به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران» به نقل از تراز، بیش از ۱۱۰ سال از زمان حفر اولین چاه نفتی در شهر مسجد سلیمان استان خوزستان می گذرد. در این بین، صنعت نفت ایران فراز و نشیب های زیادی را طی کرده است که ملی شدن نفت از مهمترین این حوادث است. هم اکنون گرچه ایران استقلال کاملی در مالکیت صنعت نفت دارد، اما متاسفانه در زمینه بهره برداری دچار افت و خیزهای بسیاری است که زمینه غارت این سرمایه ملی را فراهم می کند.
پایین بودن «ضریب بازیافت» نفت در میادین، یا به عبارتی بهره وری پایین و از بین رفتن مقادیر بسیار زیادی از حجم قابل اسخراج میادین، یکی از نمونه های بسیار قابل تامل ضعف ساختاری سیستم استخراج سنتی نفت در ایران است. گفتنی است این امر در ۲۸ میادین مشترک به شدت تاثیر و ضرر بیشتری به دنبال دارد.
به عبارتی درحالی که مسئولین نفتی ایران به دنبال کشف میادین بیشتر برای افزایش مقدار تولید هستند، اما در سطح بین المللی روندی دیگری طی می شود. دیگر دولت ها سعی می کنند با بالا بردن ضریب بازیافت مخزن های میادین، میزان درآمد نفتی و سود خود را بالا ببرند.
فاصله ضریب بازیافت متوسط ایران با دیگر کشورها
ما شاید برای شما هم سوال پیش بیاید که «ضریب بازیافت» دقیقا چیست و اصلا به چه درد می خورد؟
ضریب بازیافت در واقع درصدی از ذخایر یک میدان است که امکان استخراج آن از طریق فشار طبیعی و یا از طریق شیوه هایی چون تزریق گاز، تزریق آب، تزریق پلیمر یا روش های دیگر امکان پذیر است. به عبارتی بر فرض اگر یک میدان نفتی ۱۰۰ میلیارد بشکه نفت داشته باشد همه این مقدار قابل استحصال نبوده و با ضریب بازیافت متوسط فعلی (عدد ۲۷ درصد) در طول عمر این میدان حدود ۲۷ میلیارد بشکه آن استحصال می شود و بیش از ۷۳ میلیارد بشکه آن عملا برداشت نمی شود.
در حال حاضر با توجه به روزانه سه میلیون و ۹۵۰ هزار بشکه ظرفیت تولید نفت خام ایران، میانگین ضریب بازیافت از مخازن نفتی حدود ۲۷ الی ۲۸ درصد است که این عدد در بعضی از میدان‌ها همچون اهواز و آسماری ۴۰ درصد و در لایه بنگستان هشت درصد برآورد می‌شود. با این حال در سطح جهان میزان ضریب بازیافت در میادین نفتی بین ۴۵ تا ۵۰ درصد بوده و به گفته مهدی عسلی مدیرکل سابق اداره امور اوپک و مجامع انرژی، این میزان در نروژ ۶۵ درصد است.
همچنین در کشورهای منطقه، عربستان در سال ۲۰۱۵ توانست میانگین ضریب بازیافت میدان نفتی عظیم غوار(بزرگترین میدان نفتی جهان) را به بیش از ۳۰ درصد برساند و در سال جاری (۲۰۱۷) این میزان به ۵۰ درصد رسیده است و درحال حاضر این کشور برای دستیابی به ضریب ۷۰ درصدی، برنامه ریزی های کلان زیرساختی را انجام داده است. گفتنی است در بین کشورهای حوزه خلیج فارس نیز این میزان بین ۳۰ تا ۴۰ درصد متغییر است.
براساس مطالعات، در آمریکا در سال ۲۰۰۹(۱۳۸۸) ضریب بازیافت سه میدان نفتی سالت کریک (salt creek) ۵۴ درصد، مینز (Means) ۳۵ درصد و میدان نفتی جی (Jay) ۵۳ درصد بوده است که برای سال ۲۰۲۰ عدد به ترتیب حدود۶۳، ۴۳، ۵۸ درصد را پیش بینی کرده اند. برنامه ریزی فوق برای رشد سالیانه ۱ درصد ضریب بازیافت می باشد.
افزایش ضریب بازیافت میادین در بلاتکلیفی مجلس و دولت
گفتنی است بیژن زنگنه (۲۳ بهمن ۹۵) درباره آمار کلان از دست رفتن ظرفیت میادین، بیان داشته است: «ما میدانی همانند آزادگان داریم که حدود ٣۴ میلیارد بشکه نفت در آن کشف شده است اما برآوردهای که برای آن می شود این است که ٩٣ درصد این نفت زیر زمین می‌ماند و فقط هفت درصد را می‌توانیم با این روشهای کنونی استخراج کنیم یعنی ٩٣ درصد آن از دست می رود».
پیشتر رستم قاسمی، وزیر وقت نفت در دولت دهم، درباره تاثیر رشد ضریب بازیافت گفت: «با تحقق افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت برداشت از مخازن، بهره وری حاصل از آن معادل ارزش فروش ۶۰ سال نفت ایران خواهد بود»
همچنین شهنازی زاده مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت در اظهاراتی مشابه، در یک مقایسه ملموس اقتصادی می گوید: «میزان افزایش تولید نفت در اثر یک درصد افزایش ضریب بازیافت، نزدیک به بودجه سالانه کل کشور خواهد بود».
قابل تامل این که مسئله ای با اهمیتی همچون ضریب بازیافت میادین نفتی در برنامه های توسعه از اهمیت کمی برخوردار بوده، تا جایی که بهمن ماه سال ۹۵ مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان «تزریق گاز به میادین نفتی لازمه تحقق تولید صیانتی» نسبت به کاهش تولید در صورت عدم تامین گاز مورد نیاز برای تزریق به مخازن نفتی جهت افزایش ضریب بازیافت هشدار داده است. (اینجا+)
افزایش ۱درصدی، راه حل پیش بینی شده طرح های توسعه بلندمدت
متاسفانه در برنامه پنجم و ششم توسعه این روند بسیار کند بوده و با اطلاع از وضعیت ۱۲۰ میان نفتی و ضریب بازیافت میانگین ۲۵ تا ۲۷ درصدی، در هر یک از برنامه ها، تنها افزایش یک درصدی (۱%) ضریب بازیافت در طول ۵ سال (کل برنامه) مطرح شده است. همچنین در ماده ۱۴ قانون برنامه چهارم نیز افزایش ضریب بازیافت به صورت کیفی آمده و مقدار پیشرفت آن در افق برنامه مشخص نیست.
در واقع تهیه کنندگان برنامه های توسعه، بدون توجه به تحولات جهانی در زمینه انرژی، تحول در افزایش ضریب بازیافت را به صورت اتفاقی تحریر کرده اند و در واقع هدف گذاری برنامه های توسعه نه تنها هیچ افق روشنی را برای دولت (وزارت نفت) ترسیم نکرده است، بلکه از شرایط جهانی نیز کاملا بی خبر بوده است. گفتنی است در تهیه برنامه ها، گزارشی از وضعیت عملکرد و محقق شدن طرح توسعه قبلی ارائه نشده است و اطلاعاتی از برآورده شدن آرزوی رشد ۱ درصدی ضریب در برنامه پنجم نیست.
ماده ۱۳۰ قانون برنامه پنجم توسعه:
بند ث ماده ۴۸ قانون برنامه ششم توسعه:
جالب اینکه در «سند ملی راهبرد انرژی کشور» که سند چشم انداز بخش انرژی کشور است (ابلاغی مردادماه سال ۹۶) در افق ۲۵ ساله در بخش نفت و گاز «ضریب بازیافت» میادین نفتی فقط ۵ درصد تا پایان افق زمانی سند یعنی سال ۱۴۲۰ پیشنهاد شده است
کم اهمیتی به افزایش ضریب بازیافت در قرادادهای نفتی
از بدیهیات تقویت اقتصاد درون زا و مقاومتی، کاهش اتکا به بیگانگان با انتقال تکنولوژی در قراردادهای خارجی و افزایش بهره وری می باشد. همچنین از مفاد متداول در قراردادهای بین المللی نفتی، افزایش ضریب بهره وری در استخراج و فرآوری می باشد. جالب است که به اذعان بعضی مدیران صنعت نفت، به دلیل تحریم‌های چند ساله اخیر، این صنعت در ایران از دانش و فناوری‌های روز دنیا، عقب مانده و شرکت های کشورمان در حوزه فناوری‌های افزایش ضریب بازیافت -که عمدتا IOR و EOR هستند- حرف چندانی برای گفتن ندارند. جالب این که در قراردادهای در حال اجرا ضریب بازیافت از چاه‌های نفتی در ایران زیر ۳۰ درصد تعریف شده‌اند.
هدررفت انرژی برخلاف مفاد اقتصاد مقاومتی است
در سایت های ابلاغی اقتصاد مقاومتی اهمیت ویژه ای به بهره وری انرژی داده شده، به طوری که در ۴ بند از ۲۴ بند سیاست های اقتصاد مقاومتی (ابلاغی سال ۹۲) بر بهره وری و تقویت علمی صنایع و بویژه در نفت و گاز تاکید شده است:
بند دوم سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی: « افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و پیشتازی اقتصاد دانش بنیان»
بند سوم سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی: «محور قراردادن رشد بهره‌وری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید»
بند ۱۴ سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی: «افزایش ذخایر راهبردی نفت وگاز کشور به منظور اثرگذاری در بازار جهانی نفت و گاز و تأکید بر حفظ و توسعه ظرفیت‌های تولید نفت و گاز، بویژه در میادین مشترک»
بند ۱۵ سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز بر «افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع» تاکید کرده است.
علاوه براین مقام معظم رهبری در بیانات اولین روز سال ۹۵ در اجتماع زائران و مجاوران حرم رضوی، در تشریح ۱۰ برنامه عملیاتی اقتصاد مقاومتی در سال ۹۵ (سال اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل) اشاره خاص به ارتقای بهره وری انرژی داشته اند.
حال می توان گفت با توجه به ضریب بازیافت میادین نفتی در طول ۱۰ سال اخیر و همچنین در ۴ سال اخیر برنامه ریزی و تمرکز چندانی بر این موضوع صورت نگرفته، و وضعیتی کاملا برخلاف سیاست های اقتصاد مقاومتی و افزایش بهره وری در بخش های مختلف اقتصاد بویژه در بخش انرژی، بر مدیران حاکم بوده است.
آنچنان که تلاش و دقتی بر روی مفاد سیاست های اقتصاد مقاومتی نبود و تنها از آنان به عنوان زینت بخش بیلبودرها، همایش ها و سخنرانی های مسئولین بهره برداری می شود.
