خبرنامه دانشجویان ایران: هومان خدابخشی// فضای مجازی یا معادل آنcyber space از واژه یونانی kubernan به معنی هدایت راهبری گرفته شده است. (ثقفی، 1390: 26) این اصطلاح را اولین بار فردی به نام "ویلیام گیبسون" نویسنده داستانهای تخیلی- علمی در کتاب نورومونسر در سال 1984 به کار برد. این اصطلاح به فضایی اطلاق شد که شامل مجموعهای از ساختارها و روابط فیزیکی بین انسانهای بکارگیرنده رایانه میباشد که بر شبکههای رایانهای و اینترنت به عنوان واقعیتی فیزیکی مبتنی است. فضای مجازی به عنوان آیینهی تمام نمای فضای واقعی عمل میکند. تمامی شاخصهای فضای واقعی به تدریج به فضای مجازی منتقل میشود. هندسه فضای مجازی بر هندسه جهان واقعی مبتی است و تمامی کارکردهای جهان واقعی در جهان مجازی تکرار میشود. (حافظ نیا، 1390: 10،13) امروزه فضای مجازی به بخش تفکیکناپذیری از زندگی انسانها تبدیل شده و با سرعت شتابان، تمامی شئون و عرصههای زیست بشر را تحت تأثیر قرار داده است. از این رو، ماهیتشناسی این فضا و تشخیص شرایط و الزامهای تبدیل شدن به بازیگری توانمند در این عرصه، نخستین گام است و هر گونه بیتوجهی و غفلت نسبت به این پدیده، صدمهها و آسیبهای خطرناکی را متوجه جامعه خواهد نمود. افراد در فضای مجازی به دلیل نبود راهنماهای چهرهای، میتوانند بازنماییهای متفاوتی از خود ارائه دهند. در ارتباطهای مجازی، فرد می تواند دیوارها را بشکند، به حوزه خصوص دیگران وارد شود و حرفهایی را که حاضر نیستند در ارتباط چهره به چهره بگویند، بشنوند.« با ظهور فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نقش مکان در شکلدهی به هویت بسیار کمرنگ شد؛ چرا که رسانهها وفناوریهای ارتباطی قادرند فرد را از مکان خودش جدا کنند و به جهان پیوند بزنند، در نتیجه، افراد با منابع هویتیابی متکثری روبهرو هستند و هویتیابی، شکلی غیرمحلی و جهانی پیدا کرده است» (قدسی، 1392: 157)
آسیب شناسی فضای مجازی
1- نقض حریم خصوصی
با اندکی جستجو در وبگاههای اینترنتی و به ویژه شبکههای اجتماعی، میتوان با تصاویر خانوادگی برخی افراد و کاربران اینترنتی مواجه شود که به راحتی در دسترس عموم کاربران قرار گرفته است. تعداد زیادی از کاربران شبکه اینترنتی فیسبوک تصاویر مجالس خصوصی، محافل خانوادگی و جشنهای عروسی خود را با شکلهای مختلف در این وبگاه به اشتراک گذاشته و این تصاویر به راحتی قابل دریافت و انتشار است. تصاویر شخصی و خانوادگی افراد به یکباره از درون آلبومهای سنتی و پوشه رایانههای خانگی وارد عرصه بیحد و مرز شبکه های اجتماعی شده است، اما این بار، این خود افراد هستند که تصاویر خصوصی خود ار منتشر میکنند. این قبیل تابوشکنی، به تدریج بحران و تنشهای خانوادگی و اجتماعی را در برخواهد گرفت و بر روحیه جوانان و زوال اخلاقی ایشان اثرهای مخرب بر جای خواهد گذاشت. این تغییر ارزشها و هنجارهای اجتماعی به نوبه خود بنیانهای خانوادگی را در معرض تهدید قرار میدهد. اینترنت، همچنین موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و روابط نامشروع میشود. به بیان مختصر، متغیرهای موجود در این فضا روابط غیراخلاقی، فقدان بازدارندگی، مسئولیتناپذیری و فقدان محدودیت زمانی هستند.(قلیزاده و زمانی، 1395: 113)
2- گسست نسلی
اکنون به دلیل دسترسی کاربران به حجم انبوهی از اطلاعات در فضای مجازی ارتقای سطح آگاهیها، نه تنها شکاف میان نسل اول و دوم، بلکه شکاف میان نسل دوم و سوم نیز آشکار شده است و هیچ یک، زبان دیگری را به خوبی درک نمیکنند. تغییر ماهیت، کمیت و کیفیت گذران اوقات فراغت، یکی از مولفههای تعیینکننده سطح رفاه و نظام ارزشی هر جامعه است و امروزه با گسترش فضای مجازی، این عرصه اجتماعی و فرهنگی نیز دستخوش تحول گردیده است. اگر تا پیش از این، مفهوم گذران اوقات فراغت به حضور در بوستانها، سرکشی به اقوام، رفتن به سینما و نظایر آن، که به طور کامل یا بخش عمدهای از آن مبتنی بر حضور فیزیکی و ارتباط چهره به چهره بود، (اقدسی، 1392: 159) امروزه بخش قابل توجهی از این گونه ارتباط، جای خود را به گفتوگو در فضای گپسراها (چت رومها) داده است و با گسترش روزافزون فضای مجازی، سهم این ارتباط افزوده خواهد شد.
3- عوام فریبی
حجم انبوه اطلاعات موجود در فضای مجازی، اگر چه میتواند عامل مهمی در ارتقای دانش و آگاهی باشد، اما روی دیگر سکه بیانگر این حقیقت است که افراد حاضر در این فضا، به واسطه مواجهه با این حجم از اطلاعات، کمتر از تفکر و اندیشه خود بهره گرفته و گرفتار نوعی از تغافل و تجاهل در عین بهرهمندی ظاهری از آگاهی میگردند و این موضوع از دیگر آسیبهای جدی شبکههای اجتماعی مجازی است که بستر سیاسی آن، به میزان قابل توجهی امکان مردم فریبی را بالا میبرد؛ زیرا پیشرفت فناوری، چنان از ارتقای بصیرت افراد پیشی میگیرد که افراد هنگام رویارویی با تکثیر سریع اطلاعات، منفعل و بیدفاع میمانند. از طرفی پایش اطلاعات در شبکههای اجتماعی، اگر بزرگترین کاربرد این شبکهها نباشد، به طور قطع جزو بزرگترین خدمات آنهاست؛ پایشی که مبنای تصمیمگیری و مدیریت مسئولان میشود و نکته مهم این است که به دست آوردن یک تصویر مناسب از یک منطقه، کشور یا شهر، فقط با چند کلیک قابل دسترسی است؛ تصویری که می تواند شامل علاقهمندی، نارضایتی و... باشد.
4- احساس امنیت کاذب
یکی از جنبههای اینترنت، ورود بیهویت در آن است و مراجعان به وبگاهها برای ایفای هر نقشی فرصت پیدا میکنند. در شکلی طبیعی، این خصیصه دارای کارکرد مثبتی است؛ چرا که فرصت و مجالی برای بروز و ظهور توانمندیهای افراد ایجاد میکند. در عین حال، اینترنت، به ویژه برای نوجوانان و جوانان، فضای آزاد گلخانهای را ایجاد میکند. که در آن، این افراد احساس میکنند معلمان و مراجع قدرت، کنترلی بر آنان ندارند. امکان خصوصی بودن امور، نکتهای است که کاربران جوان اینترنت بر آن تأکید دارند. اینترنت، به نظر این جوانان، جانشین فضای عمومی است و در این فضا، درباره کاربرد این رسانه جدید اطلاعات کسب میکنند. این فضای جدید که به طور عمده از سوی کاربران ساخته میشود، احساس مشارکت بیشتری به نوجوانان میدهد، اما آسیب مهم، کمرنگ شدن و در نهایت، محو شدن رابطه میان نسل جوان و بزرگسال(والدین) در فضای مجازی است.
5- جرایم اینترنتی
واگذاری اطلاعات خصوصی اشخاص به دولتها و شرکتهای تجاری و سوء استفاده از این اطلاعات، همیشه یکی از موارد بحث برانگیز حوزه اینترنت و به ویژه شبکههای اجتماعی مجازی بوده است. شاید این دغدغه و پرسش همیشگی در ذهن کاربران اینترنتی به وجود آید که با وجود آثار و شواهد متعدد در امکان واگذاری اطلاعات شخصی افراد، چگونه ممکن است مدیران این شبکهها به اسم امنیت ملی و تجارت، اطلاعات خصوصی افراد را در اختیار دولتها قرار ندهند؟ و نباید از این جمله مارک زوکربرک مالک شبکه فیسبوک که میگوید: «خیلیها می خواهند فیسبوک را بخرند و پول زیادی هم پیشنهاد میدهند، ولی هدف ما پول نیست» به راحتی گذر کرد. افزایش روزبهروز هکرها و سرقتهای اطلاعاتی و مالی، نشانگر آسیبپذیری بالای جامعه در قبال این پدیده مخرب است.
6- اعتیاد اینترنتی
توان اعتیادآورنده مواد مخدر، بر اساس سرعت جذب مواد مزبور در بدن انسان است، اما در مورد اینترنت، این سرعت و در دسترس بودن آن است که ایجاد اعتیاد میکند. اگر این فرضیه درست باشد، باید با افزایش سرعت مودمها و سهولت دسترسی، منتظر سطوح بالاتری از استفادههای اعتیادآمیز اینترنت بود. قدرت محتواها، به عنوان ظرفیت تحریک برانگیزی، از موارد قابل توجه در مطالعههای مربوط به اعتیاد اینترنتی است و برای کابران این شبکهها، تحریک برانگیزترین محتواهای جنسی است که دارای بیشترین و بالاترین سطوح استفاده در اینترنت میباشد. اعتیاد به اینترنت، مانند هر نوع اعتیاد دیگر، صرفنظر از اینکه میتوان آن را یک بیماری روانی به شمار آورد یا یک معضل اجتماعی، پدیدهای است فراگیر که با صدمههای روانی اجتماعی، خانوادگی، جسمانی و حتی اقتصادی همراه است. معتادان به اینترنت مانند بیشتر معتادان، دچار اُفت در کارکردهای فردی و اجتماعی میشوند؛ با این فرق که معتادان اینترنت کمتر احساس گناه میکنند و بیشتر جزو افراد با فرهنگ جامعه هستند. ناتوانی در متوقف کردن افسردگی و بدخلقی در مواقعی که دسترسی به اینترنت وجود ندارد و علائم جسمانی مانند سوزش چشم، سر درد، کمر درد، اضافه وزن و... همچنین بینظمی در غذاخوردن، توجه نکردن به بهداشت و آراستگی فردی، اختلال در خواب و تغییر در الگوی خواب و مانند آن را میتوان به عنوان عوارض ناشی از مصرف معتادگونه اینترنت برشمرد.
7- بلوغ زودرس در نوجوانان
نوجوانان و جوانان، به عنوان فعالترین کاربران فضای مجازی، با امکانات و گزینههای فراوانی که این رسانهها در اختیارشان قرار میدهند، به طور دائم با محرکهای جدید و انواع مختلف رفتار آشنا میشوند و این عوامل آنان را به سمت بلوغ زودرس سوق میدهد. از نخستین پیادمدهای این آسیب افزون بر اختلالهای مطرح شده در بخش مربوط به اعتیاد اینترنتی، تمایل شدید آنان در ورود به عرصه جراحیهای زیبایی و استفاده از مواد آرایش است.
8- ارضای خودکم بینی و عرضه خود
از دلایل گرایش افراد به شبکههای اجتماعی مانند فیسبوک، اینستاگرام و... کیفیت بالای عکسها در این فضاست که باعث میشود کاربران، به ویژه دختران جوان، اشتیاق خاصی به اشتراک گذاری تصاویر خود داشته باشند، اما به طور طبیعی، زمانی که فرصتهای لازم برای ابراز وجود اقشار مختلف در جامعه وجود نداشته باشد این شبکهها به محلی مناسب و جذاب برای ابراز وجود برخی از کاربران تبدیل میشود. از این رو فراهم ساختن فرصتهای لازم برای اقشار مختلف جامعه برای ابراز وجود، میتواند تا حد زیادی آسیبهای ناشی از فعالیت شبکههای اجتماعی را کاهش دهد.
راهکارهای مواجههی فعال در فضای مجازی
1- ساماندهی و مدیریت یکپارچه فضای مجازی کشور
با توجه به تشکیل شورای عالی فضای مجازی کشور، ضروریترین اقدامها عبارتند از: الف: واگذاری وظایف شورایهای موازی(شورای عالی فناوری اطلاعات، شورای عالی انفورماتیک و نظایر آن) به این شورا، ب: برخورداری تدابیر و راهبردهای این شورا از ضمانت اجرا برای قوای سهگانه، ج: رفع خلاء قانونگذاری در این حوزه چرا که به واسطه نو پدید بودن این فضا مشکلات زیادی در نوع مواجهه با تخلفها و جرایم وجود دارد به عبارتی شکلگیری قوای سهگانه در فضای مجازی امری اجتنابناپذیر به نظر میآید زیرا مسائل دنیای فیزیکی به داخل این فضا هدایت شده و هماهنگی کامل بین این دو فضا مورد نیاز است. از طرفی موجودیت مقولههای جدید در فضای مجازی باید بازتعریف شده و متناسب با روندها، قوانین جزایی و حقوقی جدید وضع گردد. د: همراه و هماهنگ شدن سایر قوا با این شورا و ایجاد ظرفیتها و ساختارهای جدید در درون خود.
2- اعتمادسازی و تقویت سرمایه اجتماعی
اگر چه تحقیق در مورد ارتباط میان سرمایه اجتماعی و شبکههای اجتماعی مجازی همچنان وجود دارد، اما شواهد موجود حاکی از ارتباط مثبت میان سرمایه اجتماعی و اینترنت است. «سرمایه اجتماعی» که موضوعی فرهنگمدار بوده و کلیدواژههای ادبیات آن بر اعتماد، آرمان و ارزشهای اخلاقی استوار است، از جایگاه قابل توجهی در قدرت نرم برخوردار میباشد. قدرت نرم یعنی توانایی تعیین اولویتها، به گونهای که با داراییهای نامرئی مانند جذابیتهای فرهنگی، شخصیتی و ارزشها همسو بوده و اعتبار معنوی پدید آورد. برای مثال اگر یک رهبر ارزشهایی را ارائه کند که دیگران، خود مایل به پیروی از آن باشند، هزینه اداره کردن آن جامعه به مراتب کمتر خواهد شد. این اعتبار معنوی باعث خواهد شد انسانها با اراده و علاقه خود کاری انجام دهند که اعمالکنندگان قدرت نرم آن را میخواهند» (اقدسی، 1389: 142)
3- مشارکت آفرینی
شبکههای اجتماعی مجازی، بسترهای بسیار مناسب و مغتنمی را برای ایجاد مشارکت افراد و اقشار مختلف جامعه فراهم ساخته است و مشارکت عاملی موثر در ایجاد و تقویت قدرت ملی و قدرت نرم میباشد در یک نگاه توجه به نقش مشارکت درکشور از سه جنبه برخوردار است: الف: ایرانیان داخل کشور، این موضوع با توجه به برخورداری ایران از تنوع قومی بالا، بسیار حائز اهمیت است. جمهوری اسلامی ایران جزو ده کشور اول دنیا به واسطه برخورداری از تنوع قومی است(اقدسی، 1388: 38) و در صورت عدم مدیریت صحیح این ویژگی می تواند یکی از نقاط تهدیدزا برای امنیت ملی کشور محسوب گردد. ب: ایرانیان خارج از کشور، ایرانیان مقیم خارج، دانشجویان، نیروی کار مهاجر و نظایر آن، از سرمایههای کشور محسوب میشوند و هر گونه سرمایهگذاری بر روی این اقشار به تولید قدرت نرم کشور منجر خواهد شد. امروزه به برکت فراگیری فناوری ارتباط_ اجتماعی مرزهای جغرافیایی بسیار کم رنگ شده و فشردگی زمان و مکان در یکی از بهترین اشکال آن متجلی شده است. ج: هواخواهان و علاقهمندان ایران، یافتههای یک تحقیق نشان میدهد جمهوری اسلامی ایران بیشترین کاربرد مولفههای قدرت نرم را در میان کشورهای اوراسیای مرکزی (76/ 28 %) و کمترین میزان (3/ 96 %) را به نسبت در آمریکای لاتین داشته است. همچنین مشخص شد که بالاترین میزان اعمال قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در مناطقی است که ساکنان آن بیشترین موفقیت را در کاربرد عوامل متغیر قدرت نرم در زمینه بهرهگیری از موسسههای ایران شناسی در سایر کشورها داشته است» (هریچ و همکاران، 1388: 225)
4- آگاه سازی
رسانهها همان گونه که میتوانند با کاربرد تاکتیکهای مختلف به مقابله نرم در برابر هدف مورد نظر خود بپردازند، با همان روشها میتوانند منابع قدرت نرم یک کشور یعنی کارآمدی حکومت، سرمایه اجتماعی، اقتدار و جذابیت را تقویت کرده و با افزایش سطح رضایت، حساسیت و اعتماد سیاسی، میزان مشارکت نهادمند، مستمر و قانونی مردم را افزایش و مشروعیت دولت را افزایش دهند. نوع نگاه و دید راهبردی مسئولان در این زمینه میتواند بسیار تاثیرگذار باشد، بنابراین فضای مجازی را به عنوان یک واقعیت باید پذیرفت و به جای نگاه امنیتی به این پدیده و اجرا و تجویز اقدامهای سلبی (مانند پلایش، در وسیعترین شکل ممکن) به اقدامهای ایجابی، مانند اعتمادآفرینی در اشکالی مانند افزایش سعه صدر و انتقادپذیری در مسائل اجتماعی و فرهنگی مبادرت ورزید.گسترش فضای مجازی تاثیر شگرفی بر کارکرد و ساختار دولتها گذاشته که بروز دولت الکترونیک یکی از این موارد است اما باید توجه داشت که جریان اطلاعات به راحتی خارج از کنترل حکومتها در سطح کرهی زمین جا به جا میشود و فضاهای ملی را در مینوردد، این پدیده به نوعی کنترل دولتها را بر مرزها کاهش داده است. ادارهی کشور وابسته به فضای مجازی و متصل به شبکهی جهانی اینترنت است. شرایط مناسبی را برای دشمنان و اخلال گران برای ایجاد چالش در کشور را فراهم میکند و با ایجاد ناامنی در کشور، بی نظمی و ناامنی مرزها را به همراه دارد. از جمله میتوان گفت حملات سایبری شامل طیف وسیعی از اعمال است. از جمله محو کردن وبسایت و سرقت اطلاعات ازشمند. یک حمله سایبری را میتوان به این صورت تعریف کرد هر عملی که توسط یک عامل خودی یا خارجی که امنیت خصوصی سازمان یا ملت را به خطر اندازد. برای درک یک حمله سایبر نیاز است تا بر روی طبیعت یک حمله و انگیزه پشت آن مطالعه نماییم. برخی از حملات با توجه به کشمکشهای سیاسی و برخی دیگر به وسیله تنشهای اجتماعی ایجاد میشود.( قلی زاده و زرقانی،1392: 153) درهم تنیدگی دنیای کنونی در عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در کنار فرصت های بی نظیری که بوجود آورده، نگرانیهایی را نیز در پی داشته است. یکی از این نگرانیهای حائز اهمیت، مسائل مربوط به امنیت ملی است که فعالیت های سایبری نظیر حملات سایبری یا جاسوسی آن را به شدت مورد تهدید قرار می دهند. روزانه هزاران حمله سایبری در جهان رخ می دهد و مانع از آن می شود که بتوان بین حملات جدی و نه چندان جدی تمایزی قائل شد (Kramer, 2009: 15) با گسترش فناوری های اطلاعاتی و نفوذ هرچه بیشتر این فناوریهای در حیات شخصی و ملی افراد، دامنه و شدت این تهدیدات نیز گستردهتر میشود، مخصوصاً در جوامعی که افراد آزادی بیشتری در استفاده از فناوریها دارند. از این رو لازم هست که کشورها، تدابیری را برای مقابله با این تهدیدات اتخاذ کنند. استراتژی بازدارندگی یکی از نظریههای امنیتی سنتی هست که میتواند در عرصه سایبری نیز کارایی خاص خود را داشته باشد.