توافق وین؛ جدال شیر صفتی و روبه صفتی

خبرنامه دانشجویان ایران: رز امیری*// یکی از مبانی مقوم دمکراسی معاصر اعتماد به نخبگان است. در عصری که هسته های مرکزیت بخش یکی یکی فرو می پاشند، قطعاً نمی توان  رأی و نظر اکثریت را به عنوان یک دال و ثقل مرکزی، در نظر گرفت.

از سوی دیگر دمکراسی که داعیه جهان مسلط برای بسط ایدئولوژیک در "پایان تاریخ" است، باید با یک تجدیدنظر اساسی در چارچوبی جدید بازاندیشی شود. اینجاست که دمکراسی تبدیل به حکومت الیت های برگزیده می شود . اما این روند چنان طبیعی بازنمایی می شود که راه هرگونه مقاومت را می بندد و اکثریت بی سر و صدا به حاشیه رانده می شوند و  بدون اینکه متوجه این حاشیه نشینی شوند، منتظر تصمیم سازی نخبگان برای سرنوشت خود می مانند.

به این ترتیب یک اقلیت محدود از نخبگان به مقام سخن گویی اکثریت می رسند و چنان خود را در این مقام محقق می دانند که مجال هرگونه تفکر را از دیگران می ستانند. اینکه در این میان سر رشته امور به دست الیت هایی با مزاج شیرصفتی بیفتد و یا نخبگان روبه صفت عهده دار امور گردند هرکدام سرنوشت متمایزی را برای جامعه رقم خواهند زد.

شیر صفتی و روبه صفتی در جامعه شناسی سیاسی طبیعتاً بدون قصد ارزش گذاری و تنها برای بیان ویژگی های همسان به کار می روند، بنابراین انتظار می روند مخاطب نیز با همین معیار متن را از نظر بگذراند. چنان که پارتو نیز این دو عنوان را نه در مدحت و مذمت، بلکه در توصیف هرآنچه واقع است به کاربرده است. اما در مواجهه ای منطقی باید پذیرفت که هرکدام از این صفت ها پیامدهایی خواهند داشت. چنان که مولوی می گوید:

درمسلخ عشق جز نکو را نکشند                           روبه صفتان زشت خو را، نکشند

در جامعه شناسی سیاسی ویژگی الیت های شیرگونه را شجاعت و جنگندگی و مشخصه روبه صفتان را قناعت به کوشش برای کسب حداقل منفعت با کمترین هزینه می دانند. از سوی دیگر در پروسه ای که دمکراسی از حکومت اکثریت تبدیل به قدرت نمایی اقلیت نخبه می شود، روندی تعریف می شود به نام اعتماد به نخبگان! یعنی اکثریت عملاً خود را به کناری می کشد. کلید امور را به برگزیدگان شیر صفت و یا روبه صفت می سپرد. این سیر مبتذل دمکراسی در جهان باصطلاح توسعه یافته ماحصل پروژه ای پیچیده است که در قالب آن عامه، درگیر معیشت و رفاه و لذت  بی حد و حصر می گردد و خواسته و ناخواسته امکان مشارکت در امور سیاسی را از دست می دهد چنان که حتی ادعای احزاب و گروه ها برای نمایندگی این اکثریت بی وجه است.  چرا که رضایت اکثریت با تضمین و تأمین رفاه عمومی و تأمین آتیه و انواع بیمه ها و ... جلب می شود و آنها مطالبه ای جز این از جامعه ندارند، بنابراین تفویض حق حکومت را مفروض نمی پندارند تا به آن بنیدیشند. اما مهم این است که این دمکراسی"آخته شده"،  را مبدعان و مفسران همین مفهوم به نام حکومت اکثریت و حق شهروندی تقدس می بخشند و به خود حق می دهند آن را در هر قالب و مدلی که خواستند به جهان توسعه نیافته! صادر کنند.

بدین گونه است که وقتی در جهان سوم نه از رفاه و اوقات فراغت و تضمین آینده خبری است و نه مردم پیگیر چنین دغدغه هایی هستند، نخبگان پرورش یافته مکاتب غربی با تمام توان دنبال اثبات این هستند که حضورشان در رأس هرم قدرت محصول اعتماد به نخبگان است و اکثریت مقبولیت اعمال و رفتار آنها را تضمین می کنند.

آن چیزی که از نحوه مواجهه تیم مذاکره کننده و حامیان آن ها پس از دو سال مذاکره با افکارعمومی می توان برداشت کرد، فقط در این چهارچوب قابلیت تحلیل دارد. اینکه  مذاکره کنندگان خود را الیت های برگزیده اکثریت تلقی می کنند و جشن و پایکوبی عده ای اندک و سکوت اکثریت را ناشی از اعتماد به خود.

در واکاوی چگونگی تعامل و کنش و واکنش بین نخبگان و اکثریت مردم برای تحلیل توافق وین – برجام- چند سطح از الیت و نخبگان از هم قابل تفکیک اند.

• در سطح اول رهبری انقلاب قرار دارند که البته نحوه ارتباط ایشان با اکثریت جامعه را نه در قالب الیت و نخبه به مفهوم جامعه شناسانه که بلکه باید در قالب نظام امام - امت ترسیم کرد که مختصات ویژه خود را دارد. اما قطعاً به دلیل اهمیت ارتباط و هم کنشی مردم و رهبری می توان بحث را همین جا پیش برد. رهبری در مواجهه با برجام موضعی شفاف و روشن دارند و مردم نیز به کیفیت مشخص نسبت به مواضع ایشان واکنش اجتماعی نشان می دهند.
• در سطح دیگر دولت و تیم مذاکره کننده قرار دارد که مبتنی بر الگوی نخبگی تلاش کرده اند سطحی از منافع را نسبت به سطحی دیگر  ارجحیت بخشند و طبیعتاً اولویت ها و ارجحیت های آنان با بخش دیگری از نخبگان موافق همپوشانی دارد و تقویت می شود؛ به گونه ای که بار اصلی تبیین و ترسیم دست آوردهای توافق برای افکار عمومی بر عهده آنها نهاده شده است. در اینجا هم طیفی از مردم رویکرد دولت را مورد اعتماد تلقی کرده اند. در حالی که اکثریت مردم با توجه به برخی پیش فرض ها و عدم دریافت صحیح موضع سطح اول نخبگان یعنی رهبری ترجیح داده اند سکوت کنند.
• سطح بعدی منتقدین جدی و پای کار توافق است. اینها با تکیه بر اصول و سیره رهبران فکری و سیاسی نظام و با تکیه بر مبانی فکری مشخصی، به نقادی جدی توافق می پردازند و دامنه  مواضع آنها به دلیل همپوشانی پایگاه اجتماعی آنها با اکثریت اعتماد کننده به رهبری نظام، مخاطب خود را در بین طیف خاصی از قشرهای مومن و انقلاب جستجو می کند.

در ارزیابی جامعه شناختی ارتباط متقابل مردم و رأس هرم قدرت سیاسی، تعامل رهبر انقلاب و عموم مردم نمونه منحصر بفردی است. این ارتباط ویژه در موضوع مذاکرات هسته ای به صورت نمادین ظاهر گشت. پس از طرح موضوع نرمش قهرمانانه از سوی رهبر انقلاب و متعاقب آن جدی تر شدن مذاکرات هسته ای،  برداشت اکثریت جامعه رضایت رهبری از اصل مذاکره بود. گرچه بخش عمده ای از این تلقیات عامیانه و فاقد پشتوانه منطقی است، با این وصف از نظر این دسته از مردم رهبری اهل صراحت و شجاعت هستند و با درایت و تدبیر در صورت لزوم وارد حوزه تاثیر گذاری در موضوعات مرتبط با منافع ملی می شوند. بنابراین به باور کثیری از مردم اگر رهبری در هر مرحله ای متوجه شوند، توافق به ضرر کشور است مخالفت صریح می کنند. بنابراین، اکثریت مردم بیشتر منتظر نتایج توافق و نظر رهبری در آن مورد هستند. این نگاه بسیط به نقش آفرینی رهبر انقلاب و اعتماد و انتظار،  از واقعیت های جامعه و غیرقابل کتمان است و البته در شرایط حساس پس از اعلام توافق، دولت و حامیان توافق از آن منتفع شدند. این نوع مشارکت در امور را می توان تحت عنوان "انتظار همراه با اعتماد" تعریف کرد.

اما در جایگاه دولت و حامیان آن، شرایط کاملاً متفاوت است. واقعیت این است که دولت با تکیه بر تفکر نمایندگی نخبگانی و نه مشارکت حداکثری، خود را بیشتر نماینده جریان ها و گروه های تاثیرگذارمی داند تا عامه مردم. چرا که رأی 50 درصدی در رقابتی که رقیب حداقل دو کاندیدای سرشناس داشت و با پراکندگی آرا مواجه شد، نشانگر پیروزی شاخصی نیست و دولتیان بیش از هرکسی واقف این موضوع هستند و اگر از حمایت مردم و پایگاه مردمی و پیام 24 خرداد سخن می گویند، قطعاً منظور از کاربرد مردم جریان ها و افراد تأثیرگذار و قشر متوسط به بالا است. اگر معاون اول رئیس جمهور از حمایت 96 درصدی مردم از توافق هسته ای سخن می گوید؛ درحالی که نه رفراندومی صورت پذیرفته و نه نظرسنجی موثقی،  یقینا مدنظر وی موافقت و رضایت نخبگان سیاسی است. هرچندکه اقتضای پوپولیسم استفاده از واژه مردم  است که در جنگ روانی نقش تعیین کننده ای دارد.

اساساً وقتی اقلیت نخبه با نفوذ، اجماع بر اصول و معیارهای خود را ناممکن می داند، به عوامل جایگزین متوسل می شود. بنابراین رویکرد دولت در گره زدن سرنوشت خود به توافق هسته ای و سپس جانشین سازی پذیرش حداکثری با با پذیرش گروه ها و احزاب و نخبگان سیاسی، جبران کسری دولت در عرصه کسب اعتماد و اجماع عمومی است.

موضوع مهم دیگر از منظر جامعه شناسی سیاسی، تلاش دولت برای کسب حداقل ترین امتیاز و ابراز خرسندی از آن است که در جامعه شناسی نخبگی نشان دهنده عدم تخلق به ویژگی شیر صفتی است. اینکه وزیر خارجه اعتراف می کند که امتیاز کسب شده امتیازی است که در توان تیم مذاکره کننده بوده است و ادعا نمی شود که بهترین حالت است، گویای یک واقعیت مهم است - هرچند که این اعتراف دیگر تکرار نشد- نخبگان تصمیم ساز کنونی در عرصه سیاست خارجی و حتی سیاست داخلی، حداقل، ویژگی شیران را ندارند. جشن و پایکوبی برای یک توافق حتی اگر برد- برد 3 بر 3 هم باشد و اعلام پیروزی پس از آن به هیچ وجه نشانگر صفت جنگندگی برای کسب حداکثر سود برای جامعه نیست؛ چه برسد به اینکه هنوز نمی توان چنین نتیجه گیری را هم درست فرض کرد!!! بنابراین طیف نخبگان حاضر در دولت با قناعت به حداقل ترین دست آوردها، بیشتر ترجیح می دهند هزینه نپردازند تا اینکه بکوشند، سود بیشتری عاید جامعه سازند.

همچنان که دلخوش کردن موافقین توافق به شادی و پایکوبی لمپن هایی که هم هنگام شکست در بازی فوتبال شادند و هم هنگام گل نزدن به رقیب و تسری مسرت یک اقلیت ممتاز که بیشتر دغدغه اخذ مستقیم ویزای امریکا را دارد به همه مردم و .... اتفاقاً از غفلت مسئولین دولتی از واقعیت های اجتماعی نشأت نمی گیرد، بلکه از یک سو نشان دهنده این است که  دولت پایگاه اجتماعی  خود را در میان اکثریت نمی جوید و از سوی دیگر نشان از تلاش آنها برای پرداخت کمترین هزینه به بهای کسب کمترین سود است. به همین دلیل نخبگان دولتی با وقوف بر اعتماد اکثریت مردم به رهبری نظام،  تلاش می کنند رفتار خود در حوزه سیاست خارجی را مورد رضایت رهبری معرفی کنند تا بدین گونه هم شکاف خود با بدنه اجتماع را پوشش دهند و هم هزینه اعتقاد و باور خود مبنی بر کنار آمدن با قدرت هژمون را مستقیماً نپردازند و در صورت ممکن هزینه یک توافق بد را به رهبری تحمیل کنند. تحریفی که وزیر اطلاعات از یک گلایه صریح رهبری صورت داد. [1] و البته اقدام پوزش و عذرخواهی کرد، تنها یک مصداق از این ویژگی مستتر در اعضای دولت است. اینجا است که می توان گفت در جدال بین شیر بودن و روباه بودن، نخبه متخلق به صفت روبهی به هر ابزاری متوسل می شود تا با کمترین هزینه، بیشترین جلوه ،حداقل ترین دستاورد را کسب کند.

اما در سوی دیگر جمعی منتقد و جدی و سرسخت از نخبگان قرار دارندکه اصالت را به کسب حداکثر سود به نفع قاعده هرم اجتماع می دهند. تفسیر و بازنمایی آنها از مواضع رهبر انقلاب برخلاف نخبگان حاضر در حاکمیت رسمی، مبتنی بر لزوم صیانت حداکثری از منافع و شناخت بسترهای نفوذ دشمن در بستر مهیا شده پس از توافق است. این گروه تلاش می کنند اکثریت خاموش منتظر را با آگاه سازی به واکنش وادارد و از ظرفیت آنها در مقابل لمپن های بی خاصیت و مرفهان بی درد بهره گیرد. برای این دسته از الیت ها، مهمتر از نتیجه کوتاه مدت و دستاوردهای ملموس احتمالی، دست و پنجه نرم کردن با رقیب برای کسب نتیجه مطلوب در فرصت دیگر مطرح است.

نهایت اینکه جدال داخلی در پرونده هسته ای جدال دو صفت جامعه شناختی روبه صفتی و شیر صفتی است. روبه صفتی به تجویز خنده و قناعت به کمترین ها در مواجهه با رقیب می پردازد و شیر صفتی ایستادن و مقاومت و گلاویز شدن با دشمن را توصیه می کند. تا قدرت تاثیر گذاری را از کوتاه مدت به آینده ای نه چندان دور تسری دهد.

پی نوشت:

[1]. وزیر اطلاعات در گفت و گوی تلویزیونی، با وارونه نمایی از گلایه رهبر انقلاب درباره برخی ادعاها مبنی بر اینکه رهبر انقلاب در جلسات خصوصی از برخی خطوط قرمز صرف نظر کرده اند، تلاش کرد، سخنان رهبر انقلاب را متوجه منتقدینی کند که معتقدند در متن برجام از خطوط قرمز عبور شده است.

* دانشجوی دکتری علوم سیاسی- جامعه شناسی سیاسی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات