ضرورت توجه به اقتصاد مقاومتی و برونگرایی اقتصاد دانش بنیان و علی الخصوص حوزه صادرات فناوری، ارائه الگوهای جدید توسعه صنعت دانش بنیان را متذکر میشود. آنچه در این سطور بیان شده صرفا چالشهایی است که به واسطه ارتباط با شرکت های دانش بنیان، سرمایه گذاران خارجی و اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، نظر نگارنده را به خود جلب کرده و هدف آن است تا با طرح موضوع، پیشنهادی جهت بهبود و اصلاح امور و تعیین نقش هر یک از بخش های دست اندر کار حوزه دانش بنیان ارائه شود. بدیهی است ارائه دیدگاه صاحب نظران در این حوزه می تواند در سیاستگذاری و بهبود رویه های موجود تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.
به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ مسعود حافظی* در تحلیلی از چالش های این روزهای شرکت های دانش بنیان نوشت: حمایت از ایجاد شرکت های دان شبنیان بزرگ به جای توسعه شرکت های خرد دانش بنیان در مراکز تحقیقاتی مهم (نظیر انستیتوها و موسسات تحقیقاتی، پژوهشگاه ها و سازمانهای پژوهشی و دانشگاه ها) یکی از مهم ترین موسسات تحقیقاتی در دنیا، انستیتو Weizmann است که در سال 1934 تاسیس شده و طی ده سال گذشته به واسطه تحقیقات بنیادین در حوزه علوم زیستی، فیزیک، شیمی و انفورماتیک همواره جزو دویست مرکز تحقیقاتی برتر دنیا بوده است.
این موسسه بیش از دو هزار و پانصد دانشجوی تحصیلات تکمیلی، محقق و عضو هیئت علمی دارد. این انستیتو استراتژی بسیار هوشمندانه ای را برای توسعه تکنولوژی و خلق ثروت از دانش علوم پایه و بنیادین دارد که بررسی آن توسط سیاستگذاران حوزه دانش بنیان می تواند روند جدیدی را در راه توسعه شرکت های دانش بنیان ایجاد کند و سبب کارایی بهتر رویه های تجاری سازی تحقیقات شود.
انستیتو Weizmann به جای اصرار به محققین خود برای ایجاد شرکت تجاری فردی و درگیر ساختن نخبگان علمی با مقوله هایی نظیر شرکت داری و اصول مدیریت منابع انسانی، اخذ استانداردها و مجوزهای فعالیت قانونی، شناسایی استراتژی های تجاری سازی و رقابتی، امور حسابداری و مالیاتی و بیمه ای، تامین مالی و بودجه، مقوله های فروش، بازارسازی، بازاریابی، تحلیل رقبا، مدیریت تکنولوژی، مدیریت برند و ...، اقدام به ایجاد یک شرکت تجاری با نام yeda با هدف تجاری سازی و انتقال تکنولوژی از انستیتو Weizmann به صنعت، مشتریان و سرمایه گذاران کرده است. عواید ناشی از تجاری سازی یا فروش دانش فنی محققین این انستیتو مجددا در راستای تحقیقات پایه سرمایه گذاری میشود.
عملکرد این شرکت بر چهار اصل استوار است:
* شناسایی پروژه های دارای پتانسیل تجاری و نیازسنجی بازار و صنعت
* حفاظت از مالکیت معنوی انستیتو و محققین آن
* ایجاد روابط تجاری، ارائه لیسانس اختراعات و تکنولوژی های انستیتو به صنعت
* ایجاد کانال های تامین مالی از صنعت و دولت برای پروژه های تحقیقاتی
طبق آخرین آماری که این انستیتو طی سال های 2014-2013 ارائه نموده، بیش از دو هزار و پانصد تکنولوژی به شرکت ها و صنایع بهره بردار ارائه داشته که از این بین حدود صد و سی تکنولوژی منجر به عقد قراردادهای محرمانگی اطلاعات و جذب بخش های سرمایه گذار شده است. در این بین حدود شصت و پنج قرارداد واگذاری تکنولوژی به صورت لیسانس منعقد شده است. همچنین این شرکت موفق به جذب سرمایه از بخش های خصوصی برای هفتاد پروژه تحقیقاتی مورد تقاضای صنعت شده و بعضا خود شرکت نیز بسته به تقاضای بازار اقدام به سرمایه گذاری برای توسعه تکنولوژی کرده است.
همچنین طی این دوره حدود صد و شصت ثبت اختراع توسط این شرکت برای محققین انستیتو به ثبت جهانی رسیده است. این شرکت اقدام به ایجاد Spin-Off هایی نظیر MabTrix، Alma Bio Therapeutics، NanoCell Ltd.، Soligenix، MBcure و سی شرکت دیگر کرده که هر یک به طور تخصصی در راستای تجاری سازی نتایج تحقیقات محققین موسسه ایجاد شده اند. این مجموعه تاکنون تکنولوژی تولید هفده داروی ضدسرطان و پرحاشیه سود را در حوزه بیوتکنولوژی ایجاد و آنها را با همکاری شرکت های بزرگ دارویی روانه بازارهای دارویی دنیا کرده است.
فرایند تجاری سازی تحقیقات محققین انستیتو در این شرکت نیز به شرح شکل زیر است:
شکل 1. نقش شرکت Yeda به عنوان بازوی تجاری سازی انستیتو Weizmann و صنعت
همان طور که مشاهده می شود شرکت Yeda به عنوان بازوی تجاری سازی دانشمندان انستیتو در مراحل مختلف ارزیابی پتانسیل تجاری و ثبت یک مالکیت معنوی، آماده سازی و راهبری فرایند ثبت اختراع، شناسایی ظرفیت ارائه لیسانس دارایی معنوی (همزمان با شناسایی طرف لیسانس گیرنده در صنعت)، مذاکرات حرفه ای و عقد توافق لیسانس تکنولوژی بین محقق و بخش خصوصی بهره بردار، تامین منابع مالی و کنترل پروژه (جذب منابع مالی از صنعت)، نظارت بر فرایند انتقال تکنولوژی و توسعه محصولات در صنعت، نظارت بر فروش محصولات در صنعت و کنترل دریافت رویالتی به نفع موسسه و شرکت ورود و کل فرایند خلق ثروت از علم را راهبری می کند.
الگوی ارائه شده این موسسه به عنوان یکی از پذیرفته شده ترین مدل های تولید ثروت از علم است.
از طرفی در ایران با داغ شدن تب شرکتهای دانش بنیان و خلق ثروت از علم، طی سال های اخیر اعضای هیئت علمی و محققین موسسات تحقیقاتی بزرگ نظیر انستیتو پاستور ایران، موسسه تحقیقات واکسن و سر مسازی رازی، سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران و سایر مراکز مهم تحقیقاتی و دانشگاهی به ایجاد شرکت های کوچک دانش بنیان ترغیب و تشویق شده اند که اغلب یک یا چند تن از اعضای هیئت علمی و تنی چند از دانشجویان ایشان، به عنوان هسته اصلی شرکت و با تکیه بر یک یا چند ایده تحقیقاتی - تجاری قدم در کسب و کاری می نهند که خود از پیچ و خم مسیر و انتهای آن بی اطلاع هستند.
تردیدهای زیادی در خصوص موفقیت این نوع کسب و کارهای کوچک در فضای اقتصادی کشوری که رتبه نه چندان بالایی را در سهولت فضای کسب و کار آزاد برای بخش های خصوصی دارد، می توان تصور کرد و بعضا تعامل با بسیاری از صاحب نظران و اعضای هیئت علمی نیز موید این واقعیت است که شاید خلق ثروت از علم به خصوص در مراکز تحقیقاتی بزرگ از طرق دیگری نیز میسر باشد که شاید در دنیای تخصصی و رقابتی امروز از مطلوبیت بیشتری برخوردار باشد.
هر چند مدل ایجاد شرکت های کوچک دانش بنیان در مورد برخی از اساتید و اعضای هیئت علمی که خود از شم اقتصادی و تجاری مناسبی برخوردارند، برای بازارهای داخلی موثر باشد و برخی از این افراد طی سال های اخیر توانسته اند در فضای تحریم و محدودیت ها دستاوردهایی داشته باشند، لیکن با باز شدن فضای سیاسی و اقتصادی کشور، رقابت پذیری این بنگاه های کوچک کسب و کار با رقبای جهانی نه تنها در بازارهای بین المللی، بلکه حتی در بازارهای داخلی نیز بسیار دشوار خواهد بود.
هر چند دولت مکانیسم هایی را برای حفاظت و صیانت از بازارهای داخلی و تولید داخلی طراحی کرده، لیکن تا زمانی که شرکت های تکنولوژی محور داخلی به بازارهای جهانی دست پیدا نکنند، اهداف اقتصاد مقاومتی و برونگرایی اقتصاد محقق نخواهد شد.
از طرفی در دنیای تجارت بین المللی امروزی، هزینه های سربار تحقیق و توسعه در استانداردهای بین المللی به حدی بالاست که شانس رشد و ارتقای شرکت های کوچک SME عملا چندان بالا نیست و در صورت حدوث، صرفا به صورت اتفاقی یا مبتنی بر جسارت و نبوغ ذاتی مالک کسب و کار است. به عنوان مثال در حوزه داروهای پیشرفته بیوتکنولوژی هزینه ثبت یک دارو در اتحادیه اروپا بالغ بر بیست و پنج میلیون یورو برآورد می شود که عملا هیچ یک از شرکت های دانش بنیان ایرانی (به خصوص شرکت های کوچک مستقر در مراکز تحقیقاتی) در شرایط فعلی توانایی ورود به این فضای تجاری را ندارند و شایسته است الگوهای کاربردی جدیدی برای ورود به فضای تجارت بین المللی و اقتصاد مقاومتی در حوزه توسعه تکنولوژی و بازار طراحی شود.
ایده ایجاد شرکت های بزرگ دانش بنیان تجاری سازی در مراکز تحقیقاتی، دارای مزایایی برای صنعت دانش بنیان کشور است که برخی از آنها به شرح زیر ارائه می شود:
* ساماندهی حوزه های جذاب تحقیقاتی و مورد تقاضای بازار در مراکز تحقیقاتی بزرگ
* تجاری سازی دستاوردهای تحقیقاتی براساس روش ترجیحی فروش دانش فنی، ارائه لیسانس یا تولید مشترک
* ارائه خدمات صیانت از مالکیت فکری در حوزه بین المللی
* مدیریت منابع مالی، جذب سرمایه، سرمایه گذاری و تامین بودجه تحقیقات دارای پتانسیل تجاری
* ایجاد شبکه های سرمایه گذاری و بین المللی سازی دستاوردها
* جلوگیری از درگیر شدن محققین در امور اداری و بروکراتیک شرکت داری و مسائل وابسته به آن
* تخصصی اداره شدن شرکت از منظر داشتن برنامه های استراتژیک، مدیریت و راهبری، نظارت و کنترل بودجه، توسعه شبکه های داخلی و برون مرزی و هدایت و راهبری اقتصادی مراکز تحقیقاتی و پژوهشی
عدم توجه به الگوی ایجاد شرکت های بزرگ دانش بنیان تجاری، باعث شده علاوه بر از دست رفتن مزایای فوق، کند شدن روند تجاری سازی دست یافته های محققین، از دست رفتن فرصت های ورود به بازارهای جهانی نیز صورت پذیرد و به موازات در نهادهایی نظیر معاونت علمی و فناوری و نیز صندوق نوآوری و شکوفایی مراکزی تحت عنوان «مراکز توانمندسازی » شکل گیرند که عمده هدف ایشان، آموزش اصول اولیه شرکت داری و قواعد ورود به دنیای تجارت به شرکت های SME است که به نظر نگارنده با توجه به ظرفیت و کشش این شرکت ها، این برنامه های توانمندسازی نیز نمی تواند توفیق و خروجی چندانی کسب کند و اصولا راهکار درستی نیست.
** سهامداران شرکت های بزرگ تجاری تحقیقاتی
نکته مهمی که در خصوص ایجاد شرکت های بزرگ تجاری وجود دارد بحث ساختار حقوقی شرکت است. ترکیب سهام داران و ماهیت حقوقی این شرکت ترجیحا باید وابسته به خود اعضاء هیئت علمی مراکز تحقیقاتی و از نوع سهامی خاص باشد. نکته ای که در اینجا جای بحث دارد، تجربه ایجاد صندوق های پژوهش و فناوری در برخی مراکز تحقیقاتی کشور است.
هر چند ایجاد صندوق های پژوهش و فناوری در برخی مراکز تحقیقاتی شباهت هایی به ایده ایجاد شرکت های دانش بنیان تجاری دارد، اما عملا با واکاوی سیستم مدیریت این صندوق ها، ماهیت شبه دولتی آ نها پررنگ تر به نظر می رسد و طی سابقه بیش از ده سال فعالیت این بنگاه ها، کمتر صندوق پژوهش و فناوری بوده که رویکرد بین المللی داشته باشد و بتواند توجه اعضای هیئت علمی را به نحوی به خود جلب کند که تجاری سازی دستاوردهای تحقیقاتی از کانال ایشان در قالبی غیر از تسهیلات محقق شود.
اغلب این صندوق ها در زمان سرمایه گذاری مشترک با یک محقق فعال در مراکز تحقیقاتی، در یک طرف میز قرار می گیرند و محقق یا عضو هیئت علمی در طرف دیگر. تعاملات در خصوص ارزش گذاری دانش فنی و سهم طرفین در مشارکت های خطرپذیر به سختی و کندی پیش می رود و عملا رویکرد این صندوق ها بیشتر به سمت ارائه تسهیلات پیش می رود تا هدایت و راهبری تیم نخبگان یک مرکز تحقیقاتی در مسیرهای تولید ثروت از علم و بهره گیری از توان علمی محققین در راستای تحقق نیازهای بازار.
تفاوت دیگری که بین ایده شرکت های تجاری و صندوق های پژوهش و فناوری وجود دارد، ماهیت قالب این صندوق هاست که عمدتا از جنس بنگاه های مالی هستند و اهدافی نظیر رصد تکنولوژی، رصد بازار و راهبری صاحبان علم از ایده تا بازار بین المللی در این صندوق ها به ندرت مشاهده می شود. آنچه دغدغه بسیاری از محققین و صاحبان ایده است، اعتماد به یک مرکز تجاری سازی یا شرکت است که بتوانند همه امور تجاری سازی دانش فنی شان را به وی محول کنند که عملا در قالب فعلی فعالیت صندوق های پژوهش و فناوری، بخش عمده بار اجرایی تجاری سازی دستاوردهای تحقیقاتی بر دوش خود ایشان خواهد بود.
آنچه در ایده شکل گیری شرکت های بزرگ تجاری در مراکز دولتی مدنظر قرار دارد، مشارکت جدی و سهام داری اعضای هیئت علمی و محققین مراکز تحقیقاتی در ایجاد چنین شرکتی است. تصور کنید در مرکز تحقیقاتی نظیر انستیتو پاستور ایران به جای ایجاد حدود نود شرکت دانش بنیان خرد توسط اعضای هیئت علمی که تک تک آنها را درگیر مسائل غیرعلمی و وقت گیری نظیر امور شرکت داری، تامین مالی، مالیات و بیمه، فروش، برندسازی، مسائل خرد و کلان شرک تداری و... میکند، همه این اعضاء به قدر منابع مالی که بابت خرید سهام به شرکت می پردازند یا بابت فروش دانش فنی ارزش گذاری شده شان به شرکت تجاری، سهام دار این شرکت شوند. برخی از مزایای ایجاد این شرکت تجاری بزرگ به شرح زیر خواهد بود:
** محققین انستیتو در انتخاب نخبگان خود به عنوان هیئت مدیره نقش اساسی دارند
محققین به جای درگیر شدن در امور وقت گیر شرکت داری، با فراغ بال به امور تحقیقاتی و پژوهشی خود می پردازند و دانش فنی ارزش گذاری شده ایشان در قالب قراردادهای مناسب که نفع طرفین لحاظ شود، به عنوان دارایی فکری شرکت از ایشان خریداری شده و در ازای آن سهام به محقق تعلق می گیرد.
محققین در صورت نیاز به تامین مالی، شخصا درگیر امور تامین مالی نمی شوند و تیم حرفه ای مسئول تامین مالی در شرکت، در این خصوص اقدام می کند. تیم های حرفه ای مذاکره کننده داخلی و بین المللی در شرکت جهت فروش دانش فنی، ارائه لیسانس و موارد مرتبط با تجارت تکنولوژی یا محصول تولیدی بسته به موقعیت استراتژیک تکنولوژی و محصول وارد عمل می شوند و محقق صرفا در موارد ضروری و فنی درگیر موضوع خواهد شد. انتخاب موضوعات تحقیقاتی با مشورت تیم حرفه ای مطالعه بازار و تجاری سازی شرکت و پس از ارزیابی ریسک و شانس موفقیت در بازار توسط محققین انتخاب می شود و از اتلاف منابع مالی و وقت نیروی انسانی جلوگیری به عمل می آید.
ساختارهای حرفه ای فروش، بازارایابی و حتی بازارسازی در بخش بازرگانی این شرکت ها ایجاد می شود که با رو شهای نوین بازاریابی، استراتژی های صحیح ورود به بازارهای داخلی و خارجی را تعیین و راهبری می کنند. همان طور که مشاهده می شود ایجاد چنین شرکتی در مراکز مهم تحقیقاتی علاوه بر جذب مشارکت خود نخبگان در مدیریت و توسعه ثروت از علم، باعث اداره حرفه ای بنگاه ها و مراکز تحقیقاتی می شود و به نوعی در دنیای به شدت تخصصی قرن بیست و یک، تعبیر این جمله نغز است که هر کسی را بهرکاری ساختند، مهر آن را در دلش انداختند.
** نقش صندوق نوآوری و شکوفایی در ایجاد شرکت های بزرگ دانش بنیان تجاری در مراکز تحقیقاتی بزرگ
نکته مهم دیگری که در بحث مدیریت ورود سرمایه ها به حوزه دانش بنیان وجود دارد، بحث سرمایه گذاری خطرپذیر است که عامل شتاب افزون بسیاری از کشورها در حوزه های علم و فناوری است. هر چند اعطای تسهیلات از سیستم بانکی یا صندوق نوآوری و شکوفایی به شرکت های دانش بنیان تا حدی پاسخگوی نقدینگی مورد نیاز شرکت های دان شبنیان SME خواهد بود، اما باید پذیرفت که ورود به دنیای تجارت و به خصوص تجارت بین المللی نیازمند صرف وقت و توان فوق العاده برای مدیران شرکت ها (اعضای هیئت علمی) خواهد بود که این مسئله به تدریج باعث خروج اعضای هیئت علمی از دایره تحقیق و تولید علم خواهد شد و در خوشبینانه ترین حالت از کیفیت مقالات و تولیدات علمی ایشان و به تبع آن تولیدات علمی کشور خواهد کاست و دلیل اصلی آن عدم تمرکز و اشتغال اساتید و محققین فعال در مراکز پژوهشی بر امور تحقیقاتی و سپردن آن به دانشجویان تحصیلات تکمیل یشان خواهد بود.
در این مدل مشارکت خطرپذیر، صندوق نوآوری و شکوفایی و سایر سهام داران شرکت بزرگ تجاری دانش بنیان، براساس عملکردهای سنواتی، پروژه های پیشنهادی جاری و دستاوردهای حاصل سنواتی، بودجه اکتسابی یا موردنیاز سالانه را پیش بینی می کنند و از طریق افزایش سرمایه سالانه یا ورود منابع حاصل از تجاری سازی دستاوردها به برنامه ریزی برای پیشبرد کسب و کار می پردازند. آنچه حاصل می شود بهبود نرخ سرمایه گذاری خطرپذیر صندوق نوآوری و شکوفایی، تسهیل و تسریع فرایندهای ارزیابی و نظارت، مدیریت نخبگان بر نخبگان در مراکز پژوهشی و تحقیقاتی و کاهش نرخ نارضایتی از عملکرد دولت و تامین مالی صندوق نوآوری و شکوفایی خواهد بود.
* معاون دفتر توسعه کسب و کار بین الملل
