به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ یکی از راه های آشنایی با معارف عاشورا و شناخت سیره و زندگی حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مراجعه به منابع دسته اول و کتب تاریخی می باشد که با مرور و مطالعه بر روی این آثار با جزئیات حرکت قیام حسینی می توان آشنا شد .
نکته مهمی که در ابتدای این راه مطالعاتی باید بر روی آن تامل کرد شناسایی و تفکیک منابع و کتب تاریخی به دو دسته صحیح و غیرصحیح است. در بین مقاتل موجود بعضی از کتاب ها به منابع دسته اول و مستند معروف هستند که راوی و جمع آورنده این کتاب ها سعی بر آوردن اسناد صحیح را داشته اند، البته ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که می توان کتب را به دو دسته راویان خاص و عام تقسیم کرد و در بین این دو تقسیم بندی بیشتر تمرکز مطالعاتی خود را بر روی کتاب های راویان خاص گذاشت و معیار سنجش نقل ها را با این کتاب ها بررسی نماییم.
کیفیت ارائه مطالب در بین مقاتل بستگی به سبک نوشتاری هر کدام از راویان دارد به طور مثال سبک شیخ مفید رحمه الله علیه در الارشاد، موجز گویی در بیان حوادث و وقایع قیام حسینی است و مرحوم سیدبن طاوس صاحب مقتل لهوف هم از آوردن مشیخه در نقل مطالب خودداری کرده است اما در بین مقاتل این دو کتاب مقتل از اعتبار بالایی برخوردار می باشند، اما ابن اعثم کوفی در کتاب الفتوح بیشتر از دو کتاب الارشاد و لهوف به بیان جزئیات حرکت امام حسین علیه السلام پرداخته است، نکته ای که در مطالعه کتاب الفتوح باید به آن دقت نمود این است که مطالعه ی ما یک مطالعه ی تطبیقی در بین مقاتل اهل سنت و شیعه باشد تا در جزئیات واقعه عاشورا دچار شک و شبهه و اختلاف گویی نباشیم.
*«نفس المهموم» شیخ عباس قمی
در بین منابع و مقاتل موجود یکی از کتبی که از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است کتاب شریف «نفس المهموم» شیخ عباس قمی رحمه الله علیه صاحب کتاب مفاتیح الجنان می باشد. به شیوه و روش شیخ عباس در تالیف کتاب ها که خوب دقت کنیم به این نتیجه می رسیم جناب شیخ یک محدّث والا مقام است و کار محدّث این است که تمامی اقوال را روایات را به طور صحیح بیان نماید، شیخ عباس قمی، انگیزه خود از نگارش نفس المهموم را جمع‌آوری مقتل مختصر امام حسین (ع) با استفاده از روایات مورد اعتماد دانسته و این کار را نهایت آرزوی خود دانسته است، شیوه شیخ عباس در این کتاب بدین صورت بوده است که در پی حدیث صحیح بوده و بدون هیچ گونه تعصب تمامی اقوال صحیح را در در کتابش جمع آوری کرده است.
برای دانلود کتاب نفس المهموم اینجا کلیلک کنید
شیخ عباس قمی علت نامگذاری کتاب نفس المهموم را اینگونه بیان می نماید: نام این کتاب برگرفته از حدیث امام صادق(ع) است که فرمود: «نَفَسُ المَهمومِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ هَمُّهُ لَنا عِبادَةٌ وَ کِتمانُ سِرّنا جِهادُ فی سَبیلِ اللهِ» (ترجمه: نَفَس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه بر ما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست.) امام صادق(ع) سپس فرمود: واجب است که این حدیث با طلا نوشته شود.
نفس المهموم را اولین بار میرزا ابوالحسن شعرانی با عنوان دمع السجوم به فارسی ترجمه کرد. وی در سال ۱۳۹۶ق به تصحیح کتاب نفس المهموم اقدام و یک سال بعد آن را ترجمه کرد. به باور برخی، اشکال این ترجمه آن است که وی در کنار ترجمه کتاب، توضیحات و اضافات بسیاری ذکر کرده، ولی متن و اضافات را از هم تفکیک نکرده است.
محمدباقر کمره‌ای، آن را در سال ۱۳۳۹ش با عنوان رموز الشهاده به فارسی ترجمه کرده است. وی در این ترجمه، ترجمه کتاب نفثة المصدور شیخ عباس قمی را نیز افزوده است؛ چرا که آن را کامل‌کننده نفس المهموم دانسته است. ویژگی این ترجمه آن است که به جای ترجمه اشعار عربی پایان کتاب، اشعاری به فارسی از محمدحسین اصفهانی و اختر طوسی جایگزین شده است و علی دوانی این ترجمه را ستوده است.
* دانشنامه امام حسین علیه السلام
در بین کتاب هایی در تاریخ معاصر و امروزه به موضوع زندگینامه امام حسین علیه السلام پرداخته است مجموعه دانشنامه امام حسین علیه السلام می باشد. دانشنامه امام حسین(ع) مجموعه‌ای است ۱۴ جلدی به زبان فارسی با موضوع امام حسین(ع) که در طول ده سال زیر نظر محمد محمدی ری‌شهری به کوشش جمعی از محققان نوشته شده است. بنابر مقدمه کتاب، در این مجموعه، برای بررسی زندگانی فردی و اجتماعی امام(ع) و سخنان و آرای دیگران درباره ایشان، به بیش از پانصد مصدر تاریخی، حدیثی، فقهی، تفسیری و کلامی مراجعه شده است. گزیده‌ای از مباحث این چهارده جلد در کتابی با عنوان «شهادت نامه امام حسین» جداگانه منتشر گردیده است.
برای دانلود مجموعه دانشنامه امام حسین علیه السلام اینجا کلیک کنید
در مقدمه کتاب هدف از پرداختن به این دانشنامه را نکات زیر شمرده‌اند:
جایگاه امام حسین(ع) و حادثه عاشورا در فرهنگ شیعه
ظرفیت گسترده حادثه عاشورا و امام حسین(ع) برای بهره بری در مسیر کمال انسانی
گسترش خرافات و سوء استفاده‌ها از حادثه عاشورا
مغفول ماندن بخش‌های دیگر زندگانی امام حسین(ع) و غلبه نگاه تجزیه‌ای به زندگانی امام(ع)
عدم استفاده از منابع اصیل و کهن در بیشتر آثار و تألیفات منتشر شده
عدم بررسی زندگانی امام(ع) از زاویه‌های تاریخی، حدیثی، تفسیری، کلامی، فقهی و....
*روضه الشهداء ملاحسین واعظ کاشانی
کتاب دیگری که از اسم آن مشخص است کتاب روضه الشهداء ملاحسین واعظ کاشانی است، رَوْضَةُ الشُّهَداء، کتابی به زبان فارسی درباره شهادت امام حسین(ع) و مصائب واقعه کربلا، اثر ملاحسین واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق). سبب نامگذاری مجالس عزاداری امام حسین در ایران به روضه، خوانده شدن این کتاب در این مجالس بوده است. روضة الشهداء سبب شد تا مقتل‌هایی از این دست در عصر صفویه و قاجاریه به نگارش درآید. شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی و برخی دیگر از محققان، به مطالب کتاب روضه الشهداء انتقاداتی وارد کرده‌اند.
مؤلف به درخواست یکی از بزرگان هرات و به دلیل آنکه متنی جامع برای ذکر مصائب امام حسین(ع) و واقعه کربلا وجود نداشته، چنین ضرورت دیده که در این باره قلم زند و سعی کرده حتی اشعار عربی را ترجمه کند.
اگرچه کاشفی به منابع روضه الشهدا تصریح نکرده، اما با تحلیل کتاب می‌توان دریافت کتاب‌هایی که او از آنها نقل کرده، عبارتند از الفتوح ابن اعثم کوفی، روضة الاحباب، شواهد النبوة، عیون اخبار الرضا، کنز الغرائب، مصابیح القلوب، مقتل الشهداء و نور الائمة. او از بسیاری منابع شناخته نشده، مجهول و غیرمعتبر دیگر هم استفاده کرده است. کاشفی درباره این منابع هم مقید به نقل دقیق نبوده است.
روضة الشهدا به رغم شهرت فراوان، در دورههای بعد به دلیل ضعف‌های محتوایی، مورد مخالفت عالمان و محققان قرار گرفت و اعتراضات جدی به آن وارد شده است. از دیدگاه منتقدان، مهمترین اشکالات روضة الشهدا نگاه صوفیانه، نقلهای نادرست و قصهگوییهای کاشفی است. منتقدان گفته‌اند این کتاب فقط به ذکر مصائب پرداخته و تحلیل و برداشتی حماسی و سیاسی از واقعه کربلا بیان نمی‌کند و به عوامل و ماهیت آن نپرداخته است.
کسانی چون میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، میرزا حسین نوری در لؤلؤ و مرجان و شهید مطهری در حماسه حسینی، انتقادات و اعتراضات شدیدی به این کتاب داشته‌اند.
برای دانلود روضه الشهداء ملاحسین واعظ کاشانی اینجا کلیک کنید
برخی نظرات انتقادی
ابوالحسن شعرانی: از نقل ضعیف در روضه الشهداء عجب نباید داشت، چون در ادای مقصود واعظ، قوی است؛ اگر چه برای مقصود مورخ کافی نیست.
عبدالله افندی: اکثر روایات این کتاب بلکه همه آن ماخوذ از کتب غیر مشهور و غیر قابل اعتماد است.
سید محسن امین: روایات این کتاب غیر مستند و با واقعیات تاریخی تطبیق ندارد.
محدث نوری: برخی از گزارش‌های این کتاب بدون پشتوانه تاریخی است.
شهید مطهری: پر از دروغ است و تألیف آن مانع مراجعه به منابع اصلی و مطالعه تاریخ واقعی امام حسین(ع) شده است.
سید محمد علی قاضی طباطبایی: مطالب آن بی‌ارزش و از درجه اعتبار ساقط است.
اخیرا در آستانه ماه محرم امسال کتابی تحت عنوان «کتاب روضه» به بازار نشر عرضه شده است که به بررسی کتاب روضه الشهداء ملاحسین واعظ کاشانی پرداخته است، محمد حقی نویسنده و پژوهشگر این کتاب درباره انگیزه اش از جمع آوری این کتاب نوشته است: این کتاب گزیده ای مستند از کتاب روضه الشهدای ملا حسین واعظ کاشفی است که حدود سیصد سال یکی از متون اصلی برای مقتل خوانی در مجالس سیدالشهدا بوده است.آنقدر کتاب مهم و. مطرح بود که آرام آرام مجالس عزاداری معروف شد به جلسات روضه خوانی.
البته کتاب بلحاظ تاریخی اشکالاتی داشت و به همین جهت نقدهای مفصلی توسط برخی از بزرگان دینی متوجه این کتاب شد.
تلاشی که حقیر در این کتاب داشتم این بود که موارد ضعیف کتاب را به کناری بگذارم و موارد صحیح کتاب هم مستندنگاری شود.
تقریبا چهارصد رفرنس تاریخی برای کتاب آورده شده و به همین جهت کتاب روضه کتابی شده است که بلحاظ تاریخی کتاب معتبر و مستنداست.
نکته ی مهمی که در این کتاب وجود دارد این است که تمامی مطالبی که در کتاب روضه الشهداء بوده است را با سند آن آورده است و مطالب انتقادی و بدون سند حذف گردیده است.
* کامل بهایی عمادالدین طبری شیعه
کتاب دیگر کتاب کامل بهایی می باشد. کامل بهایی کتابی است به زبان فارسی نوشته حسن بن علی طبری، مشهور به عمادالدین طبری شیعه از عالمان شیعه قرن هفتم، در موضوع امامت و تشیع. از آنجا که طبری این اثر را به بهاءالدین محمد جوینی والی اصفهان در زمان هولاکوخان مغول اهدا نموده، به کامل بهایی شهرت یافته است. مؤلف در این کتاب به موضوعاتی مانند سقیفه، مطاعن دشمنان اهل بیت و مقتل حسین بن علی(ع) پرداخته است.
گرچه جناب عمادالدین طبری تنها در باب بیست و هشتم این کتاب به حرکت امام حسین(ع) و ماجرای کربلا پرداخته است اما اقوالی در این کتاب از نظر گذرانده می شود که کمتر در کتب دیگر آمده است و نکته مهم تر اینکه داستان شهادت حضرت رقیه سلام الله علیها در این کتاب اشاره شده است.
*«مِحَن الابرار» علامه مجلسی
مقتل بعدی که در این نوشتار میخواهیم به توضیح آن بپردازیم کتاب «مِحَن الابرار» که به «مقتل علامه مجلسی» مشهور است، ترجمه بخشی از کتاب شریف «بحارالانوار» است که به اعتبار نویسنده آن «محمدباقر مجلسی» از منابع معتبر و مستند به شمار می‌آید.
ترجمه و شرح «مقتل بحار الانوار» است. این مقتل توسط «آیت‌الله حسن هشترودی تبریزی» ترجمه شده است. این اثر توسط «علی اکبر رنجبران تهرانی» در ۲۸ باب فصل تدوین و بازنویسی شده است. کلیه وقایع مربوط به امام حسین (ع) از شروع امامت تا شهادت ایشان به تفضیل بیان شده است. مقتل «علامه مجلسی» به دلیل اعتبار علمی مولف آن از سندیت بالایی برخوردار است.
علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار (بخشى از جلد چهل و چهارم، باب بیست و چهارم از صفحه ۱۷۴ به بعد، و تمام جلد چهل و پنجم، تا پایان باب پنجاه از چاپ جدید وجزء دوم و سوم جلد دهم) یعنى بیش از یک و نیم جلد از این کتاب را به زندگانى امام حسین علیهالسلام و مقتل ایشان و حوادث پس از شهادت حضرت در قالب ۲۷ باب، اختصاص داده است. به این بخش از کتاب بحارالانوار، مقتل بحار الانوار گفته مىشود.
مترجم در برگردان متن بحارالانوار تنها به خود کتاب اکتفا نکرده بلکه توضیحات مفصلی به استناد منابع دیگر در کتاب آورده است.
«محن الابرار» در ۲۸ باب تنظیم شده و بیش از ۱۴۰۰ صفحه را به خود اختصاص داده است. از این جهت باید گفت که این مقتل یکی از مفصل‌ترین و کامل‌ترین مقاتلی است که در موضوع شهادت سیدالشهدا (ع) تالیف و ترجمه شده است.
