خبرنامه دانشجویان ایران: ساختار یک سازمان یا وزارتخانه اهمیت زیادی در نحوه عملکرد آن دارد. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از جمله وزارتخانه هایی است که مسئولیت آموزش بخش عمده ای از کارشناسان و مدیران را در جامعه علمی کشور بر عهده دارد.
به گزارش خبرنگار صنفی - آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در سال های اخیر و با افزایش تعداد دانشجویان صحبت های فراوانی در رابطه با کارآمدی ساختار این وزارتخانه مطرح شده است. در این گزارش تلاش شده تا برخی از نقاط قوت و ضعف ساختاری وزارت علوم و همچنین دانشگاه ها به عنوان مهمترین واحد فعال این ساختار در رشد علمی کشور مورد مطالعه قرار گیرد.
الف- نقاط قوت ساختار وزارت علوم و دانشگاه ها در رشد علمی کشور
-
معاونت پژوهش و فناوری توسعه زیرساخت پژوهش
با ادغام دو معاونت مستقل پژوهش و فناوری در سال 91 با تصویب ریاست جمهوری، یک معاونت پژوهش و فناوری تشکیل شد. به دلیل همپوشانی داشتن حوزه های پژوهشی و فعالیت های فناوری محور، این ادغام گام مؤثری در توسعه زیرساخت ها به حساب می آمد. برای رشد علمی باید حوزه های آموزش، پژوهش و فناوری در راستای اهداف با رویکرد واحدی فعالیت کنند. تلاش برای تولید محصولات دانش بنیان باید نتیجه مستقیم این ادغام در بلند مدت در نظر گرفته شود.
-
همکاری دانشگاه ها با بخش خصوصی و جذب سرمایه
وضعیت تحریم ها و مشکلات بودجه ای در برخی از دانشگاه های بزرگ سبب شد تا دانشگاه ها هرچه بیشتر به سمت همکاری با بخش خصوصی گام بردارند. تا پیش از این جز در موارد معدود و چند دانشگاه صنعتی کشور، بخش ارتباط با صنعت در دانشگاه ها حالت فرمایشی داشت، اما در سال های اخیر بخش خصوصی هم در بخش آموزش و هم در بخش تبدیل دانش به صنعت، فعالیت های چشم گیری داشته است.
برخی از بخش های صنعتی حتی تلاش نموده اند تا مدیران خود را برای آموزش های بیشتر و آکادمیک به دانشگاه ها معرفی نمایند و شرایط بورسیه شدن آن ها را با تمهیداتی فراهم کنند؛ این ارتباط زمینه بیشتری را برای رشد علمی به خصوص تبدیل دانش به صنعت ایجاد نموده است.
ب- نقاط ضعف ساختار وزارت علوم و دانشگاه ها در رشد علمی کشور
-
ضعیف بودن چارت سازمانی در حوزه هیات علمی
با توجه به تغییراتی که ساختار وزارت علوم در دولت های نهم و دهم داشته است و تلاش گردیده تا نقاط ضعف گذشته تا حدودی اصلاح شود، همچنان ضعف هایی در حوزه وضعیت اعضای هیأت علمی وجود دارد.
نحوه جذب و ارتقای اساتید همچنان با تغییر دولت ها و نگاه سیاسی خاص آن ها بر سیستم وزارت علوم تغییر می کند. ارتقای اساتید بر حسب مقالات چاپ شده است و همین امر سبب می شود که اساتید به خصوص در سطح تحصیلات تکمیلی مقالات دانشجویان را به صورت مشترک منتشر کنند و از امتیاز آن برای ارتقا بهره ببرند.
چاپ مقالات در نشریات خارجی به دلیل امتیاز بیشتر در بین اساتید جایگاه بیشتری دارد، در حالی که اعضای هیأت علمی دانشگاه ها به حل معضلات و مشکلات داخلی نگاهی ندارند. زیرا پژوهش هایی که با نگاه حل مسأله داخلی به نگارش در می آیند دارای جایگاهی در نشریات خاص خارجی و بین المللی نیستند.
باید ساختار وزارت علوم در این راستا اصلاح گردد و اساتید به حل مشکلات داخلی و پژوهش هایی با کاربردهای داخلی تمرکز نمایند و شیوه امتیاز دهی نیز بر حسب آن در نظر گرفته شود.
-
تعریف نامناسب جایگاه پژوهشکده ها و پژوهشگران
هنوز در ساختار وزارت علوم، پژوهشگاه ها جایگاه مشخصی ندارند. تعداد اندک پژوهشکده ها در دانشگاه های مادر و خروجی های اندک آن ها نشان می دهد که وزارت علوم سرمایه گذاری مناسبی در این زمینه نداشته است. اساتید تلاش برای انتشار مقالات و چاپ آن ها را به حضور در پژوهشکده ها و فعالیت هایی از این دست ترجیح می دهند و دانشجویان اندکی به نسبت کل تعداد دانشجویان در حال تحصیل درگیر فعالیت های پژوهشی می شوند.
رشد علمی بیش از آن که به آموزش های آکادمیک و معمول مرتبط باشد به فعالیت های پژوهشی خودجوش دانشجویی نیاز دارد و باید به گسترش آن در همه سطوح آموزشی کمک شود.
-
مهاجرت نخبگان در سطوح مختلف
با گذشت بیش از سی سال از ابتدای انقلاب اسلامی و گسترش دانشگاه ها و رشته های دانشگاهی همچنان با موج مهاجرت نخبگان در سطوح مختلف رو به رو هستیم. خروج برای ادامه تحصیل یک روند طبیعی است ولی عدم بازگشت نخبگان و از دست رفتن سرمایه انسانی از مشکلات جدی ساختار فعلی است.
دانشگاه ها باید با قاعده مند کردن بورسیه ها وهمچنین تضمین اشتغال بعد از تحصیل به افرادی که از امتیاز بورسیه تحصیلی استفاده می کنند، از مهاجرت نخبگان جلوگیری کنند.
شاید بتوان بالا بودن نرخ بیکاری در بین تحصیلکردگان دانشگاهی را از عوامل عمده مهاجرت دانست. گسترش ارتباط دانشگاه ها با صنعت می تواند نقطه قوتی باشد که برخی از تحصیلکردگان دانشگاهی دغدغه اشتغال نداشته باشند.
رشد علمی کشورها بر اساس توانمندی های نخبگان استوار است، خروج و مهاجرت نخبگان روند رشد علمی را دچار مشکل می نماید.
-
کم بودن دورههای تحصیلات تکمیلی
با وجود گسترش رشته ها و دوره های تحصیلات تکمیلی در سال های اخیر و اختصاص فضای بیشتر برخی دانشگاه ها به دوره های تحصیلات تکمیلی همچنان با کمبود رشته در این دوره روبرو هستیم. بسیاری از کارشناسان معتقدند که قسمتی از خروج نخبگان به دلیل نیاز آنان به ادامه تحصیل در دوره های بالاتر است که در داخل کشور وجود ندارد.
بی شک رشد علمی با توسعه و گسترش رشته ها و دوره های تحصیلی در ارتباط است و در صورتی که وزارت علوم به دنبال رشد علمی است این آیتم را نیز باید مورد توجه قرار دهد.
-
کمبود زیر ساختهای فناوری و محصولات دانشبنیان
هنوز دانشگاه ها به سمت تولید محصولات دانش بنیان به صورت جدی حرکت نکرده اند و زیرساخت های لازم برای تولید این محصولات فراهم نشده است. بیشتر فناوری های جدید و محصولات دانش بنیان در مؤسسات و مراکز وابسته به دانشگاه ها و یا دستگاه ها تولید می شود که ارتباط کمی بامتن دانشگاه ها را دارند. در صورتی که اگر این مؤسسات در داخل دانشگاه ها فعالیت کنند اساتید و دانشجویان فضای بیشتری برای همکاری خواهند داشت.
-
آینده پژوهی لازمه رشد علمی در آینده
در سال های اخیر در عرصه بین المللی تلاش شده است در رشته های مختلف نگاه های آینده پژوهانه بر توسعه و گسترش علوم تسری یابد. بی شک توسعه علوم و رشد علمی نیاز مند نگاه های آینده پژوهانه و حل المسائل خواهد بود ولی ما در حوزه های دانشگاهی و آکادمیک بسیار اندک به آینده پژوهی توجه داشته ایم.
لازم است در ساختار وزارت علوم یک نهاد به عنوان مسئول، زمینه های آینده پژوهی در رشته های دارای قابلیت را شناسایی کرده و الزامات اجرایی آن را طراحی نماید.
-
نگاه سیاسی به انتصاب رؤسای دانشگاه ها
متأسفانه یکی از مشکلاتی که در ساختار فعلی وزارت علوم وجود دارد، نگاه سیاسی به عزل و نصب مدیران در سطح وزارتخانه تا سطح دانشگاهی است. ثبات مدیریتی چندانی وجود ندارد و بیش از آن که تلاش برای تخصص گرایی باشد، سیاسی بازی بر انتخاب ها و انتصاب ها سایه انداخته است.
در دانشگاه ها دیده می شود که روند رشد علمی و پژوهشی دانشگاه با تغییر ناگهانی مدیران ارشد و تغییر در اولویت های آنان، با افت خیزهای فراوانی همراه بوده است. دانشگاه ها باید در حد توان از بازی های سیاسی به دور باشد. فضاهای علمی اعم از آموزشی و پژوهشی تحت تأثیر تغییرات سیاسی کشور قرار نگیرد که در اینجا لازم است به نقش آفرینی شورای عالی انقلاب فرهنگی در انتخاب و انتصاب رؤسای دانشگاه گام مؤثری در این زمینه باشد.
* گزارش از فاطمه رضایی