خبرنامه دانشجویان ایران: سجاد نصرتی*// اگر به ترکیه سفر کرده باشید و در خیابان‌های شهرهای بزرگ این کشور مثل استانبول، ازمیر یا آنکارا قدم زده باشید حتما مغازه‌هایی را با نام «دویز» دیده‌اید.«دویز» نام دفاتر صرافی ترکیه است. این دفترها خیلی بزرگ نیستند، 10 تا 15متر، فقط به‌اندازه‌ای که چند نفر آن‌طرف میزهایی که شیشه‌های بلندی دارد، بنشینند و ارباب‌رجوع هم این طرف میز بتواند آخرین قیمت‌های ارز را روی تابلوهای بزرگ مغازه مشاهده کند؛ تقریبا مثل صرافی‌های ایران.
برخی دویزها اما علاوه‌بر تابلوهایی که داخل مغازه نصب کرده‌اند، تابلوهای دیگری نیز در نمای بیرونی مغازه نصب کرده‌اند به‌طوری که حتی کسانی که قصد ورود به این صرافی‌ها را ندارند و تنها از خیابان رد می‌شوند بتوانند خواسته یا ناخواسته از آخرین نرخ ارزهای خارجی مطلع شوند. این تابلوها اما در چند ماه گذشته خیلی از نگاه‌ها را به خود جلب کرده است. این روزها به غیر از توریست‌ها که می‌خواهند بدانند امروز پول‌های خود را نسبت به روز قبل چقدر بیشتر می‌توانند به لیر تبدیل کنند، مردم ترکیه هم در چند روز گذشته در این تابلوها سقوط ارزش پول‌شان را نظاره می‌کردند.
رشد قیمت دلار در ترکیه
رشد نرخ دلار نسبت به لیر ترکیه اگرچه در یک دهه گذشته روندی معمولی داشته اما از یک مقطع زمانی سرعت این رشد افزایش یافته است و با نگاهی دقیق‌تر به نمودار رشد قیمت دلار مشاهده می‌شود شتاب رشد نرخ دلار نسبت به لیر از دهه پایانی جولای 2016 آغاز شده است.
دهه پایانی جولای 2016 (مرداد 1395) برای ترکیه روزهای حساسی بود؛ دولت ترکیه مشغول دستگیری کسانی بود که در کودتا علیه دولت رجب طیب اردوغان دست داشتند یا به‌نوعی مظنون بودند که این کودتا را حمایت کرده‌اند؛ اتفاقی که در فضای بین‌المللی نگاه‌ها را بیش از پیش معطوف تحولات ترکیه کرد و حتی ترکیه را با موجی از انتقادهای بین‌المللی همراه کرد که این کشور را به خویشتن‌داری در دستگیری و محاکمه عاملان کودتا فرا می‌خواندند.
با این حال دولت ترکیه توانست در مدت کوتاهی این بحران را پشت‌سر بگذارد و چندماه بعد، در آوریل سال 2017 (اردیبهشت 1396) رفراندوم قانون اساسی را برگزار کند؛ رفراندومی که با دادن اختیارات اجرایی بسیار به رئیس‌جمهور، قدرت زیادی را برای رجب طیب اردوغان به همراه داشت. شتاب بعدی در کاهش ارزش لیر، از چندماه پیش از انتخابات سراسری در این کشور آغاز شد.
از اوایل ماه آوریل سال جاری میلادی (اردیبهشت 1397) برای اولین‌بار در تاریخ ترکیه هر 100 دلار آمریکا حداقل با 400 لیر ترکیه مبادله می‌شد. این روند تا جایی ادامه یافت که بیست‌وسوم می (دوم خرداد 1397) نرخ برابری دلار و لیر به 4.73 رسید. همان روز بانک مرکزی ترکیه برای جلوگیری از سقوط ارزش لیر سود بانکی را 0.03 درصد افزایش داد و به 16.5 درصد رساند؛ اما این اقدام فقط دو روز کارساز بود. نهایتا بیست‌وششم می (پنجم خرداد 1397) اردوغان در یک سخنرانی اتفاقات اخیر و کاهش بی‌سابقه ارزش لیر را ناشی از تلاش‌های مخالفانش دانست و گفت آنها با این اقدامات قصد دارند جایگاهش را پیش از انتخابات تضعیف کنند. رئیس‌جمهور ترکیه همچنین در این سخنرانی از مردم خواست دلارها یا یوروهایی را که در خانه نگهداری می‌کنند به لیر تبدیل کنند و وعده داد پس از پیروزی در انتخابات، اقدامات جدی را در این خصوص انجام خواهد داد. پس از این اظهارات بود که روند سقوط ارزش لیر متوقف شد و تقریبا سیر ثابتی را در پیش گرفت؛ روندی که تا روزهای پس از پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری 24 ژوئن (سوم تیر 1397) نیز ادامه یافت.
موج جدید کاهش ارزش لیر از کجا شروع شد؟
هجدهم اردیبهشت بود که دونالد ترامپ رسما خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد. او چند روز بعد در یادداشتی خطاب به وزیران امور خارجه، دارایی و انرژی آمریکا با این مضمون نوشت که «شرایط اقتصاد جهانی، افزایش تولید نفت بعضی کشورها و مازاد تولید در جهان، او را به این جمع‌بندی رسانده که کاهش چشمگیر فروش نفت ایران در بازارهای جهانی امکان‌پذیر است.» پس از این یادداشت بود که مقامات آمریکایی در گفت‌وگو با رسانه‌های غربی از تصمیم نفتی جدید آمریکا علیه ایران پرده برداشتند و ضمن خط‌ونشان کشیدن برای مشتریان نفتی ایران گفتند خرید نفت از ایران از ماه نوامبر باید به کلی قطع شود و کشورهایی که پس از چهارم نوامبر (سیزدهم آبان) از ایران نفت بخرند، مشمول تحریم خواهند شد.
به‌دنبال تهدید مشتریان نفتی ایران توسط مقامات آمریکایی، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در جمع خبرنگاران با بیان اینکه ترکیه از ایران محصولات ویژه‌ای وارد می‌کند، گفت: «در صورت قطع ورود این محصولات چه کسی گرمای خانه‌های مردم کشور من را تامین خواهد کرد؟» مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه نیز در گفت‌وگو با رسانه‌های این کشور اعلام کرد: «ترکیه همچنان به روابط تجاری خود با ایران ادامه می‌دهد و کشورش مجبور نیست از تمامی تصمیمات آمریکا تبعیت کند.»
نهاد زیبکچی، وزیر اقتصاد ترکیه هم در مصاحبه‌ای با بیان اینکه ایران و ترکیه دو کشور دوست و برادر هستند، درخواست آمریکا برای توقف خرید نفت ایران تا ماه نوامبر را غیرالزام‌آور دانست و گفت: «چنانچه قطعنامه و تحریمی از سوی سازمان‌ملل علیه ایران تصویب شود، آنکارا آن را اجرا می‌کند.» (نیمی از نفت ترکیه توسط ایران تامین می‌شود. طبق اعلام سازمان تنظیم بازار انرژی ترکیه، در سه‌ماهه اول سال جاری میلادی، ترکیه بیش از نیمی از نفت خام خود را از ایران تامین کرده است. این کشور پس از ایران از کویت، عربستان‌سعودی، عراق و روسیه نفت خام وارد کرده است.) شاید همین مساله بود که در کنار موضوعات مورد اختلاف دیگر بین آمریکا و ترکیه مثل حمایت واشنگتن از گروهک «پ‌ک‌ک» و خرید موشک‌های اس-400 روسی توسط ترکیه، مقامات کاخ سفید را به این فکر انداخت که زمان گوشمالی آنکارا فرا رسیده است.
اندرو برانسون
پس از کودتای نافرجام ترکیه در سال 2016، دولت هزاران خدمه دولتی و غیردولتی را دستگیر، زندانی، از کار برکنار یا ممنوع‌الخروج کرد. آن‌گونه که در رسانه‌ها منتشر شد بیش از 18 هزار نفر به اتهام دست داشتن در این کودتا دستگیر و زندانی شدند. یکی از این افراد اندرو برانسون آمریکایی بود. او در دهه 90 میلادی به‌همراه خانواده‌اش به ترکیه مهاجرت کرد و به‌عنوان کشیش در کلیسایی در شهر ازمیر فعالیت می‌کرد. اتهام او در بدو دستگیری توطئه‌چینی برای سرنگونی دولت ترکیه بود، اما پنج‌ماه بعد رسما علیه او به اتهام جاسوسی و ارتباط با سازمان‌های تروریستی (پ‌ک‌ک) اعلام جرم و به 35 سال زندان محکوم شد. محکومیت او اگرچه در یکی، دو سال گذشته موجی از انتقادهای مقامات و مراکز مذهبی آمریکا را به‌همراه داشته اما این اعتراضات تاثیری در روند سپری‌شدن دوره محکومیت او نداشته است.
حالا این کشیش می‌توانست بهانه خوبی باشد برای اینکه آمریکا با آن ترکیه را تحت فشار بگذارد و جنگی اقتصادی علیه این کشور کلید بزند.
با بالا گرفتن مجادله بین ترکیه و آمریکا و نگرانی برخی سرمایه‌گذاران از تحریم‌های ناگهانی واشنگتن علیه آنکارا، سقوط ارزش لیر ترکیه به‌صورت بی‌سابقه‌ای آغاز شد.
تابلوهای دویزها اعدادی را در ازای قیمت دلار نشان می‌دادند که به چشم هیچ‌کس آشنا نبود؛ نه رهگذران ترکیه‌ای و نه توریست‌ها؛ «هر دلار آمریکا پنج لیر!»
در این اوضاع و احوال، مردم ترکیه نه‌تنها برای خرید دلار در مقابل دویزها صف نکشیدند بلکه تصاویری در رسانه‌ها پخش شد که نشان می‌داد آنها برای برای حمایت از دولت و پول ملی، در حال تبدیل‌ارزهای خود به لیر هستند.
حتی تصاویری در شبکه‌های اجتماعی از گوشه و کنار ترکیه پخش شد که نشان می‌داد برخی مردم این کشور در حال آتش‌زدن دلارهای خود هستند. پس از آن بود که مقامات آمریکایی مرحله دوم جنگ اقتصادی علیه ترکیه را آغاز کردند و اول آگوست (دهم مرداد) وزارت دارایی آمریکا از تحریم عبدالحمید گل، وزیر دادگستری و سلیمان سویلو، وزیر کشور ترکیه به علت نقش‌شان در بازداشت و محکومیت کشیش آمریکایی خبر داد.
در پاسخ به این اقدام آمریکا، رئیس‌جمهور ترکیه هم دستور ضبط اموال احتمالی جف سشنز، دادستان کل و وزیر دادگستری آمریکا و راین زینکی، وزیر کشور آمریکا را در ترکیه صادر کرد.
اردوغان همچنین بار دیگر از مردم این کشور خواست برای حفظ ارزش پول ملی، جواهرآلات و ارزهای خارجی خود را به لیر تبدیل کنند و به آنها وعده داد کشورش در این جنگ اقتصادی پیروز خواهد شد.
در پی این دعوت مجدد، بار دیگر خیلی از مردم ترکیه طلاهای خود را به لیر تبدیل کردند. حتی تصویری از شهردار شهر ریزه به‌همراه همسرش منتشر شد که در پاسخ به دعوت اردوغان در حال فروختن طلاهای خود بودند.
با این حال این اقدامات بازهم نتوانست مانع از رشد قیمت دلار شود و دلار روند افزایشی خود را طی کرد به‌طوری که یازدهم آگوست (بیستم مرداد) نرخ مبادله لیر و دلار آمریکا به 6.5 هم رسید.
در این اوضاع و احوال دونالد ترامپ ضمن ابراز خوشحالی از کاهش ارزش لیر اعلام کرد دستور دوبرابر شدن تعرفه واردات فولاد و آلومینیوم از ترکیه را نیز صادر کرده است؛ خبری که باعث شد نرخ مبادله‌ای دلار به حدود هفت لیر و یورو به حدود هشت لیر برسد.
این اقدام ترامپ باعث شد بسیاری از مردم ترکیه در نقاط مختلفی از کشور به خیابان‌ها بیایند و با برگزاری تجمع‌هایی ضمن اعلام حمایت از دولت‌شان، شعارهای ضدآمریکایی سر دهند. آنها همچنین در شبکه‌های اجتماعی کمپین‌هایی راه انداخته‌اند که از برنامه‌های دولت در راستای کنترل ارزش لیر حمایت می‌کند؛ به‌عنوان مثال پس از آنکه رئیس‌جمهور ترکیه خواستار ممنوعیت ورود کالاهای الکترونیکی آمریکایی به کشور شد، کمپین‌هایی در شبکه‌های اجتماعی با همین هدف شکل گرفت؛ مثل کمپین نخریدن گوشی‌های آیفون که با استقبال بسیاری همراه شده است.
در برخی استان‌های ترکیه نیز کمپین‌های مردمی راه‌اندازی شد؛ به‌عنوان مثال یک مغازه کباب‌فروشی در استان ادیامان ترکیه به کسانی که دلارهایشان را به لیر تبدیل می‌کنند، یک وعده غذای مجانی می‌دهد و جمعی از رانندگان مینی‌بوس در استان دنیزلی از کسانی که دلارهایشان را به لیر تبدیل می‌کنند، کرایه نمی‌گیرند.
با این حال تنها کسانی که در روزهای گذشته از گران‌شدن دلار در ترکیه استقبال کردند، توریست‌ها بودند؛ مغازه‌ها و فروشگاه‌های استانبول در پی افزایش قدرت خرید توریست‌ها از همیشه شلوغ‌تر شده؛ چراکه قیمت اجناس فروشگاه‌ها در پی افزایش قیمت دلار فعلا تغییری نکرده و قدرت خرید مسافران خارجی را بیشتر کرده است.
اما خوشحالی توریست‌ها خیلی ادامه پیدا نکرد. پانزدهم آگوست که فرمان رئیس‌جمهور ترکیه درباره افزایش صددرصدی تعرفه گمرکی برخی کالاهای وارداتی آمریکایی آغاز شد، قیمت دلار از 6.9 به 5.9 سقوط کرد.
پس از آن هم خبری در توئیتر رئیس‌جمهور ترکیه مبنی‌بر سرمایه‌گذاری 15 میلیارد دلاری قطر در ترکیه منتشر شد که باعث شد قیمت دلار در روزهای گذشته در همان خط 6 لیری ثابت بماند.
مردم ترکیه حالا پس از سپری‌کردن دو هفته تقریبا پراسترس، در حال گذراندن تعطیلات 9 روزه عید قربان هستند. روند افزایش قیمت دلار متوقف شده و در همین چند روز کشورهای زیادی حمایت خود را از ترکیه اعلام کرده‌اند. آن‌طور که در خبرها آمده است، در همین چند روز بسیاری از کشورها برای حمایت از آنکارا در مقابل واشنگتن، اقدام به سرمایه‌گذاری در ترکیه کرده‌اند.
اینکه رئیس‌جمهور آمریکا در روزهای آینده چه رفتاری را در مقابل ترکیه در پیش خواهد گرفت هنوز مشخص نیست؛ آیا عقب‌نشینی می‌کند یا تحریم‌های بیشتری را علیه آنکارا وضع خواهد کرد، کسی نمی‌داند؛ اما هر اتفاقی که بیفتد آمریکا برای خیلی از مردم ترکیه آمریکای سابق نیست؛ کشوری که تا چندی‌پیش از آن به‌عنوان دوست و متحد ترکیه یاد می‌شد حالا برای ترک‌ها تبدیل به دشمن شماره یک شده است.
نوزدهم جولای، دونالد ترامپ در توئیترش خطاب به اردوغان نوشت که زمان بازداشت برانسون طولانی‌شده و او بی‌گناه است. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین از همتای ترک خود خواست در رابطه با آزادی این تبعه آمریکایی متهم به جاسوسی، کاری انجام دهد. نهایتا بیست‌و‌پنجم جولای (سوم مرداد 1397) دادگاهی در استانبول حکم برانسون را از زندان به حبس خانگی تغییر داد؛ به این ترتیب او باید از این پس با ردیاب الکترونیکی که به مچ پایش وصل شده در خانه بماند و این وضعیت حداقل تا دوازدهم اکتبر (بیستم مهر 1397) که قرار است دادگاه بعدی برگزار شود، ادامه یابد. یک روز پس از اعلام این تصمیم دادگاه، دونالد ترامپ در توئیتر تهدید کرد ترکیه را به‌خاطر طولانی‌شدن دوره محکومیت برانسون با تحریم‌های گسترده‌ای مواجه خواهد کرد.
این توئیت ترامپ در حقیقت بوق جنگ اقتصادی‌ای بود که آمریکا علیه ترکیه به‌صدا درآورد. به‌دنبال این تهدید، وزیر امور خارجه ترکیه در توئیتر خود نوشت: «تهدید را تحمل نمی‌کنیم و هیچ‌کس نمی‌تواند خواست خود را به ما دیکته کند؛ حاکمیت قانون برای همه یکسان است و استثنا ندارد.» رجب طیب اردوغان هم که به آفریقا سفر کرده بود در پایان سفرش در نشستی خبری گفت: «تحریم‌ها ما را وادار به عقب‌نشینی نخواهد کرد و اگر آمریکا رفتارش را تغییر ندهد کشوری قدرتمند و دوست مانند ترکیه را از دست خواهد داد.» او همچنین با بیان اینکه «تصور می‌کنم وارد یک جنگ روانی شده‌ایم»، گفت با اندرو برانسون داد و ستد نخواهیم کرد. رئیس‌جمهور ترکیه به همکاری آمریکا با کردهای وابسته به «پ‌ک‌ک» در شمال سوریه نیز اشاره کرد و گفت: «آمریکا پنج‌هزار تریلی سلاح به این گروه‌های تروریستی داده که یا در دست آنها یا در بازارهای سیاه در حال فروش است.»
