چرا «پیام» به فضا نرسید؟

به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ بالاخره پس از تقریبا 5 سال بی توجهی به حوزه هوا و فضا و ماهواره ها، امروز ماهواره پیام امیرکبیر به فضا پرتاب شد. البته پرتابی که نتیجه آن عدم قرارگیری ماهواره در مدار مربوطه بود و می توان گفت عملا پروژه پرتاب ماهواره پیام را به شکست انجامید.

با این حال موفقیت آمیز نبودن پرتاب ماهواره مذکور، امری غیرقابل پیش بینی نبود و باید ردپای موفقیت آمیز نبودن این پروژه را در رفتار و سیاست دولت نسبت به حوزه هوا و فضا جستجو نمود. در چرایی علل شکست پروژه مذکور نکات بسیاری وجود دارد. در این خصوص باید گفت که بررسی وضعیت فناوری فضایی کشور در چند سال اخیر، از آوارگی و خانه‌به‌دوشی و عدم هماهنگی بین سازمان‌های دخیل در این حوزه حکایت دارد. به گونه ای که باروی کار آمدن دولت یازدهم، حوزه فضایی چندین قیم و متولی جدید پیدا کرده است. در ادامه به تفصیل به این موضوع پرداخته خواهد شد.

انتقال سازمان فضایی ایران به ریاست جمهوری
در مهرماه سال 89 شورای عالی اداری با این توجیه که متمرکز بودن مراکز تحقیقاتی و اجرایی مرتبط با هوافضا منجر به پیشرفت می‌شود، پژوهشکده تحقیقات فضایی زیر نظر وزارت ارتباطات، پژوهشکده هوافضا از وزارت علوم و پژوهشکده‌ تحقیقات مهندسی و مراکز تابعه آن از وزارت جهاد کشاورزی را ذیل پژوهشگاه فضایی ایران آورد و سازمان فضایی ایران تحت نظر ریاست جمهوری را تأسیس کرد. همین مسئله منجر به‌سرعت گرفتن فعالیت‌های فضایی شد. تا آنجا که در فاصله سال‌های 89 تا 93 فعالیت های گسترده ای از قبیل ارسال کپسول زیستی به فضا، پرتاب ماهواره نوید، ارسال دو میمون به فضا و پرتاب ماهواره فجر انجام گرفت.

تغییراتِ سازمان فضایی،  تأسیس مرکز ملی فضایی و عدم تشکیل جلسات شورای عالی فضایی
اما درحالی‌که روند رو به رشد تغییر و تحولات ساختاری در سازمان فضایی کشور منجر به دستاوردهای عظیمی برای کشور شده  بود، اواخر سال 93 بر اساس تصمیمات جدید دولت یازدهم، سازمان فضایی ایران به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. به عقیده شاطرزاده، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فضایی، بازگشت سازمان فضایی به وزارت ارتباطات نه‌تنها به ارتقا سازمان فضایی و پیشرفت‌های بیشتر در این حوزه منجر نشد که باعث بازگشت به عقب و از بین رفتن فرصت‌های تازه نیز گشت.

پس از انتقال سازمان فضایی به وزارت ارتباطات، رئیس‌جمهور طی حکمی با توجه به اصل ۱۲۶ قانون اساسی، ایجاد مرکز ملی فضایی را باهدف هماهنگی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی حوزه فضایی به ستاری، معاون علمی خود محول کرد. 

از طرفی موضوع عدم تشکیل جلسه شورای عالی فضایی به‌عنوان عالی‌ترین مرجع رسیدگی به مسائل فضایی نیز به مسئله ای لاینحل تبدیل شده به‌گونه‌ای که در 15 سال اخیر تنها 3 جلسه آن تشکیل‌شده بود. اواخر آذرماه 94 رئیس‌جمهور، مسئولیت اداره جلسات شورای عالی فضایی کشور و ایجاد دبیرخانه شورا که در حیطه مسئولیت سازمان فضایی ایران بود، را به ستاری، تفویض کرد. با این حکم انتظار می‌رفت موضوع تشکیل جلسه این شورا به‌صورت جدی پیگیری شود لکن این مهم تحقق نیافت.

کارشناسان در زمینه عدم تشکیل جلسات شورای عالی فضایی در چند سال اخیر معتقد بودند که یکی از علل ناهماهنگی‌ها، واگذاری دبیرخانه این شورا به معاونت علمی و فناوری بود. زیرا پیش‌ازاین مسئولیت این کار به عهده سازمان فضایی ایران بود. این موضوع و تأسیس مرکز ملی فضایی در معاونت علمی سبب شد تا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و در ذیل آن سازمان فضایی ایران و نیز معاونت علمی رئیس‌جمهور و در ذیل آن مرکز ملی فضایی ایران، هر یک خود را متولی این حوزه بدانند. به‌هرحال دبیرخانه شورای مذکور دوباره به سازمان فضایی بازگشت لکن جلسات آن همچنان تشکیل نشد. همین امر منجر به انتقاداتی فروانی گردید به طوریکه کارشناسان مشکل اصلی نابسامانی حوزه فضایی را ساختار سیاست گذاری این حوزه می دانند. تغییرات ساختار حوزه فضایی کشور را می توان به صورت شکل زیر در نظر گرفت:

وضعیت آشفته حوزه فضایی نتیجه ای جز شکست در پرتاب ماهواره‌ها ندارد!
در 4 سال اخیر مسئولان مختلف هر سال خبر از پرتاب یک ماهواره را می دادند که این مهم تا امروز محقق نشده بود. در این چند سال مسئولان دانشگاهی خبر از آماده پرتاب بودن ماهواره های ظفر، پیام امیرکبیر، ناهید یک، دوستی و تدبیر می دادند که امروز ماهواره پیام امیرکبیر به فضا پرتاب شد که البته پرتاب آن به شکست انجامید.

در چرایی موفق آمیز نبودن پرتاب ماهواره اخیر می توان به مشکلات قانونی و ساختاری فعالیت‌های حوزه فضایی اشاره کرد که باعث کندی و بی نتیجه بودن این فعالیت ها شده است. از طرفی بی توجهی به حوزه فضایی و متعاقب آن کاهش بودجه آن این مسئله را به ذهن متبادر می سازد که در طی  5 سال اخیر حوزه فضایی یکی از اولویت‌های دسته چندم دولت به شمار رفته است و همین مسئله بتعث شده است که از نقطه مطلوب خود نیز فاصله بگیرد. این مهم تا آنجا پیش رفته است که رهبر انقلاب در مهرماه سال ۹۵ در دیدار با نخبگان، ضمن گلایه از روند کُند صنعت فضایی از مسئولین مطالبه کردند که این طرح‌های مهم نباید مطلقاً تعطیل یا نیمه تعطیل باشد.

همچنین این بی‌توجهی به صنعت فضایی منجر به این مسئله شد که در 3سال اخیر، 40 نفر از متخصصان صنعت فضایی به آمریکا و اروپا مهاجرت کنند و آنجا جذب کار شوند. این موضوع در حالی اتفاق می‌افتد که حتی امارات نیز متخصصان ما را جذب می‌کند و در حال راه‌اندازی صنعت فضایی است و می‌خواهد تا چند سال آینده گردشگر به فضا پرتاب کند. 

در توضیح علت کُندی فعالیت‌های حوزه فضایی برخی کارشناسان بر این باورند که این حوزه با مشکل قانونی و ساختاری روبرو است و این موضوع موجب بروز ناهماهنگی و اختلاف در میان دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط شده است که نمونه بارز این ناهماهنگی را می‌توان در اختلافات مرکز ملی فضایی و سازمان فضایی مشاهده نمود.

درمجموع می‌توان گفت موفقیت آمیز نبودن پرتاب ماهواره این موضوع را نشان داد که نمی شود 4 سال به حوزه فضایی بی توجه بود و پس آن به یکباره به سراغ پرتاب ماهواره رفت. زیرا پیشرفت حوزه هوافضا مستلزم توجه ویژه‌ی مسئولین و تلاش های شبانه روزی متخصصان است که باید به هر نحوی مورد حمایت قرار گیرند. همچنین توجه به این حوزه، باید از یک سو به بازنگری در ساختارهای سیاست گذاری و احیای شورای عالی فضایی منجر شود و از سویی دیگر افزایش حمایت‌های مالی و معنوی از این حوزه را در پی داشته باشد.

در پایان باید یادآور شد که فناوری‌های فضایی، از فناوری‌های راهبردی محسوب می‌شوند که از آن‌ها تحت ‌عنوان دستاوردهای غرورآفرین ملی یادشده است. بنابراین شکست در پرتاب ماهواره را نمی توان امری مذموم برشمرد، زیرا این فناوری آن چنان پیشرفته است که برای یک بار موفقیت در آن، چند بار شکست نیز باید تجربه کرد. از طرفی نتیجه پرتاب ماهواره پیام امیرکبیر، نوید این را می دهد که صنعتی فضایی کشور از کما خارج شده است و پس از 5 سال، همت ویژه ای را برای بازسازی خود می طلبد.

** سیدسعید نجیبی کارشناس علم و فناوری، عضو سابق شورای مرکزی جنبش عدالتخواه دانشجویی