به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران» به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ با مرور تاریخ و بررسی دو کودتای سوم اسفند 1299 توسط انگلیس و 28 مرداد 1332 به پشتبانی امریکا می‌توان دریافت چگونه دلارهای این دو قدرت استعماری، با تثبیت استبداد به جنگ مردم ایران آمد. نوشتار پیش‌رو، به واکاوی منابع مالی دو کودتا در ایران می‌پردازد.
پول انگلیس در اختیار قزاق‌های رضاخانی
حوادث مشروطه با خط انحرافی که انگلیسی‌ها طی 14 سال ( از 1285 تا 1299) در آن ایجاد کردند منجر به کودتای سیاه سوم اسفند 1299 و ظهور به‌روزترین نسخه از دیکتاتوری و استبداد شد. هرچند انگلیسی‌ها در فضای آشفته آن روز قاجار، متحمل چنان هزینه‌ای برای انجام کودتا نشدند، اما پول‌های انگلیسی نیز در ترغیب کودتاچیان برای حرکت در جهت منافع بریتانیا بی‌تأثیر نبود.
از طرفی، در آن دوران که متأثر از فضای پس از جنگ جهانی اول بود، بسیاری از رجال و سیاستمداران به عنوان انگلوفیل‌ها موافق و تحت امر بی‌چون و چرای انگلیسی‌ها بودند. چه اینکه بسیاری از آن‌ها و حتی سران محلی از سال‌های قبل مواجب‌بگیر برتانیایی‌ها بودند. هنگامی که از جرج کرزن پرسیدند چگونه می‌خواهد با مخالفت احتمالی ایرانی‌ها با سیاستش مقابله کند، پاسخ داد «موضوع با پول حل خواهد شد.»
بدین ترتیب هزینه معتنابهی در مقابل فوایدی که به انگلیس می‌رسید، گریبانگیر لُردها نشد اما همین پوندها بود که به کودتا قوت و قدرت داد. سفیر وقت امریکا در تهران در گزارشی به وزارت امور خارجه ایالات متحده به نقش انگلیس در کودتای سوم اسفند می‌پردازد. در بخشی از این سند تاریخی چنین آمده است: «در عصر یکشنبه بیستم فوریه، مردم از حرکت حدود ۱۵۰۰ نفر از نیروهای قزاق از قزوین که در چند مایلی بیرون تهران هستند تعجب زده شدند. گفته می‌شد که آن‌ها می‌خواهند پایتخت را به تصرف درآورند. در عصر همان روز وزیر مختار بریتانیا برای هواخوری به بیرون شهر رفته تا حدود ساعت پنج باز نگشته. ساعاتی قبل از این ساعت، کنسول هیئت بریتانیا، سرهنگ دوم هیگ و سیدضیاءالدین برای ملاقات با قزاقان به بیرون شهر رفته بودند.
هدف این دو نفر تحقیق درباره نیات قزاقان مهاجم بوده است و قزاقان آشکار ساختند که به هر یک از آن‌ها بریتانیا قبل از ورود به شهر پنج تومان حدود پنج دلار، داده است. این طور گفته می‌شود که پیش از خروج قزاق‌ها از قزوین کلنل اسمیت (رئیس قزاق‌ها در قزوین) پول لازم را برای تحویل به قزاق‌ها دریافت داشته است… لازم به تذکر است که مبلغ مورد نظر با امضای اسمیت از بانک برداشت گردید…
مشهور است که وزارت خارجه انگلیس از سفیر خود در تهران و عدم موفقیت او در انجام کارهایی که باید انجام می‌شد موجب نارضایتی انگلیس از وی شده است. از این رو از انجام این حرکت بدون اطلاع وی نباید تعجب کرد… به سرعت معلوم شد که بسیاری از چهره‌های اصلی‌جنبش پیشتر دارای تماس‌های دوستانه‌ای با بریتانیا بوده‌اند؛ سرگرد مسعودخان… در قزوین دستیار شخصی کلنل اسمیت بوده است. کلنل رضاخان که به‌ریاست قزاق‌ها رسید در هیئت نظامی انگلیس ـ ایران خدمت کرده و به صورت عملی جاسوس رئیس هیئت بوده و برای چندمین ماه با بریتانیا در قزوین همکاری نزدیک داشته. سیدضیاءالدین، مالک روزنامه رسمی رعد است که بریتانیا به آن کمک مالی می‌کند…»
دلارهای امریکایی کودتای 28 مرداد
در کودتای 28 مرداد 1332 نیز این دلارهای امریکایی بود که ملی شدن صنعت نفت را به شکست کشاند. بررسی‌های تاریخی نشان از طرح‌ریزی‌ها و مصوبه‌های مالی اتاق فکرهای سیا و MI6 دارد. چنانچه روزولت در خاطراتش مى‌نویسد: «ما یک صندوق آهنى عظیم‌الجثه در دفتر معاونم داریم...این صندوق غرق در پول ایرانى است... ما معادل یک میلیون دلار در گاوصندوق داریم. متحدین و قدرت مالى ما معین شد.» این پولى است که روزولت براى هزینه کودتا آماده کرده بود.
شاه در یک اعتراف احمقانه که سعى مى‌کند هزینه کودتا را کم جلوه بدهد، مى‌گوید: «بعضى گفته‌اند انگلستان و به خصوص ایالات متحده آمریکا از نظر مالى به سرنگونى مصدق کمک کرده‌اند. در این مورد مدارک دقیقى وجود دارد که ثابت مى‌کند سازمان سیا در آن زمان بیش از 60 هزار دلار خرج نکرده بود.» گرچه اعتراف شاه بر هزینه سازمان سیا با ادعاى قیام ملى او در 28 مرداد معارض است، اما دست داشتن قدرت‌ها در این توطئه شوم چنان روشن بوده است که شاه و خواهرش در اصل موضوع بحث ندارند، فقط در مبلغ هزینه آن به چانه‌زنى مى‌پردازند. اشرف نیز مانند برادرش معتقد است «هزینه سیا در این عملیات ضد کودتا بیش از شصت هزار دلار نشد.»
اما اسناد نشان مى‌دهد مبلغ یک میلیون دلار براى عملیات سرنگونى مصدق، تخصیص داده شده است: «وزارت خارجه و سیا مشترکاً سیاست جدید و اعطاى اختیار عملیاتى را به هندرسن سفیر آمریکا در ایران و راجر گویران رئیس ایستگاه اطلاع دادند. در 4 آوریل 1935( 15 فروردین 1332) مدیر، بودجه‌اى یک میلیون دلارى را به تصویب رسانید که مى‌توانست توسط ایستگاه تهران در هر راهى که سرنگونى مصدق را به دنبال آورد، استفاده شود. به سفیر هندرسن و رئیس ایستگاه اختیار کامل داده شد که بخشى یا همه یک میلیون دلار را بدون اجازه بعدى، مادامى که سفیر و رئیس ایستگاه با یکدیگر هم‌رأى هستند، مورد استفاده قرار دهند.» بعد از اینکه انگلیس و آمریکا بر سر سرنگونى مشترک مصدق به توافق رسیدند در طرح مشترکى که در لندن به تصویب رسید، پیش‌بینى کردند که «هزینه تخمینى کلى لازم براى اجراى این طرح برابر با 000/ 285 دلار خواهد بود که 500 /147 دلار آن توسط سرویس آمریکایى و 500 /137 دلار آن توسط سرویس انگلیس تهیه خواهد شد».
در این طرح عملیاتى مشترک پیش‌بینى کردند «از اول ژوئن (11 خرداد 1332) و براى حداکثر دو ماه بعد ایالات متحده 000/ 35 دلار و انگلستان 000/ 25 دلار تهیه خواهند نمود که پرداخت‌هاى اولیه برطبق این اساس قبلا توسط ایستگاه سیا در تهران صورت گرفته است.»
اما چقدر از این بودجه و هزینه‌هاى پیش‌بینى شده مصرف شده باشد، معلوم نیست. فقط در یک قسمت پیش‌نویس لندن آمده است: «به مدت چند ماه هم ایستگاه آمریکا در تهران و هم گروه انگلیسى (برادران رشیدیان) با زاهدى تماس نزدیک داشته‌اند. گروه انگلیسى معادل 000 /50 (چهار تا پنج میلیون ریال) براى این حمایت تدارک دیده است.» که با توجه به اینکه برادران رشیدیان به قول روزولت از خود نیز هزینه مى‌کردند، معلوم نیست این هزینه از بودجه طرح، مصرف شده یا نه؟
طبق اسناد منتشر شده بعد از تصویب بودجه یک میلیون دلارى در آوریل/فروردین، سیا به ایستگاه خود در تهران اجازه داد «هر هفته مبلغ یک میلیون ریال (نزدیک به ده هزار دلار) براى خرید همکارى اعضاى مجلس ایران، خرج کند.»
آن‌چه مسلم است تخصیص مبلغ یک میلیون دلار براى هزینه کودتا است، اما از این مبلغ چقدر هزینه شده است؟ آیا اصولا ایستگاه سیا موفق به خریدارى نمایندگان شد یا نه یا در مجموع چقدر به زاهدى پرداخت نمود؟ و چقدر هزینه مطبوعات و روزنامه‌نگاران کرد؟
گرچه پول‌های انگلیسی و امریکایی در کودتاهای سوم اسفند و 28 مرداد مثمر ثمر واقع شد، اما غارت منابع مردم ایران توسط استعمارگران در بهمن ماه 1357 به پایان رسید و از طرح کودتای هایزر گرفته تا چهل سال بعد از آن، دلارهای امریکایی توانایی سلطه بر منافع مردم ایران را نداشت و میلیاردها دلارى که آمریکا علیه نظام جمهورى اسلامى و مردم ایران صرف کرد، راه به جایی نبرده است.
