به گزارش سرویس صنفی- آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ فروردین 93 زمزمه قطع پژوهانه تا آنجا بالا گرفت که دکتر احمدی، معاون پژوهش و فناوری وقت وزیر علوم در مصاحبه‌ای از احتمال کاهش یا محدود شدن پرداخت پژوهانه خبر داد.

17 بهمن‌ماه 1388 بود که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، خبرنگاران رسانه‌های گروهی را به دانشکده اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی دعوت کرد تا با اعطای نمادین چک‌های پژوهانه دانشجویان دکتری به روسای چهار دانشگاه تهران از سوی دکتر سلطان‌خواه، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور دولت دهم، طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان -که از مدت‌ها قبل تبلیغات فراوانی پیرامون آن صورت گرفته بود- آغاز شود.

دکتر سلطان‌خواه در سخنانی در این مراسم که با حضور معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم و معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت برگزار شد، با اشاره به نقش دانشجویان دکتری در تولید علم و توسعه تحقیقات در مراکز علمی و دانشگاه‌ها گفت: «برای اینکه دانشجویان دکتری نیز توفیقات علمی فراوانی حاصل کنند، باید از آنها حمایت کرد که این حمایت شامل دو جنبه حمایت از تحقیق و حمایت از خود دانشجو است. از این‌رو اعطای پژوهانه به دانشجو کمک می‌کند بدون‌دغدغه کار پژوهش خود را به‌خوبی پیش ببرد که شرط اصلی اعطای آن، پویایی و نشاط دانشجویان است و در تمامی رشته‌ها چه علوم انسانی و چه مهندسی به اجرا درمی‌آید. در این راستا، دست دانشگاه‌ها درخصوص نحوه هزینه‌کرد پژوهانه دانشجویان دکتری باز گذاشته شده است.»

کلیات و اصول طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان دکتری که به‌منظور ارتقای کیفیت رساله‌های دکتری در جهت انطباق با نیازهای اساسی کشور، حمایت از پژوهش‌های علمی بنیادی، کاربردی و بین‌رشته‌ای تقاضامحور و ماموریت‌گرا، گسترش نهضت تولید علم و حل مشکلات کشور، بسط عدالت در توزیع حمایت‌های علمی و پژوهشی و تقویت تسهیل حضور و تلاش تمام‌وقت دانشجویان دکتری در دستور کار معاونت علمی و فناوری دولت نهم قرار گرفته بود، در مردادماه 1388 به وزارت علوم و بهداشت ابلاغ شد. در ادامه برای عملیاتی شدن طرح، جلساتی راهبردی با حضور نمایندگان این وزارتخانه‌ها تشکیل و آیین‌نامه اجرایی طرح تدوین و نهایتا در 26 آبان‌ماه همان سال توسط دکتر سلطان‌خواه به وزرا ارائه و در آذرماه به دانشگاه‌ها ابلاغ شد. عمده اطلاعات دانشجویان واجد شرایط تا بهمن‌ماه 88 اخذ، پایش و اصلاح شد و با اعطای نمادین چک‌های پژوهانه در 17 بهمن‌ماه اجرای رسمی آن آغاز شد.

طبق آیین‌نامه اجرایی، دانشجویان دکتری تمام‌وقت تمام دانشگاه‌های دولتی مجری آموزش رایگان با مجوز وزارت علوم و بهداشت که پیشنهاد رساله (پروپوزال) آنها براساس ضوابط مربوطه موردتایید استادان راهنما و گروه‌های آموزشی محل تحصیل قرار گرفته، مشمول دریافت پژوهانه رساله به مبلغ پنج میلیون‌تومان هستند که 35درصد مبلغ پژوهانه پس از تصویب و تایید پیشنهاد رساله دکتری از سوی اساتید راهنما و گروه‌های آموزشی، 35درصد پس از ارائه گزارش پیشرفت حداقل 50درصدی از طرح پژوهشی و تایید اساتید راهنما و سرانجام قسط سوم پژوهانه پس از دفاع از پایان‌نامه و تایید اساتید راهنما پرداخت می‌شود. پرداخت پژوهانه در دو نوبت فراخوان در هر سال تقریبا تا پاییز 91 ادامه داشت و در هفت دوره جمعا 78 میلیاردتومان پژوهانه به 17 هزار و 605 دانشجوی دکتری واجدشرایط اعطا شد. طبق آیین‌نامه اجرایی، دانشجویانی واجدشرایط دریافت پژوهانه هستند که در استخدام یا مامور تحصیل از طرف دستگاهی نبوده و حقوقی از دستگاه دولتی یا خصوصی‌ای دریافت نکرده و تعهد کاری به دستگاه یا سازمانی نداشته باشند. مهرماه 1392 با استقرار دولت جدید و جایگزینی دکتر ستاری در معاونت علمی و فناوری، فراخوان هشتمین دوره اعطای پژوهانه رساله دکتری با پیگیری‌های رسانه‌ای درحالی اعلام شد که تغییر دولت حدود یک سال در اجرای این طرح وقفه ایجاد کرده بود.

طبق روال، وزارت علوم فراخوانی را به دانشگاه‌ها ابلاغ کرد که طبق آن، شرایط دانشجویان مشمول و مهلت فرستادن اسامی افراد واجدشرایط به دانشگاه‌ها اعلام ‌شد. اما دانشگاه‌های مختلف، مهلت‌های متفاوتی را برای اعلام درخواست به دانشجویان ابلاغ کردند. فروردین 93 زمزمه قطع پژوهانه تا آنجا بالا گرفت که دکتر احمدی، معاون پژوهش و فناوری وقت وزیر علوم در مصاحبه‌ای از احتمال کاهش یا محدود شدن پرداخت پژوهانه خبر داد و گفت: «سال گذشته با نشست‌هایی که در معاونت علمی داشتیم، توافق کردیم که اگر آنها اعتبارات مالی دارند، با این فرم، کار تا پایان سال ادامه یابد. البته اطلاع ندارم معاونت علمی اعتباری برای پرداخت پژوهانه 93 اختصاص داده است یا خیر. اگر قرار باشد احیانا پرداخت پژوهانه متوقف شود، باید برنامه‌ای توسط وزارت علوم در این زمینه طراحی شود.» با توقف پرداخت پژوهانه دانشجویان دکتری، وزارت علوم در آبان‌ماه سال 94 دستورالعمل اعطای «وام ویژه دانشجویان دکتری تخصصی» را به دانشگاه‌ها ابلاغ کرد.

مساله پژوهانه دانشجویان دکتری اما با آخرین اظهارنظر معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم دچار تغییر شد. مسعود برومند، معاون پژوهشی وزارت علوم در 28 فروردین 98 می‌گوید: «برنامه داریم گرنت پژوهشی را در دانشگاه‌ها ایجاد کنیم که دانشجویان نیز بتوانند از این منبع برای امور زندگی خود استفاده کنند و همچنین نیازهای علمی کشور تامین شود، در این راستا گرنت پژوهشی وارد سیستم می‌شود که برای تحقق آن آیین‌نامه سازوکار تخصصی اعتبار پژوهشی (ستاپ) تدوین شده که در راستای آن بودجه پژوهشی دستگاه‌ها در خدمت اجرای پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد که با اجرای این آیین‌نامه منابع مالی برای حل مسائل دستگاه‌ها و درنهایت برای حل نیازهای جامعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و دانشجویانی که از این گرنت استفاده می‌کنند فرصتی برای آنها فراهم می‌شود تا در دستگاهی که برای آن پروژه تحقیقاتی انجام داده‌اند، مشغول به‌ کار شوند.»

برومند در این نشست توضیح می‌دهد که این آیین‌نامه با محوریت رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دوره‌های تحصیلات تکمیلی تدوین شده و بستری فراهم می‌کند تا پروژه‌های موازی در دانشگاه‌ها انجام نشود و اعلام می‌کند: «به نظر من زمان اعطای پژوهانه چهار یا پنج میلیون‌تومانی برای دانشجویان گذشته بلکه براساس بررسی‌های صورت‌گرفته هزینه اجرایی در آیین‌نامه جدید برای هر دانشجوی دکتری در یک پروژه حدود ۷۵ میلیون و برای دوره ارشد ۲۵ میلیون‌تومان است. ما معتقدیم اگر دستگاهی می‌خواهد در این زمینه فعالیت کند، باید تمام‌عیار ورود کند. این مساله باعث شد ما سراغ دانشجویانی برویم که چندسالی است با عنوان کمپین دانشجویان دکتری وزارت علوم فعالیت‌های صنفی را انجام می‌دهند و در برخی موارد هم اعتراضات آنان باعث پاسخگویی وزارت علوم و دیگر مسئولان آموزش عالی شده است.»

گرنت پژوهشی حتی برای خرید مواد اولیه هم کافی نیست
ضیایی، دانشجوی دکتری دانشگاه صنعتی اصفهان می‌گوید: «گرنت پژوهشی دکتری به این صورت است که بخشی از این مبلغ سهم استاد و بخشی سهم دانشجو است؛ یعنی مقدار ثابتی برای دانشگاه‌ درنظر گرفته می‌شود ولی در داخل دانشگاه مسئولان تصمیم می‌گیرند که آن را چطور تقسیم‌بندی کنند.»

او ادامه می‌دهد: «این مبلغ آنقدر کم است که کمتر دانشجویی سراغ آن می‌رود چون با وضعیت گرانی و تورم فعلی کشور خصوصا در برخی رشته‌ها مثل همین رشته مهندسی مواد که من در آن تحصیل می‌کنم این مبلغ به درد نمی‌خورد، درواقع عملا این گرنت پژوهشی حتی برای خرید مواد اولیه هم کافی نیست، حالا بماند که پروژه‌هایی که به صورت کاربردی نیستند هم در قالب همین گرنت‌های پژوهشی به آنان سهم اختصاص داده خواهد شد و از همین محل برای آنها هزینه می‌شود.»

ضیایی عنوان می‌کند: «دانشجو هزینه‌ای که قرار است دانشگاه آن را بپردازد شخصا متقبل می‌شود و با مبلغی که وزارت علوم به‌عنوان گرنت پژوهشی تامین می‌کند حتی پروژه‌های شبیه‌سازی هم برای دوره چهارساله نمی‌توان اجرا کرد، شما ببینید حتی نحوه پرداخت این مبلغ هم اشتباه تدوین شده است، چراکه باید فاکتور خرید و خدماتی که انجام داده‌اید تحویل دانشگاه شود، یعنی اول باید خود دانشجو هزینه کند و بعد دانشگاه آن را پرداخت کند، البته نه همه مبلغ را بلکه قسمت خیلی کمی را با فاصله زمانی پرداخت کند، آن‌هم با موانع فراوانی که دانشجو در مراحل بروکراسی اداری با آن روبه‌رو می‌شود.»

دانشجو در نقش یک ماشین مقاله‌نویسی یا یک کارگر بدون‌دستمزد
دانشجوی دیگری که نمی‌خواست نامش فاش شود و در دانشگاه فردوسی مشهد تحصیل می‌کند. او در ابتدا با بیان اینکه گرنت پژوهشی مستقیم به حساب استادراهنما واریز می‌شود، گفت: «این مبلغ قابل برداشت لحظه‌ای نیست، یعنی ما در مقابل هر مقاله‌ای که می‌نویسیم اگر Q1 باشد، یک مبلغ و اگر Q2 باشد، یک مبلغ دیگر در حساب استادراهنما واریز می‌شود، اما هیچ‌کدام به حساب دانشجو واریز نمی‌شود، یعنی تمام تلاش دانشجو خلاصه می‌شود در مبلغی که آن هم در حساب استاد شارژ می‌شود.»

این دانشجو ادامه داد: «واقعا این مساله جای سوال دارد که مگر استاد چقدر در نوشتن موثر است، اصلا همکاری استاد در نوشتن مقاله دانشجویان دکتری صفر درصد هم نیست، همین دانشگاه‌ فردوسی الزام می‌کند حتما باید اسم استاد به‌عنوان نویسنده مقاله درج شود، درحالی که برخی اساتید از محتوای مقاله هم اطلاع ندارند، اما دانشگاه دانشجویان دکتری را به این مساله الزام می‌کند، اساتید حتی وقت نمی‌گذارند مطالبی را که به ناروا به اسم‌شان می‌خورد، بخوانند.»

این دانشجوی دکتری ریاضی کاربردی گفت: «عملا دانشجو نقش یک ماشین مقاله‌نویسی یا یک کارگر بدون‌دستمزد را در دانشگاه ایفا می‌کند که در این زمینه هم بارها به مسئولان دانشگاه اعتراض کرده‌ایم، اما هیچ‌کس پاسخگو نیست. اساتید حتی حاضر نیستند ۲۰۰ هزارتومان پول صحافی را به دانشجو پرداخت کنند، درحالی که دانشجو باید هفت یا هشت جلد پایان‌نامه صحافی‌شده برای کتابخانه، استادمشاور و استادراهنما و دیگر مسئولان دانشگاه تهیه کند.»

او بیان کرد: «این مساله خنده‌دار است که دانشجو باید مقاله بنویسد تا استادش ارتقا پیدا کند، یعنی اساتید دانشگاه با مقاله دانشجویان از استادیاری به دانشیاری تغییر وضعیت می‌دهند، از ‌طرفی دانشجو پس از فارغ‌التحصیلی، بیکار و بدون هیچ‌انگیزه‌ای باید اقساط وام صندوق رفاه را پرداخت کند، درحالی که همین دانشجویی که رنکینگ دانشگاه را با مقالات تغییر داده و استاد را ارتقا می‌دهد، خودش فقط یک ماشین مقاله‌نویسی به حساب می‌آید و دانشگاه اگر بدهکار باشد، هیچ خدمات رفاهی‌ای به او نمی‌دهد.»

او با تشریح اینکه وضعیت زندگی دانشجویان دکتری متفاوت است، افزود: «دانشجویان دکتری اغلب شرایط متفاوتی با دیگر دانشجویان دارند؛ هم هزینه پروژه‌های دانشجویی آنها بیشتر است و هم اینکه غالبا زندگی تشکیل داده‌اند و نمی‌توانند بدون‌ توجه به کسب درآمد، تنها تحصیل داشته باشند که یکی از اقدامات دولت قبل در این مسیر، تصویب طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان دوره دکتری بود، قبل از اینکه طرح پژوهانه شکل بگیرد، مذاکراتی در شورای عالی انقلاب فرهنگی با موضوع چگونگی تحصیل و انجام پروژه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی بدون‌ اینکه دغدغه‌ تامین معاش را داشته باشند، پیش‌بینی شده بود که به میزان حقوق یک مربی دانشگاه یعنی (در آن زمان) حدود 500 هزارتومان به آنان پرداخت شود اما تنها حدود دو سال طرح پژوهانه اجرایی شد و پس از آن در دولت یازدهم طرح پژوهانه اجرا نشد و حتی وزارت علوم این موضوع را هم پیگیری نکرد. فلسفه طرح پژوهانه هم مبنی‌بر این بود که موضوعات پروژه‌ها هدفمند و برای تامین نیازهای کشور باشد و از طرفی ارتباط دانشگاه و صنعت هم با اجرای طرح پژوهانه تقویت ‌شود اما پس از آنکه قطع شد، دیگر به روال سابق اجرا نشد و طرح پژوهانه تبدیل شد به وام دانشجویی که امروز صندوق رفاه، وام دانشجویی می‌دهد، اما به هرحال باید مبلغ وام را دانشجو برگرداند.»

این دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: «برای گرفتن وام هم، دانشجو باید با بانک طرف حساب شود که مشکلات خاص خود را دارد، وامی که به دانشجویان دوره دکتری تخصیص یافته است، آنقدر نیست که مشکلات آنها را حل کند و طبق قوانین جدید اگر رساله دکتری دانشجویی بیشتر از ترم 9 طول بکشد، دانشجو باید هر ترم مبلغی به اندازه شهریه ثابت دانشجوی شبانه به دانشگاه بپردازد. ما از آقای برومند سوال می‌کنیم که از کدام پژوهانه صحبت می‌کنند؟ از سال 90 هیچ دانشجوی دکتری‌ای پژوهانه دریافت نکرده است، کلا روال دانشگاه‌ها بر این است که به اساتیدراهنما جهت راهنمایی هر دانشجو در نوشتن پایان‌نامه مبلغی دستمزد تعلق می‌گیرد. از این مقدار، نزدیک 300 تا 400 هزارتومان سهم دانشجو جهت پوشش هزینه‌های تحقیق مانند پرینت و صحافی پایان‌نامه است، البته برای رشته‌های غیرآزمایشگاهی. اما مساله‌ای که وجود دارد اینکه بیشتر اساتیدراهنما، چنین پولی را که حق دانشجو است، به دانشجو نمی‌دهند و بعضا منکر آن نیز می‌شوند.»

این دانشجو تاکید کرد: «هر استاد سالانه به‌طور متوسط راهنمایی پنج دانشجو را جهت ارائه پایان‌نامه قبول می‌کند، با احتساب مبلغ چندمیلیونی‌ای که دریافت می‌کند، متاسفانه از پرداخت مبلغ ناچیز 300 هزارتومانی دانشجو هم خودداری می‌کند. البته تمامی اساتید مشمول این قاعده نمی‌شوند. پرسش بنده اینجاست که چرا دانشگاه این پول را مستقیم به دانشجو نمی‌دهد یا چرا قانون خاصی جهت ملزم کردن استاد به پرداخت این پول وجود ندارد؟»

هزینه زندگی دانشجویان دکتری از محل گرنت پژوهشی تامین نمی شود
دانشجوی دکتری بیولوژی و بیوتکنولوژی خاک دانشگاه تهران، دیگر فردی بود که سراغش رفتیم. او در ابتدا با اشاره به اینکه دکتر برومند اظهار کرده‌اند که «باید بستری فراهم شود تا مفهوم تقاضامحوری مقالات و پایان‌نامه‌ها در کشور شکل بگیرد!»، افزود: «همین جمله نشان می‌دهد که مسئولان وزارت علوم هنوز درک درستی از پژوهش‌های کاربردی ندارند. پژوهش هدفمند و رافع نیاز جامعه چه لزومی به تبدیل شدن به مقاله دارد؟! مسابقه چاپ مقاله و امتیازات متعلق به آن، این سرطانی که گریبان سیستم تحصیلات تکمیلی ایران را گرفته است، تنها نمایشی از پیشرفت علمی در کشور است، درحالی که دکتر برومند بایدها و نبایدهایی را برای سایر دستگاه‌های کشور تعیین کرده که دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها باید به همدیگر نزدیک شوند. سوالی که مطرح می‌شود این است که چه کسی اجرای این اوامر را تضمین می‌کند و ضمانت اجرایی آن چیست؟ آیا باز هم گزافه‌گویی رخ داده است؟ آیا باز هم مسئولیت سنگین جامعه دکتری به گردن دیگران افتاده است؟ متاسفانه عملکرد ضعیف وزارت علوم و کم‌شمردن سرمایه عظیم دانشجویان دکتری سبب دلسردی آنان و تمایل هرچه بیشتر به مهاجرت آنان شده است.»

او با اشاره به اینکه گرنت پژوهشی مشخص نیست برای دانشجو یا استاد است، افزود: «دکتر برومند طرح کرده‌اند باید هزینه زندگی دانشجویان دکتری را از محل گرنت پژوهشی تامین کنیم، اما در چندسطر بعد گفته‌اند که این گرنت به استادان تعلق می‌گیرد، سوال اینجاست که آیا این هزینه زندگی دانشجویان دکتری به صورت حقوق ماهیانه است؟ میزان آن چقدر است؟ این هزینه باید توسط استاد پرداخت شود؟ چه تضمینی برای پرداخت آن وجود دارد؟! در سیستمی که هزینه پژوهش عمدتا برعهده دانشجو است، خروجی اجباری پژوهش مقاله می‌شود و در اکثر مواقع استاد نام اول و سمت مسئول نویسندگان را به خود اختصاص می‌دهد (با اینکه دانشجو سهم بیشتری در زحمات فکری، اجرایی و مالی رساله داشته است)، دیگر رمقی برای دانشجو باقی نمی‌ماند.»

منبع: فرهیختگان