1- شناسایی شرکتهای دانشبنیان
شناسایی و حمایت از شرکتهای دانشبنیان از موضوعاتی است که در چند سال اخیر موردتوجه قرارگرفته است. روند شناسایی و تأیید صلاحیت این شرکتها در دولت یازدهم رونق گرفت و تعداد آنها از 40 شرکت در سال 92 به 3118 شرکت در سال 96 رسید. هرچند به گفته مخبر دزفولی، ذبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، این تعداد بر طبق برنامه پنجم توسعه باید به 20000 شرکت میرسید .
شکل 1 تعداد شرکتهای دانشبنیان از سال 92 تا 96
شکل 2 تعداد شرکتهای شناسایی شده در سالهای 93 تا 96
خاطرنشان میسازد که روند رو به رشد شناسایی شرکتها در یک سال اخیر کند شد که به گفته رئیس امور شرکتهای دانشبنیان، این کندی به دلیل بالاگرفتن استانداردها در فرآیندهای ارزیابی شرکتها است .
2- اعطای معافیت گمرکی به شرکتهای دانشبنیان
معافیت از پرداخت عوارض، حقوق گمرکی و سود بازرگانی یکی از تسهیلات در نظر گرفتهشده در قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان است . در همین راستا «شیوهنامه اعطای معافیت حقوق گمرکی، سود بازرگانی و عوارض به شرکتها و مؤسسات دانشبنیان» سال 93 در کارگروه ارزیابی شرکتهای دانشبنیان به ریاست معاون علمی و فناوری رئیسجمهور مصوب شد .
در همین زمینه به گفته رئیس امور شرکتهای دانشبنیان، ۴ دسته معافیت گمرکی در زمینه مهندسی معکوس، کالا و قطعات نمونه اولیه، تجهیزات آزمایشگاهی و کالاها و خدمات دانشبنیان درنظرگرفتهشد . همچنین تعداد شرکتهای مشمول این معافیتها در سال 93، 2 شرکت و سال 94، 48 شرکت و سال 95، به 207 شرکت رسید و میزان معافیت در سال 95 نیز 2 میلیارد و 650 میلیون تومان ثبت شد.
3- اعطای معافیت مالیاتی به شرکتهای دانشبنیان
یکی دیگر از موارد مهم در حمایت از شرکتهای دانشبنیان، حمایتهای مالیاتی است.شرکتهای دانش بنیان و شرکتهای مستقر در پارکهای علم و فناوری بر اساس ماده (۳) «قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و تجاریسازی نوآوریها و اختراعات» به مدت پانزده سال از مالیات موضوع ماده (۱۰۵) قانون مالیاتهای مستقیم معاف هستند. در سال 93، 1300 شرکت، سال 94، 2200 شرکت و سال 95، 2800 شرکت مشمول معافیت مالیاتی شدهاند .
شکل 3 تعداد شرکتهای مشمول معافیت مالیاتی در سالهای 93 تا 95
4- حمایت از ورود شرکتهای دانشبنیان به تابلو بازار بورس
در راستای حمایت از شرکتهای دانشبنیان و ورود سرمایه به اینگونه شرکتها، دیماه 95، تابلو شرکتهای متوسط، کوچک و دانشبنیان در بازار بورس افتتاح گردید . به گفته معاون توسعه مدیریت و منابع معاونت علمی تا قبل از این اقدام، حمایت از حوزه دانشبنیان و تأمین مالی از طریق بازار پول انجام میشد و شرکتها برای تجاری کردن طرحهای خود باید وام میگرفتند، اما به دلیل ناآشنایی آنها با کسبوکار و بازاریابی و نیز ناتوانی در طی مراحل اداریِ اخذ مجوز، در این زمینه خیلی از شرکتها ناموفق بودند. لذا افتتاح این تابلو و باعث ورود سرمایههای بازار سرمایه به شرکتهای مذکور میشود. همچنین معاونت علمی 50 درصد هزینه ورودی شرکتهای دانشبنیان به تابلو بورس را نیز تأمین مینماید .
5- دیپلماسی علم و فناوری
دیپلماسی علم و فناوری یکی از اولویتهای اصلی دولت یازدهم بوده است. در چند سال اخیر معاونت علمی ریاست جمهوری با سفرهای مختلف خارجی و گسترش مناسبات، توجه خود را به دیپلماسی علم و فناوری نشان داد. انعقاد تفاهمنامههای مختلف در زمینه انتقال فناوری و تبادل علوم در حوزه اقتصاد دانشبنیان، فناوری اطلاعات، نانو، لیزر و مواد پیشرفته و غیره ازجمله دستاوردهای این سفرها بوده است.
در سال 93 کمیسیون همکاریهای مشترک علمی و فناوری ایران و روسیه پایهگذاری شد و معاون نخستوزیر روسیه نیز در آن حضور پیداکرد. مأموریت این کارگروه تعیین پروژههای مشترک فناوری و ساخت بین صنایع پیشرفته دو کشور است. تاکنون 3 نشست آن برگزارشده است . در بهمنماه 94 نیز معاون علمی و فناوری کشورمان در دیدار با هیئت چینی دو تفاهمنامه همکاری با موضوعات ایجاد صندوق مالی مشترک بنام «صندوق علم راه ابریشم» و ایجاد «پارک فناوری مشترک» امضا کرد. ناگفته نماند خردادماه 94 مرکز نانو ایران - چین با حضور معاون بینالملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سرکار، دبیر ستاد فناوری نانو در شهر سوژو افتتاح شد که وظیفه تبادل تکنولوژی را دنبال میکند و مورد استقبال چینیها نیز واقعشد . در این مرکز طی سال 96، سه تفاهمنامه همکاری بین شرکتهای ایرانی و چینی به امضا رسیده است .
6- گفتمانسازی اقتصاد دانشبنیان
گفتمانسازی اقتصاد دانشبنیان یکی از موضوعات مورد تأکید مقام معظم رهبری و نیز از راهبردهای کلان در نقشه جامع علمی کشور به شمار میرود.
ستاری برای همگانی نمودن گفتمان اقتصاد دانشبنیان در سال 93، ستادی تحت عنوان ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ایجاد نمود . پس از تشکیل ستاد مذکور و در طی تفاهمنامهای با سازمان صداوسیما، ساخت برنامهای تلویزیونی در این زمینه رونق گرفت که برای نمونه میتوان به برنامههای «چرخ»، «اسطرلاب»، «تا ثریا» و «فناور» و ... اشاره کرد .
یکی از مهمترین فعالیتها در این زمینه طی سالهای اخیر جشنواره فرهنگی هنری ایران ساخت بود که با هدف حمایت از کالاهای ساخت داخل صورت گرفت. در این جشنواره شرکتکنندگان در قالب نثرهای ادبی و برنامههای بصری به معرفی و ترویج کالاهای داخلی میپرداختند. همچنین در همین رابطه سال 94 نخستین هماندیشی فعالان اقتصاد دانشبنیان و نوآوری با حضور رئیسجمهور برگزار شد که بهجای خود، اقدامی مهم به شمار میرود.
سفرهای استانی ستاری و حضور در مجامع نخبگانی استانها یکی دیگر از برنامه های گفتمان سازی معاونت علمی بود. به گفته ستاری، یکی از اهداف این سفرها توسعه فرهنگ اقتصاد دانشبنیان بود.
در مجموع میتوان گفت فعالیتهای گفتمانسازانه در حوزه اقتصاد دانشبنیان آنگونه که انتظار میرفت تأثیرگذار نبودند.
7- نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ساخت ایران
یکی از شاخصترین اقدامات معاونت علمی در سالهای اخیر، برگزاری نمایشگاه «تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران» با حضور شرکتهای داخلی فعال در این عرصه است. پنج دوره از این نمایشگاه طی سالهای 92 تا 96 با هدف ایجاد رقابت در بین تولیدکنندگان داخلی و معرفی محصولات آنها به بازار مصرف کشور برگزار شد .
در این نمایشگاه به خریداران محصولات تخفیفاتی ارائه می شود که در جهت حمایت از محصولات دانش بنیان داخلی امری مفید است .
شکل 6 تعداد شرکت کنندههای نمایشگاه ساخت ایران از دوره سوم تا پنجم
شکل 7 تعداد محصولات نمایشگاه ساخت ایران از دوره سوم تا پنجم
شکل 8 حجم پیش فاکتورهای صادره در ایام نمایشگاه (میلیارد ریال)
با توجه به نمودارهای فوق میتوان گفت که تعداد شرکتکنندگان و تعداد تجهیزات حاضر در این نمایشگاه روندی رو به رشد داشت که امری قابلتقدیر است. لکن با توجه به اینکه تسهیلات حمایتی فقط برای مراکز آموزشی و پژوهشی دولتی در نظر گرفتهشده است، شرکتهای خصوصی از دریافت تسهیلات و بسط قدرت خرید محصولات داخلی محروم میمانند.
8- توسعه شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی
یکی از فعالیتهای معاونت علمی در دولت یازدهم، توسعه شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی بود؛ شبکهای که نقش مهمی در توسعه زیرساختهای توسعه فناوری کشور دارد. تعداد آزمایشگاههای این شبکه 239 مورد و با بیش از 5300 تجهیز است که این تعداد آزمایشگاه در 29 استان کشور پراکنده هستند . البته این تعداد روزبهروز در حال افزایش است.
شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی طی سالهای 92 تا 95 بیش از یکمیلیون و 600 هزار خدمت آزمایشگاهی به بیش از 50 هزار مشتری شامل پژوهشگران، دانشجویان و صنایع کشور ارائه کرد و بیش از 75 میلیارد تومان درآمد داشت. به گفته ستاری، این خدمات آزمایشگاهی از سوی آزمایشگاههایی که در بخش خصوصی، وزارت علوم ، وزارت بهداشت و دیگر آزمایشگاههای عضو شبکه، به پژوهشگران ارائهشده است .
جدول 1 توزیع آزمایشگاههای عضو شبکه آزمایشگاهی
همچنین از دیگر اقدامات معاونت علمی می توان به تدوین سند پیوست فناوری، حمایت از صادرات محصولات دانش بنیان از طریق کریدور صادراتی، برگزاری جایزه مصطفی (ص)، در نظر گرفتن تسهیلات سربازی برای شاغلان شرکت های دانش بنیان، اجرای طرح های کلان فناوری و در نظر گرفتن جایزه 10 میلیارد تومانی برای تجاری سازی فناوری ها اشاره کرد.
امور مغفول
1- شکوفا نشدن ظرفیت ستادهای توسعه فناوری
ستاد توسعه فناوری نانو در طی سالهای اخیر توانسته است با فعالیتهای خود جایگاه بینالمللی ایران در فناوری نانو را تا رتبه پنجم دنیا ارتقا دهد . همچنین این ستاد با نقشآفرینی جدی در طرح ایده و اجرای برخی از فعالیتهای شاخص معاونت علمی نظیر برگزاری نمایشگاه ساخت ایران، تأسیس شبکه آزمایشگاههای راهبردی کشور، تأسیس کریدور صادراتی و غیره، تأثیر بسزایی در پیشرفت اقتصاد دانشبنیان داشته است.
طبق گزارشهای معاونت علمی هماکنون 16 ستاد توسعه فناوری ذیل این معاونت فعالیت میکنند که تعداد 7 مورد از آنها در دولت یازدهم تشکیلشدهاند. هرچند در سالهای اخیر این ستادها فعالیتهایی داشتهاند اما متناسب با ظرفیتهای خود نتوانستهاند کارنامه قابل قبولی ارائه کنند و تحولی در حیطه مربوط به فعالیت خود ایجاد نمایند.
2- غیرفعال بودن بورس ایده
بورس ایده مکانی است که ایدهها، اختراعات، اندیشهها برای فروش ارائه میشود و خریدارانی که به این ایده نیاز دارند، آن را در یک فضای رقابتی به بهترین قیمت ممکن خریداری میکنند. شورای عالی بورس در سال ۸۸ راهاندازی بورس ایده را تصویب کرد که در آن زمان بنا به دلایلی عملیاتی نشد. پس از گذشت حدود پنج سال، خردادماه سال 93 بورس ایده در قالب یک تفاهمنامه بین معاونت علمی، سازمان فرا بورس و پارک فناوری پردیس به جریان افتاد.به رغم این تلاشها، بورس ایده در سه سال اخیر، به رونق مطلوبی دست نیافت.
3- انفعال در حوزه فضایی
فناوریهای فضایی، از فناوریهای راهبردی محسوب میشوند که از آنها تحت عنوان دستاوردهای غرورآفرین ملی یادشده است. این فناوریها در مرزهای دانش حرکت میکنند و کشور مسلط به دانش و فناوری فضایی میتواند از سرریز آن در سایر صنایع و علوم استفاده نماید.
اواخر سال 93 با حکم رئیسجمهور، سازمان فضایی ایران از ریاست جمهوری به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. بعد از این جابهجایی، ستاری مأمور شد تا مرکز ملی فضایی را با هدف هماهنگی، سیاستگذاری، برنامهریزی در حوزه فضایی و همچنین نظارت بر فعالیتهای این حوزه ایجاد نماید. این مرکز در سال 94 تأسیس یافت و چند کارگروه برای بررسی اوضاع و تصمیمسازیها تشکیل شد، اما به گفته شاطر زاده، عضو هیئتعلمی پژوهشگاه فضایی، اختلافات سازمان فضایی با مرکز ملی فضایی بالا گرفت بهنحویکه جلسات شورای عالی فضایی تشکیل نشد .
بعد از این وضعیت در دی ماه 95 رئیس مرکز ملی فضایی از اجرای برنامه دهساله دوم فضایی بدون تشکیل شورای عالی فضایی خبر داد . قابل تأمل آنکه معاون سازمان فضایی خرداد 96 اعلام نمودکه در حال حاضر نیازی به تشکیل شورای عالی فضایی نیست. زیرا در این زمینه برنامهها در حال اجراست و برنامهای برای تصویب وجود ندارد .
خاطرنشان میسازد که طی 3 سال اخیر ـ بهجز یکمرتبه در سال 93ـ هیچگونه ماهوارهای پرتاب نشده است؛ هرچندکه مسئولین از پرتاب ماهواره سخن گفتهاند و در این خصوص وعدههایی دادهشده است. فروردینماه 94 وزیر وقت ارتباطات، پرتاب یک ماهواره در آن سال را قطعی خواند . اواخر بهمنماه سال 94 نیز ستاری از پرتاب یک ماهواره در سال 95 خبر داد . اوایل سال 95 هم بهرامی، رئیس سازمان فضایی، بر نهایی شدن پرتاب ماهواره دوستی در این سال تأکید کرد و در مصاحبهای دیگر بابیان اینکه ماهواره «دوستی» آماده پرتاب است، از برنامهریزی برای پرتاب این ماهواره در سال 95 خبر داد . قابل تأمل آنکه رئیس سازمان فضایی ایران، بهمنماه 95 بیان نمود که پرتاب ماهواره نباید جزو مطالبه جامعه باشد و هر ماهوارهای که ساخته میشود، لزوماً نباید پرتاب گردد . به هر روی، تا کنون هیچیک از ماهوارههای مذکور به فضا پرتاب نشدهاند.
بهطورکلی با توجه به اقدامات صورت گرفته در حوزه فضایی طی سالهای اخیر و همچنین گلایه مقام معظم رهبری در مهرماه سال ۹۵ در دیدار با نخبگان، درباره روند کُند صنعت فضایی و عدم تعطیلی طرحهای مهم، به نظر میرسد که این حوزه در زمره اولویتهای اصلی به شمار نمیرود و از نقطه مطلوب خود نیز فاصله گرفته است.
4- حمایت از بازار سازی محصولات شرکتهای دانشبنیان
یکی از چالشهای اساسی که شرکتهای دانشبنیان با آن دستوپنجه نرم میکنند، مسئله بازارسازی و فروش محصولات دانشبنیان است . تأمین بازار و ثبات آن میتواند عامل جذبکنندهای قوی برای توسعه این شرکتها باشد. از طرفی بخش قابلملاحظهای از محصولات این شرکتها موردنیاز دستگاههای دولتی است که در صورت حضور شرکتهای دانشبنیان در زنجیره تأمین این مجموعهها، بقا و تعالی بسیاری از آنها تضمین خواهد شد.
رئیسجمهور تیرماه 93 دستور خرید محصولات شرکتهای دانشبنیان از سوی تمامی دستگاهها و وزارتخانههای دولتی را صادر کرد . طبق این دستور دستگاهها بهصورت مستقیم مورد خطاب واقع شدند و ملزم به انعقاد قرارداد شرکتهای دانشبنیان گردیدند. با وجود این پس از گذشت 2 سال از دستور مذکور، هیچ خبری درخصوص نتایج مثبت آن رسانهای نشد.
در مهرماه 95 نیز هیئت دولت با تصویب طرحی در این زمینه به کمک شرکتهای دانشبنیان آمد . مطابق طرح مذکور برخی دستگاههای دولتی بهمنظور بازارسازی برای محصولات دانشبنیان، موظف شدند سهم خود را از خرید این محصولات تا سقف 10هزار میلیارد تومان، به معاون علمی و فناوری رئیسجمهور اعلام نمایند.
بااینحال پس از گذشت 5 ماه از مصوبه مذکور، الیاسی، معاون سیاستگذاری معاونت علمی، از ارائه برنامه 4 وزارت خانه بهداشت، نیرو، کشاورزی و ارتباطات و فناوری اطلاعات خبر داد. همچنین وی از تلاش برای ارتباط با بقیه وزارتخانههای ذکرشده در مصوبه مزبور نیز سخن گفت.
در مجموع میشود گفت که بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی ریاست جمهوری، در بخشی از وظایف خود در دولت یازدهم موفق بوده و در بخشی دیگر نیز عملکرد قابل توجهی نداشته است و انتظار میرود با توجه به انتصاب مجدد ستاری در این سازمان برای چهارسال آینده در دولت دوازدهم، شاهد برنامه بهتری از این معاونت مهم رئیس جمهور باشیم.