شاید این سوال پیش بیاید که به‌هر حال برخی از دانشگاه‌های دولتی به دلیل جایگاه خاصی که در افکار عمومی و نخبگان دارند، قطعا می‌توانند صاحب اکثر رتبه‌های اساتید برتر شوند و دانشگاه آزاد اسلامی شاید این ویژگی را در بین این دانشگاه‌ها نداشته باشد، اما این توجیه با سه استدلال قابل‌چالش است
خبرنامه دانشجویان ایران: روزنامه فرهیختگان در مطلبی در نقد تقدیر از اساتید نمونه نوشت: یکی از لحظات لذت‌بخش یک دانشجو که «حس» دانشجو بودن به او دست می‌دهد، در روزهای پایانی ترم شکل می‌گیرد؛ روزهایی که سامانه دانشجویی دانشگاه قبل از ورود به هر بخشی یک لیست ارزیابی اساتید را در اختیار دانشجو قرار می‌دهد و او نیز امتیاز متناسب با عملکرد آن استاد را جلوی موارد ارزیابی درج می‌کند. این امتیازها ضمن اینکه براساس شایستگی یک استاد در مهارت ارائه دروس، توان علمی و فن بیان خواهد بود، ملاک‌های شخصیتی و شخصی اثرگذار است.
همین مدل کوچک، هر ساله در کشور با مقیاس بزرگ‌تر در آستانه روز معلم با عنوان «آیین نکوداشت اعضای هیات‌علمی نمونه کشوری» برگزار می‌شود و از جمعی از اساتید شایسته که در طول سال توانسته‌اند شاخص‌های کسب امتیاز را به دست آورند، توسط وزارت علوم تقدیر می‌شود. بیست‌وهفتمین دوره آن که اساتید برتر سال 97 را شامل می‌شود، امروز به میزبانی دانشگاه صنعتی شریف برگزار و از 13 نفر تجلیل خواهد شد.
معیار انتخاب استاد نمونه چیست؟
اما یکی از سوالات مهم در این زمینه شاید دانستن معیار انتخاب استاد نمونه باشد که سازوکار این منتخب به چه صورت بوده است و آیا این معیارها جامعیت دارد؟ کافی است به دستورالعمل انتخاب اعضای هیات‌علمی نمونه کشوری سال ۹۶ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مراجعه شود؛ در ماده یک این آیین‌نامه آمده است: «انتخاب و معرفی اعضای هیات‌علمی نمونه دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری کشور از میان اعضای هیات‌علمی با مراتب علمی مختلف صورت می‌گیرد.»
در ماده 2 نیز آمده است: «عضو هیات‌علمی نمونه موسسه، از میان اعضای هیات‌علمی رسمی قطعی شاغل و تمام‌وقت با حداقل پنج سال سابقه خدمت که حداقل امتیازات را براساس جدول (1) احراز کرده‌اند، پیشنهاد می‌شود.»
این ماده سه تبصره دارد که در تبصره دوم آن آمده است: «امتیازات فعالیت‌های پژوهشی و فناوری اعضای هیات‌علمی متقاضی با توجه به سطح دانشگاه محل خدمت با اعمال ضرایب زیر محاسبه می‌شود:
1- دانشگاه‌های سطح یک ضریب 1
2- دانشگاه‌های سطح دو ضریب 1.2
3- دانشگاه‌های سطح سه ضریب 1.2
4- 3- دانشگاه‌های سطح سه ضریب 1.3
و در ماده‌های بعد حداقل‌های انتخاب صلاحیت‌ها توضیح داده می‌شود. در بخش بعدی این آیین‌نامه به معیارها و ملاک‌های ارزیابی اشاره شده است که بر این اساس، فعالیت‌های آموزشی ۱۳۵ امتیاز (شامل کیفیت و پویایی درس، رعایت شئون معلمی، رعایت نظم و انضباط، هدایت و مشاوره علمی و حرفه‌ای، نقش موثر و راهبردی در ارتقای آموزش)، فعالیت‌های پژوهشی و فناوری ۲۲۰ امتیاز (شامل مرجعیت و شهرت علمی، تولیدات پژوهشی، تصنیف و پژوهشی، نهادسازی علمی، تعاملات فناورانه، تجاری‌سازی دانش و تولید ثروت، اثرگذاری اجتماعی)، فعالیت‌های اجرایی ۳۰ امتیاز (شامل حضور فعال و تمام‌وقت در دانشگاه، نقش موثر و راهبردی در تاسیس دانشگاه، فعالیت اجرایی موثر در امور آموزش عالی) و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی ۳۵ امتیاز (شامل اشتهار به ارزش‌های دینی و اخلاقی، ترغیب روحیه خودباوری و تلاش‌مداری در دانشجویان، ایثارگری و...) لحاظ شده است که حداقل و حداکثر آن در بخشنامه مذکور مشخص شده، در مجموع ۴۲۰ امتیاز برای اساتید نمونه کشوری لحاظ شده که حداقل و حداکثر امتیاز مشخص است.
یک انتخاب ابهام‌آور!
بررسی اساتید نمونه «ملی» دو سال گذشته (96- 95) وزارت علوم اطلاعات قابل‌توجهی را استخراج می‌کند (جدول 2). هرچند در ماده یک آیین‌نامه تاکیدی بر شاخص بودن اساتید دانشگاه‌های دولتی نشده است و عبارت «دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری کشور» آمده، اما نامی از اساتید دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم از جمله دانشگاه آزاد اسلامی نیامده است، این در حالی است که این مراسم، آیین نکوداشت اعضای هیات‌علمی نمونه کشوری و «ملی» نام‌گذاری شده و حتی در سال 96 استادی از موسسه رنگ و پوشش جزء 10 نفر برتر شناخته شده بود، جالب‌تر آنکه براساس کسب اطلاع خبرنگار «فرهیختگان» تا تنظیم این گزارش، از اساتید دانشگاه آزاد اسلامی نامی در اساتید نمونه کشوری در سال 97 به چشم نمی‌خورد و حتی از ابتدا در معیارهای انتخاب هیات انتخاب نبوده است که این دو گزاره می‌تواند قابل‌تامل باشد.
اساتید دانشگاه آزاد اسلامی شایستگی ندارند؟
شاید این سوال پیش بیاید که به‌هر حال برخی از دانشگاه‌های دولتی به دلیل جایگاه خاصی که در افکار عمومی و نخبگان دارند، قطعا می‌توانند صاحب اکثر رتبه‌های اساتید برتر شوند و دانشگاه آزاد اسلامی شاید این ویژگی را در بین این دانشگاه‌ها نداشته باشد، اما این توجیه با سه استدلال قابل‌چالش است؛
1- مگر می‌شود دانشگاهی که حدود 38درصد از فضای آموزش کشور و 40 درصد از سهم اساتید هیات‌علمی را دارد، نادیده گرفته شود؟
2- طی سال‌های اخیر این دانشگاه در رتبه‌بندی دانشگاه‌های برتر جهان حتی بالاتر از دانشگاه‌های طراز اول دولتی قرار داشته است. «یواس‌نیوز» یکی از پایگاه‌های رتبه‌بندی شاخص دنیا است. این پایگاه در نتایج رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان در سال ۲۰۱۹ خود، دانشگاه آزاد اسلامی را در رتبه دوم دانشگاه‌های برتر ایران قرار داده است؛ رتبه‌ای که با نگاهی به شاخص‌های ارزیابی آن، نقش اعضای هیات‌علمی در امتیازآوری ملاک‌های ارزیابی بسیار پراهمیت است. جالب اینجاست که دانشگاه آزاد اسلامی برعکس دانشگاه‌های دولتی که اغلب عملکرد نزولی در این رتبه‌ها طی سال‌های گذشته داشته‌اند، وضعیت کاملا متفاوتی را طی کرده است.
3- یکی از معیارهای انتخاب استاد نمونه تولیدات پژوهشی، تجاری‌سازی دانش، تولید ثروت و در کل فعالیت‌های پژوهشی بوده است، آیا دانشگاه‌های دولتی که به اعتراف مسئولان آموزش عالی به دلیل محیط وابسته به بودجه نفت که یک فضای «کرخت» را بر این دانشگاه‌ها حکمفرما کرده است، آیا امکان ظهور یک استاد با‌انگیزه که بتواند یک دانش را تجاری‌سازی و تبدیل به ثروت کند، بیشتر از دانشگاه آزاد اسلامی که ملزم به تولید ثروت در درون خود است، وجود دارد؟ ضمن اینکه نگاهی به اساتید پراستناد دانشگاه آزاد اسلامی (شماره 2735 «فرهیختگان») داده‌های قابل‌توجهی را در اختیار قرار می‌دهد.
