت می‌گیرد و در بخش احساس کنگره برداشت کنگره بیان می‌شود.
در بررسی متن این قانون موارد و اتهامات زیر وجود دارد که علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است.
اتهامات مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای
1- فعالیت‌های مخالف مقررات هسته‌ای (sec.2.(1))
2- گزارش‌های سازمان بین‌المللی انرژی اتمی (sec.2.(3))
3- قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل (sec.2.(3))
4- فعالیت‌های جدید هسته‌ای مربوط به فردو و غنی‌سازی 20 درصد(sec.2.(7.B))
5- فعالیت بازار سیاه فناوری هسته‌ای در خاورمیانه (sec.2.(9))
اتهامات مربوط به فعالیت‌های نظامی
1- فعالیت‌های موشکی ایران(sec.2.(1))
2- فعالیت‌های نظامی نامتعارف ایران (sec.2.(1))
اتهامات مربوط به حمایت از تروریسم
1- حمایت دولت ایران از تروریسم بین‌الملل (sec.3.(1))
2- تسلیح گروه‌های تروریستی بین‌المللی (sec.3.(1))
اتهامات مربوط به مسایل حقوق بشری
1- اسیر گرفتن 3 شهروند آمریکایی [منظور سه نفر کوهنوردی که به جرم جاسوسی دستگیر شده بودند است]
2- نقض آزادی مذهبی شهروندان ایران (sec.2.(6))
3- دولتمردان ایران به نقض حقوق بشر ادامه می‌دهند. مواردی از قبیل، شکنجه، اعدام و … به خصوص بعد از انتخابات 1388 (sec.2.(6))
سایر دلایل
1- به خطر افتادن امنیت رژیم صهیونیستی (sec.2.(1))
2- به خطر افتادن امنیت ملی آمریکا (sec.2.(1))
3- درخواست کشورهای تحت خطر ایران از آمریکا (sec.2.(1))
4- تحریم‌ها می‌تواند تلاش‌های دیپلماتیک ناقص برای جلوگیری از فعالیت‌های هسته‌ای ایران را تکمیل کند. (sec.3.(1))
نکته مهمی که باید به آن توجه شود آن است که بندهای اجرایی مربوط به تحریم‌های ایران که در ادامه قانون آمده است، مشخص نشده است که مرتبط با کدام دلایل است و لذا به راحتی تفکیک‌پذیر نیست و نمی‌توان گفت که کدام تحریم‌ها مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران است.
[1] -nuclear-related
[2] – http://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/Programs/pages/iran.aspx
[3] – COMPREHENSIVE IRAN SANCTIONS, ACCOUNTABILITY, AND DIVESTMENT ACT OF 2010
[4] -Findings
[5] – SENSE OF CONGRESS
