خبرنامه دانشجویان ایران:سعید حجاریان عضو مستعفی حزب مشارکت عامل اصلی حوادث پس از انتخابات و فوران نفرت را عملکرد سفارتخانه ها و رسانه های بیگانه، فراخوان های غیرقانونی موسوی، دفاع کورکورانه برخی احزاب سیاسی از خط مشی وی و شایعه تقلب و ضعف مدیریت بحران دانست.
متن کامل این گفت و گوی مکتوب در ادامه آمده است:
**شما در حوزه سیاسی، امنیتی و پژوهشی سوابق زیادی دارید، چه طور در طول این مدت زیاد، چنین تحول فکری بزرگی برای شما رخ نداد و اینک این تحول در زندان برایتان پیدا شده است؛ به تعبیر دیگر، فرایند این تحول چگونه بود؟
اولا وقایع پس از 22 خرداد وقایع کمی نبودند. اینهمه خسارت مالی و جانی و فوران تنفر در تاریخ بعد از انقلاب بی سابقه بوده است. این تنفر میان برادران یک خانواده بزرگ در سابق نه در سنن ملی سابقه داشته و نه در سنن اسلامی لذا من وحشت زده فکر کردم این موضوعات ریشه در خارج از فرهنگ ما دارد به خصوص کمونیسم و آنارشیسم، این وقایع مرا به یاد تصفیه های خونین سال 54 سازمان منافقین انداخت که بخش کمونیستی با چه قساوتی دست به تصفیه بخش مسلمان زد. یا بسیاری بمب گذاری های گرچی و ارمنی که در صدر مشروطیت فضای سیاسی را آلوده کردند و گرایشات آنارشیسمی داشتند.
ثانیا همراهی بعضی از بزرگان نظام با این وقایع بسیار دردناک بود. کسانی که به چشم خود می دیدند وحدت ملی در خطر است اما به این روند دامن می زدند.
ثانیا برکت ماه های رجب، شعبان، رمضان آن هم در تاملات تنهایی به کمک من آمد تا به دقت راه طی شده را کاوش نمایم و در مشی و بینش خود تجدید نظر کنم.
**در متن دفاعیه خود گفتید که در جریان انتخابات حوادثی رخ داد و از آنها با این تعابیر یاد کردید: «قانون شکنی آشکار»، «صدمه به اموال شخصی و عمومی»، «شعارهای وهن آلود»، «قتل و جرح»، «جور و عدوان بر مردم و نظام»، «به خطر انداختن امنیت کشور» و... چرا این وضعیت پدید آمد و عامل اصلی پیدایی این جریانات چه بود؟ چه جریاناتی در پشت پرده وجود داشت که کار را به اینجا رساند؟
اسباب متعددی دست به دست هم دادند تا کار به اینجا رسید:
الف) تبلیغات مکرر رسانه های صوتی و تصویری بیگانه که هر لحظه مردم را به آشوب ترغیب می کردند.
ب) وجود بعضی عناصر سفارتخانه ها در میدان تظاهرکنندگان و همچنین عناصری که از قبل آموزش های لازم را برای براندازی نرم دیده بودند.
ج) فرمان های غیرقانونی و فراخوان های بدون مجوز مهندس موسوی برای ایجاد تجمعات و راهپیمایی هایی که نوعا به تخریب و ضرب و جرح و شعارهای وهن آلود منجر می شد.
د) دفاع کورکورانه احزاب سیاسی از خط مشی مهندسی موسوی و اعلام حمایت از وی و دامن زدن به شایعات تقلب.
ه) بیانیه کمیته صیانت از آرا دال بر تقلب وسیع و مخدوش بودن اصل انتخابات بدون آنکه مستند به مدارک محکمه پسند باشد.
ح) ضعف مفرط وزارت ارشاد و صدا و سیما در آستانه بحران در جهت اطلاع رسانی و نیز ضعف وزارت اطلاعات در جهت مدیریت بحران.
**مقصود شما از فعالان سیاسی که گفتید عالما و عامدا در سطح دانشگاه ها، احزاب و جامعه نظریه هایی را بسط می دهند، چه کسانی بود و چه شواهدی در این زمینه وجود دارد؟
فعالان سیاسی خود نظریه پرداز نیستند اما به بسط تئوری های غربی در سطح دانشگاهها و احزاب سیاسی و جامعه می پردازند.
مثلا بسیاری از توده ای های سابق که به صورد منفرد فعالیت می کنند با مقالات و کتب خود به گسترش اندیشه های مارکسیسم، لنیننیسم و حتی استالینیسم در جامعه می پردازند یا کسانی که با سوسیال دموکراسی اروپایی مانوسند به بسط این اندیشه می پردازند.
لیبرالها از همه فراوان ترند و جامعه لیبرالی و اقتصاد لیبرالی را بهترین نسخه برای ایران می شمارند و به طرح آن همت می ورزند. اندیشه های فمینیستی بین فعالان سیاسی زن رواج بسیار دارد و کمپین یک میلیون امضا اساسا مروج این دیدگاه بوده. پست مدرن ها هم چند سالی است سر و کله ایشان پیدا شده و آنها نیز ساز خود را می زنند. وهابی ها، بهایی ها، مبلغین مسیحی از جمله اقلیت هایی هستند که تبلیغ عقاید خود می پردازند.
مجموعا باید گفت هیچ اندیشه ای نمی میرد و صبر می کند تا زمینه اشاعه آن فراهم آید، آنگاه در جامعه گسترش می یابد.
**درباره وظیفه حفظ وحدت هم نکاتی گفته بودید. چه ضرورتی در این زمینه هست؟ با توجه به اختلاف نظرها، وحدت در چه چیزهایی امکان پذیر است؟ محور وحدت کدام است؟ معیار وحدت چیست؟ رابطه وحدت با امنیت ملی چیست؟ راه های وحدت شکنی کدام است؟ ویژگی های وحدت شکنان چیست؟
در روایت داریم که اختلاف میان امت من، رحمت است (نقل به مضمون) چون اختلاف باعث تضارب آرا و تعامل افکار می شود و جامعه رشد پیدا می کند منتهی حد اختلاف سقف محدودی دارد یعنی می توان سلایق مختلف درباره نحوه تصمیم گیری ها، قوانین، مسئولیت اجرایی و بسیاری از امور دیگر داشته اما نسبت به مصالح ملی و منافع نظام باید وحدت داشت (و این امر در همه جای دنیا رایج است) موضوعاتی مثل وحدت سرزمینی، حاکمیت، دفاع از مال و جان مردم در مقابل حملات بیگانگان، التزام به قانون اساسی، توسعه و رفاه وضع مردم جزو مسایل ملی هستند.
امام سجاد در صحیفه سجادیه به مرزداران دعا می کند با این که حکومت را غاصب می داند، چون حفظ ثغور مسلمین از حمله کفار و مشرکین را از مصالح امت اسلامی می شمارند و حضرت امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه با این که حق خود را غصب شده می دیدند سکوت پیشه کرده و فرمودند: دیدم که دین خدا مانند مشکی است که اگر کوچکترین آسیبی به آن برسد همه محتویات آن بر زمین خواهد ریخت.
**در دادگاه گفتید که با تحلیل های ناصواب مبنا برای اعمال نادرست ایجاد کرده ام. همچنین بسط نظریات نامنقح را موجب پدید آمدن نتایج سهمگین و عبرت آموز دانسته اید. این اعمال نادرست و نتایج سهمگین آن چه بود و رابطه این تحلیل ها و آن اعمال نادرست چه بود؟
من در مقاطع مختلف تحت تاثیر منابع نقد ناشده دست به تحلیل های غلط زده ام که طی سالیان متمادی این کار صورت گرفته است. نظراتی شبیه، سلطانیسم، حاکمیت دوگانه، فتح سنگر به سنگر مواضع، فشار از پایین و چانه زنی از بالا و غیره. همچنین منابع علوم انسانی در ایران عموما نقد نشده و غیر منقح در دانشگاهها تدریس می شود و با اینکه رهبر معظم انقلاب بارها نسبت به آن هشدار داده اند هنوز کار مکفی و جدی صورت نگرفته است و طبعا من هم تحت تاثیر این منابع بوده ام. مقصود من از نتایج عبرت آموز وقایع پس از 22 خرداد است. البته نمی خواهم بگویم همه کسانی که در آن وقایع دست داشته اند آثار مرا خوانده اند اما لااقل بخش هایی از نخبگان با ایده های من آشنا بوده اند و تحت تاثیر آن آموزه ها به صدور بیانیه و فراخوان پرداخته اند و از این جهت من هم در سلسله اسبابی قرار می گیرم که به وقایع اخیر منجر شد.
** در مقاله مشروطیت، سلطانیسم و مشروعیت مقایسه ای میان انقلاب اسلامی و جنبش مشروطه می کنید و در آن پایه مشروعیت انقلاب اسلامی را دوگانه می دانید و راه کارهایی برای تقویت پایه مشروطیت آن (متجلی شده در جمهوریت) بیان کرده اید (باید مقدورات و محدودیت های هر دو، پایه حکومت شناسایی شده و تاکتیک ها برای پیشبرد امر دموکراسی تعیین شود. راه ایرانی توسعه سیاسی، سنتزی خواهد بود، از دو تجربه انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، یعنی کماکان در عصر مشروطه به سر می بریم و نمایندگان از جانب توده ها در بوروکراسی حضور داشته باشند و از سویی دیگر رهبرانی مجلی، مردم را راهنمایی نمایند و اصلاحات با استفاده از الگوی «فشار از پایین، چانه زنی بالا» که بخش اول آن، برگرفته از تجربه انقلاب اسلامی و بخش دوم آن، برگرفته از تجربه انقلاب مشروطیت است، ادامه یابد. اگر به فرض، اصلاح طلبان در هشت سال گذشته نتوانسته اند به وظایف خود عمل کنند، نافی تئوری یاد شده نیست؛ چون به هر حال منابع مشروعیت در ایران چندگانه است و ناگزیر نهال های جدید، برای پیگیری مطالبات دموکراتیک مردم، در درون دستگاه سیاسی کشور پدید خواهد آمد. پس نباید این امکان را به عنوان پدیده ای ناهنجار، به طور کلی نفی کرد. (نامه، ش 40، نیمه مرداد 84) همچنین در مقاله «استراتژی مشروطه خواهی تاکید می کنید «در نظر من، استراتژی های سیاسی در ایران امروز» بر استراتژی مشروطه خواهی تاکید دارد (در نظر من استراتژی به معنای «طرح نو در انداختن برای تغییر ساختار» می باشد... مثلا ذیل استراتژی مشروطه خواهی (استراتژی اول) می توان از تاکتیک های زیر نام برد: اعتدال، آرامش فعال، بازدارندگی فعال، خروج از حاکمیت، فشار از پایین، جانه زنی از بالا و روی گردانی اجتماعی. کارکردی کردن حاکمیت دوگانه در ایران به معنای «باز توزیع منابع قدرت» و «تاسیس نهادهای حل منازعه» است و به همین دلیل، تغییری ساختاری محسوب می شود. استراتژی مورد نظر من ضمن آن که قرائت رسمی از ولایت فقیه را (مستقل از پذیرش یا عدم پذیرش آن) دارای جایگاه مشخصی در حکومت می داند، برای وجهه جمهوری آن نیز جایگاه قائل است. من این استراتژی را اصلاحات (مشروطه خواهی) می نامم. آن دسته از استراتژی های سیاسی که حاکمیت دوگانه را انکار می کنند دچار این توهم هستند که شرایط فعلی را با الگوهای صدر انقلاب تطبیق می دهند. (آفتاب ش 12) همین مسایل با بیانی دیگر در جزوه تاملات راهبردی حزب مشارکت منعکس شده است این دیدگاه های شما حاکی از عدم اعتمادی جدی به نظریه ولایت فقیه و مشروعیت الهی است. این در حالی است که در متن دفاعیه خود از مشروعیت الهی سخن گفته اید. آیا باید این را یک چرخش اساسی در نظریه شما به حساب آورد یا یک چرخش تاکتیکی؛ اگر اولی است، عامل آن چیست و چگونه آن را تئوریزه می کنید؟
در زمان حضرت امام (ره) اعتقادم بر این بود که ایشان دارای سه وجهه مشروعیت (بنا به نظریه ماکس وبر) هستند.
الف) ایشان چون مرجع تقلید اکثریت کشور بودند حتی قبل از سقوط شاه امرشان مطاع بود لذا نوعی مشروعیت سنتی داشتند که تا هنگام ارتحال حفظ کردند.
ب) آن حضرت انقلاب شکوهمندی را رهبری کردند که بزرگترین قدرت منطقه را به زانو درآورد و به ازاله رژیم منحوس پهلوی منجر شد و طی این فرآیند نوعی مشروعیت انقلاب (کاریزماتیک) هم کسب کردند.
ج) بعد از همه پرسی قانون اساسی و تاسیس مجلس خبرگان حضرت امام (ره) از سوی خبرگان رهبری نیز براساس قانون اساسی به رهبری برگزیده شدند و به این ترتیب ایشان رهبر قانونی جمهوری اسلامی ایران هم شدند.
لذا سه نوع رهبری سنتی، کاریزماتیک، قانونی در امام جمع شد و این امر در کمتر کسی از رهبران جهان سابقه دارد.
اما بعد از ارتحال امام(ره) و حذف شرط مرجعیت و سخنرانی عجیبی که آقای هاشمی کردند که رهبری فرصت مطالعه نداشتند و الخ... طبعا به این نتیجه رسیدیم که مشروعیت سنتی امام دیگر ادامه نخواهد یافت. از آن گذشته امام (ره) به عنوان رهبر موسس انقلاب اسلامی دارای کاریزمایی بودند که بنابر آموزه های ماکس وبر غیرقابل انتقال می نمود پس تنها راه تقویت مشروعیت قانونی رهبری بود و همانطوری که در سوال اشاره شده به وجهه جمهوری (یعنی قانونیت مشروعیت) بها دادم. اما بعد معلوم شد که رهبری دارای مقلدین بسیاری در داخل و خارج کشور هستند (وجه سنتی مشروعیت)
ضمنا ایشان کشتی انقلاب را از گرداب های خطرناکی مثل همین وقایع اخیر نجات دادند بدون اینکه از اختیارات قانونی خود استفاده کنند بلکه با بسیج توده ای زبانه های دود و آتش را خاموش کردند و نشان دادند که مشروعیت کاریزماتیک و جذبه هم دارند و از قبل هم که رهبر قانونی کشور بودند لذا در مجموع هر سه منبع مشروعیت در ایشان جمع است به خصوص آنکه ولایت فقیه اساسا ادامه ولایت پیامبر اکرم (ص) و ادمه اطهار علیهم السلام است.
در انتها باید در جواب سوال کننده محترم که به دقت مطالب مرا خوانده و به آن استناد کرده اند باید بگوم تغییر موضع من در امر ولایت فقیه را به حساب تاکتیک نگذارند چون اولا هیچگونه تندی و مکابره ای میان من و مسئولین پرونده ام در میان نبوده ثانیا این سطور را هنگامی می نویسم که از رای دادگاه بی خبرم لذا آن رای هر چه باشد تاثیری در مواضع من ندارد وانگهی مگر ایرادی دارد که انسان مواضع خود را اصلاح کند. جناب سلمان فارسی بسیاری از ادیان را آزمود تا به حقانیت پیامبر اکرم (ص) پی برد و به مقام شامخ «سلمان من اهل البیت» رسید.
البته من از کلمه چرخش امتناع دارم و به جای آن کلمه تصحیح را ترجیح می دهم چون هیچ گاه نسبت به مقوله ولایت فقیه بی اعتنا نبوده و سوال کننده محترم در آخرین پاراگراف از سوال خود به معنی اشاره کرده اند آنچه من در ذهن خود اصلاح کرده ام اولا تقویت پایه مقبولیت ثانیا حل مساله حکم حکومتی ثالثا مساله کاریزمای رهبری رابعا مقوله احکام مولوی رهبری و همطراز نمودن آن با حکم شارع بوده است.
**آنچه در نقد نظریه های ماکس وبر گفته اید، مطالبی نیست که تا به امروز کسی نگفته باشد و شما تازه آنها را شنیده باشید یا به آنها رسیده باشید. حضور مردم در تمام صحنه های انقلاب، داشتن آرای موثر در سرنوشت خود، داشتن قانون اساسی، موروثی نبودن حکومت در ایران، مشروعیت الهی نظام همه و همه از همان ابتدای انقلاب هم گفته شده و هم مورد عمل قرار گرفته است. چگونه می توان این غفلت (یا تغافل) را آن هم از فرد آگاه و اهل مطالعه ای مانند شما توجیه کرد؟ آیا آنچه اینجا مطرح می کنید واقعا آخرین نظر شماست؟
درست می گویید مردم از همان اول انقلاب در تمام صحنه ها حضور داشته اند و سرنوشت خود را تعیین کرده اند، در قانون اساسی سخنی از موروثی بودن حکومت به میان نیامده است و مشروعیت این نظام الهی است.
اما چه باید کرد که بعضی علوم حجاب می شوند و چون شیشه ای کبود جلوی دید را می گیرند و انسان دنیا را تیره و تار می بیند.
چنانکه در دادگاه هم گفتم من به ضرورت شغلی به سمت این دسته از علوم کشیده شدم و متاسفانه علیرغم توصیه های مقام معظم رهبری به مسئولین هیچ عنایتی به این علوم نشده بود و من ناچار بودم برای تحلیل شرایط سیاسی، اجتماعی به منابع علوم انسانی روی بیاورم. اما اینکه آیا واقعا آنچه را مطرح می کنم آخرین نظرات من است یا نه باید بگویم (اِنّی لا اُبَّرُء نَفسی اِلا ما رَحِمَ رَبّی) خدا را گواه می کیرم که موضع من همین هاست که گفته ام و بر او توکل می کنم و از او حُن عاقبت مسالت دارم اِنّهُ مُجیبُ دَعوَة الدّاع وَ اِنَّهُ عالِمُ السِرّ و الخَفیات.
**گفته اید «در ضمن اگر قرار است نظرات امثال پارسونز، ماکس وبر یا هابرماس آثاری از خود بجا بگذارد که در حوادث اخیر دیدیم که هم امنیت ملی را به خطر انداخت و هم در ارکان توسعه اقتصادی تزلزل ایجاد نمود قطعا باید تجدید نظری در راه طی شده انجام دهیم و نقاط اعوجاج و انحراف را شناسایی کنیم» درباره این نقاط اعوجاج و انحراف بیشتر توضیح دهید.
وقتی بزرگانی که سالها با حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری نشست و برخاست کرده اند در امتحان اخیر رد شده اند چه انتظاری از دیگران می توان داشت برای ردیابی نقاط اعوجاج و انحراف باید هم از زمینه ذهنی و هم در تاریخ معاصر ایران تلاش هایی انجام داد.
من می توانم سرفصل و نقاط عطفی را که اعوجاجات از آنجا شروع شده، بشمارم و البته ممکن است نقاط دیگری هم افزود.
قائم مقام رهبری، آغاز سیاست های تعدیل به اتکا به نگره های نولیبرالی، نشر اندیشه های سکولار در میان بخشی از نیروهای مسلمان و مسئولین نظام، بسط ایده های دمکراتیزاسیون در میان نخبگان سیاسی، تقابل مصنوعی میان جمهوریت و اسلامیت در میان بعضی نظریه پردازان، دنیاگرایی برخی مسئولین به خصوص پس از جنگ و فاصله گرفتن آنها از قاطبه مردم و آلام و رنجهاشان، پیدا شدن اشکال عجیبی از فساد مالی اخلاقی و سیاسی در میان نخبگان، پدید آمدن هزار فامیل و الیگارشی های خویشاوند سالار، تاثیر سبک زندگی آمریکایی بر مردم طبقه متوسط جدید از طریق رسانه های گروهی، فراگیری نسبی ماهواره های فرستنده اخبار گمراه کننده، گسترش مراکز آموزش عالی در رشته های علوم انسانی، اینها نقاط اعوجاجی بود که در کل جامعه رخ می داد و طبعا در افکار من هم تاثیر می گذاشت و سوالاتی را برمی انگیخت که جوابی برای آنها نمی یافتم اما خود من که می توانستم به عنوان چهره ای آکادمیک و تحلیلگر به پاسخ دقیقی برای پرسشهای جامعه خود برسم خود را در ورطه یک کنش سیاسی انداختم که به کلی مرا از هدف دور کرد و گروه های ذهنی ام را کورتر نمود. توضیح آنکه:
1- به دنبال تاسیس روزنامه صبح امروز رفتم که این اواخر تیراژی نزدیک به نیم میلیون پیدا کرده بود طبیعی است که اداره چنین روزنامه ای با حوادثی که هر روز اتفاق می افتد مجالی برای تفکر باقی نگذارد. هنوز صفحات روزنامه امروز بسته نشده باید به فکر فردا می بودی چون وقفه حتی یک روزه در کار روزنامه نگاری به اعتبار آن لطمه می زند به این دلیل دچار خرده کاری و روزمرگی شدم و از تفکر و تدبر درباره مسایل عمیق تر بازماندم و اساسا ژورنالیسم کاری سطحی است که مبلغین خاص خود را می طلبد و تازه به خاطر شکایت هایی که از محتویات روزنامه می شد بخشی از وقتم را در دادسرای کارکنان دولت و شعبه 1410 می گذشت.
2- اشتباه دیگرم عضویت در حزب مشارکت بود آنهم در مقطع تاسیس که بسیاری از کارها باید به عهده من می افتاد از سازماندهی، آموزش و برنامه و ... و این تقریبا همزمان بود با تاسیس روزنامه صبح امروز که واقعا کار به قدری شاق شده بود که اساسا خانه و خانواده فراموش شده بودند.
3- سومین اشتباهم عضویت در شورای شهر تهران بود که آن نیز به لحاظ زمان مقارن با دو اشتباه دیگر بود شورایی که واقعا اعصاب پولادین می خواست و جناح بندی های داخلی آن واقعا مرا فرسوده کرده آنهم زمانی که شهرداری خود پاشیده بود و شهردار و معاون او در زندان بودند و مطالبات مردم به سوی شورای شهر روانه شده بود و آنها توقع داشتند اولین شورای شهر شق القمر کند. تصور کنید سه کار مهم یعنی روزنامه، حزب، شورا آنهم همزمان چه انرژی از من گرفت به طوری که اصلا فرصت تفکر درباره مسایل مهم را از من سلب کرد. اگر من خودم را در ورطه این قبیل امور نمی انداختم و به کار دانشگاهی بسنده می کردم چه بسا می توانستم نقاط اعوجاج و انحراف را دقیق تر ببینم و راه حل هایی برای آنها پیدا کنم چندی پیش دیدم مقام معظم رهبری جمله ای را از خواجه نظام الملک نقل کردند که بسیار پرمغز بود. هیچگاه کسی را دو کار نفرما، مردی و کاری، کاری و مردی. اگر این را آویزه گوش کنیم و نیز بپذیریم عمل صالح هر فرد در هر زمان برحسب استعدادهای او یک است در آن مقطع عمل صالح من می توانست بومی کردن الگوی توسعه یا پروژه نقد متون علوم انسانی در جهت تقویت مبانی نظام جمهوری اسلامی می بود که اولا آثار ماندگارتری داشت و باقیات صالحات محسوب می شد. ثانیا با روحیه من سازگارتر می نمود چرا که من 8 سال در مرکز تحقیقات استراتژیک با انواع محققین و معضلات علوم انسانی و مشکلات توسعه آشنا شده بودم و رشته تحصیلی خود را به علوم سیاسی تغییر داده بودم از آن گذشته سابقه کرا اجرایی داشتم و نقاط ضعف و قوت، آسیب پذیری ها و تهدیدات و فرصت ها، مقدورات و محدودیت های کشور را می شناختم لذا می توانستم با این ذخیره از تجربه اجرایی و علوم مربوط به موضوع به دو هدف یاد شده یعنی بومی سازی الگوی توسعه و تحول متون علوم انسانی در جهت اهداف نظام جمهوری اسلامی بپردازم اما افسوس که عمرم را در امور روزمره سپری کردم اموری که از دیگران هم ساخته بود.
**بسیاری از دوستان شما معتقدند که پس از آزادی اظهارات فعلی خود را انکار خواهید کرد. نظر شما در این باره چیست و چه توصیه ای به دوستانتان دارید؟
این دوستان من کیانند که این قدر قاطعانه درباره من اظهارنظر می کنند. مگر من می توانم وقایع بعد از 22 خرداد و فوران تنفر را فراموش کنم. این وقایع پس از انقلاب سابقه نداشته و تحلیل جدی می طلبد که اگر آن دوستان فرضی من هم به فکر فروروند به نتایجی کمابیش مانند نتایج من خواهد رسید.
اگر کسی ذره ای بویی از انسان دوستی و حتی ملی گرایی (نمی گویم مسلمانی) برده باشد از این همه کینه که یک مرتبه به خیابان ریخت احساس وحشت کرده و برای آینده کشور و توسعه آن و رفاه مردم نگران می شود. آیا هیچ ملی گرایی حاضر است وحدت سرزمینی را نادیده انگارد و بیگانگان را حاکم بر مقدرات کشور ببیند؟ مسلمان که جای خود دارد.
توصیه من به این دوستان آن است که ابتدا مصالح و منافع ملی را تعریف کرده و سپس با در نظر گرفتن آن هر نظریه ای را می خواهند بپذیرند. به شرط آنکه با اصول بنیادی مغایرت نداشته باشد. به قول معروف ثبت الارض ثم انقش یعنی باید در کل این دوستان به مبانی پایبند باشند آنگاه درباره موارد فرعی مناقشه کنند.
