یکی از سنت های مذهبی شیعیان که از اهل بیت پیامبر برای ما به یادگار مانده است، عزاداری و سوگواری در مصائب خاندان رسول الله می باشد، و البته در این میان ایام فاطمیه و ماههای محرم و صفر به علت سنگینی مصیبت و علل وقوع حادثه های مربوط به آن از جایگاه خاصی برخوردارند اگرچه این مصیبت وجه مشترک تمامی اهل بیت نبوت بوده و در هر عصری این بزرگواران مورد ظلم و ستم فراوان دنیا پرستان و قدرت مآبان عالم قرار گرفته اند.
لباس عزا بر تن کردن و مجالس عزاداری برپا کردن از مصادیق تکریم جایگاه والای بزرگان دینی ماست و از این منظر که تعظیم شعائر اسلامی است همواره بسیار مورد تاکید علمای دین بوده و هست، اما سوالی که شاید برای بسیاری از مسلمانان پیش آمده باشد این است که عزاداری به سبک فعلی تا چه اندازه شبیه شیوه ی عزاداری سنتی است؟ و آیا روش عزاداری فعلی خالی از اشکال است؟ معاون فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی شیوه کنونی استفاد ه از ادوات عزاداری را خالی از اشکال نمی داند و از نظر ایشان عزاداری اصیل تنها در زمان حیات ائمه و تحت نظارت مستقیم آن بزرگواران برگزار می‌شد که این نوع عزاداری قابل تفکیک از نوع سنتی نیست.
حجت‌الاسلام حسین روحانی‌نژاد، سینه زنی و زنجیرزنی را از پدیده‌های رایج در عزاداری سنتی دانست و تصریح کرد: "استفاده کردن از این ابزار و ادوات اگرچه مورد تأیید بوده است اما شیوه کنونی استفاده از آن در عزاداری‌های امروزی خالی از اشکال نیست." وی افزود : "عزاداری به معنای مدیحه‌سرایی در قالب شعر و نثر، ترویج گفتمان دینی میان مردم و متأثر شدن از مظلومیت اهل بیت(ع) است و در واقع این نوع عزاداری‌ها را می‌توان مفید ارزیابی کرد."
روحانی نژاد در مورد شیوه ی سنتی عزاداری به این مطلب نیز اشاره کرد که : " در عزاداری‌های سنتی اصالت و اولویت با ارائه مفاهیم قرآنى، طرح معارف خاندان عصمت و طهارت، بیان احکام دینى، یادگیری نظم و هم نوایی برای رسیدن به یک هدف واحد است، به گونه‌ای که موجب تقویت معرفت دینی عزاداران شود." وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر این که آیا این تعاریف در قالب عزاداری‌های کنونی می‌گنجد یا خیر، گفت: "غفلت از این مراسم در برهه‌ای از زمان موجب سوء استفاده دشمن شد تا جایی که با افزودن پیرایه‌هایی به نسخه اصیل عزادارى، باعث فاصله گرفتن از مضمون ناب این مراسم شدند." حجت‌الاسلام روحانی‌نژاد ترویج برخی آداب و رسوم در مراسم عزاداری‌های نوظهور از جمله استفاده از موسیقی و آهنگ‌های غربی را عاملی در راستای فاصله گرفتن از شور و شعور حسینی عنوان و اظهار کرد: "روحانیون و خطیبانی که در این قبیل مراسم به سخنرانی می‌پردازند، باید نگاه جامع‌تری به تبیین فرهنگ عاشورا داشته باشند."
تا کنون بارها از طرف بسیاری از سخنرانان و مبلغین مذهبی بر "لزوم انطباق مراسم عزاداری در ایام فاطمیه با منویات مقام معظم رهبری و علمای شیعه" تاکید شده است و البته مقام معظم رهبری و سایر علمای شیعه در موارد بسیار در سخنرانی های خویش، شیوه ی سنتی عزاداری را سبکی پسندیده دانسته و خواستار ترویج این شیوه، در هیئات مذهبی شده اند اما شاید هنوز تدبیری دقیق و منسجم برای عملی کردن این مطالبه از طرف مسئولان مربوطه صورت نگرفته باشد.
اشعار بی‌مایه و سست، زیبندهء شخصیت والای ائمه اطهار(س) نیست
حمید سبزواری، شاعر معاصر گفت: خواندن اشعار بی مایه و سست که متأسفانه برخی مداحان، شاعران و نغمه سرایان ما به نام اشعار مذهبی به سراغ آن می‌روند، زیبندهء شخصیت والای ائمهء اطهار(س) نیست. این شاعر معاصر و سرایندهء نغمه‌های ماندگار انقلاب با بیان اینکه رهایی از نفس و تعلقات دنیوی، بزرگترین عامل موفقیت فعالان ادبیات دینی است، افزود: شعر و شاعر، پس از انقلاب توانست به دریایی از معانی و مفاهیم ارزشی و اعتقادی دست یابد و در مسیری حرکت کند که کانون تأکید قرآن، اسلام و آرمان‌های اعتقادی ماست. حمید سبزواری با اشاره به اینکه شاعر و نویسندهء متعهد وظیفه دارد رویدادهای مذهبی و منویات ائمهء اطهار و معصومان(س) را در هنر خود انعکاس دهد، تصریح کرد: به رغم همه کوشش‌هایی که اهل قلم، به‌ویژه شاعران در تبیین موضوعات دینی و ارزشی داشته‌اند، به نظر می‌رسد که در این زمینه باید تلاش بیشتری صورت بگیرد. به طور مثال، برای شخصیتی بزرگ نظیر حضرت فاطمهء زهرا(س) باید اشعاری رسا، مردمی و نغز سرود و در اختیار نسل جوان و شایق به تفکر دینی قرار داد. شاعران، نغمه سرایان و مداحان ما باید از اشعار و نوشته‌های بی‌مایه که متأسفانه با عنوان ایشان یا سایر ائمه مطرح می‌شود، پرهیز کنند. این شاعر معاصر با اشاره به کسانی که ادبیات دینی را فاقد وجوه ادبی می‌دانند، یا دست کم آن را در حاشیهء ادبیات امروز می‌بینند، یادآور شد: این مسئله به فرد بستگی دارد. هر چقدر فرد از اعتقادات اسلامی و دینی بهره مندی بیشتری داشته باشد و پیام والای اسلام را درک کند، بی‌شک آثار ارزشمندتری را در این زمینه خلق می‌کند. به نظر من کسانی که این حرف‌ها را مطرح می‌کنند، هنوز عمق مطلب را در نیافته‌اند; چرا که سرودن و نوشتن از معارف دینی همواره در طول تاریخ بشری مخاطب و خریدار بسیار داشته و ادبیات دینی هیچگاه به حاشیه نخواهد رفت.
امام خمینی در خصوص مخالفت علما با آفت های عزاداری فرموده اند: « هر مکتبی هیاهو می خواهد، باید پایش سینه بزنند، هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد تا پایش گریه کن نباشد تا پایش توی سرو سینه زدن نباشد حفظ نمی شود، این ها اشتباه می کنند، بچه اند، نمی دانند، این نقش، نقشی است که اسلام را همیشه زنده نگه داشته است. آن گُلی است که هی آب به آن می دهند. این گریه ها و این مصیبت ها، مکتب سیدالشهداء را زنده نگه داشته است ما باید برای یک شهیدی که از دستمان می رود عَلَم بپا کنیم، نوحه خوانی کنیم، گریه کنیم، فریاد کنیم، این یک میتینگ و فریادی است برای احیای مکتب سیدالشهداء و انبیا. اینان(منتقدان و مخالفان عزاداری) ملتفت نیستند و توجه ندارند به این مسایل، همین گریه ها نگه داشته است این مکتب را تا اینجا و همین نوحه سرایی ها، همین هاست که ما را زنده نگه داشته، همین هاست که نهضت را پیش بُرده...
دینداران! نمی گوییم که با این اسم (عزاداری برای سالار شهیدان) هر کسی هر کاری که می کند خوب است چه بسا علماء بزرگ و دانشمندان، بسیاری از این کارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگیری کردند چنانکه همه می دانیم که عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم (حائری) که از بزرگترین روحانیون شیعه بود، در قم شبیه خوانی را منع کرد و یکی از مجالس بسیار بزرگ (تعزیه خوانی) را مبدّل به روضه خوانی کرد و روحانیون و دانشمندان دیگر هم چیزهایی را که بر خلاف دستور دین بوده، منع کرده و می کنند.»
نقش مداحان برای برطرف کردن اشکالات موجود در شیوه ی عزاداری، نقش بسیار موثری است و لذا به تبیین ملاکهای عمل مداحان می پردازیم.
مداح یکی از بزرگترین هیئت های مذهبی تهران گفت: "مداح بايد مخاطب را در نظر بگيرد و نبايد نظر و سليقه خود را بر مستمع تحميل كند. مخاطب بايد حتماً مورد توجه قرار بگيرد، اما در عين حال نبايد به اين معني باشد كه هرچه مخاطب خواست، ارائه شود، زيرا معلوم نيست كه همه مطالباتش شرعي باشد"
حاج علي حاج قرباني كه با عنوان «حاج قربان» در هيأت‌هاي مذهبي و جلسات ديني مشهور است، درباره سير مداحي بعد از انقلاب اظهار داشت: "نخستين رويداد مهمي كه اتفاق افتاد، مسأله جنگ بود و من يادم هست كه زمان جنگ، بيشتر دوستاني كه حداقل يك ته‌صدايي داشتند، كم كم جذب فضاي مداحي شدند. يك تحول هم از جهت كيفيت و كميت ايجاد شد. از جهت كميت كه خب تعداد آن با قبل از انقلاب قابل مقايسه نبود، مخصوصاً در زمان جنگ يك گستردگي در اين زمينه ايجاد شد. از جهت كيفي هم با توجه به وقوع انقلاب در بسياري از پديده‌هايي كه انقلاب با آن درگير بود، تحول ايجاد شد. البته افرادي اين قضايا را بر نمي‌تابيدند، زير بار اين حرف‌ها نمي‌رفتند و سبكشان سبك قبل از انقلاب بود. الآن هم كم و بيش هستند كه همان سبك و سياق را دارند و همان مطالب را در شعرهاي خود دارند، اما تعداد آنها بسيار كم است."
حاج قربان خاطرنشان كرد: "تحول بعدي پس از جنگ بود. يعني زماني كه حال و هواي جنگ و جبهه و شب عمليات از بين رفت، ذوق و استعداد و شور امام حسين (ع) در آنها باقي ماند. عده جديدي جذب شدند كه جوان بودند و سبك‌هاي جديدي را ايجاد كردند. الآن هم كم و بيش در همان تحول بعد از جبهه و جنگ است و برخي اين را مي‌پسندند و بعضي ديگر نمي‌پسندند. در واقع، هر نوع نوآوري يك عده مخالف داشته و دارد." اين استاد حوزه علميه آيت‌الله حق‌شناس بيان داشت: "يكي از دوستان مي‌گفت، وقتي مرحوم حاج اكبر ناظم، سبك‌هاي خود را آورد كه الان به عنوان سبك‌هاي سنتي مي‌شناسيم، در آن زمان به عنوان سبك‌هاي جديد مطرح شده بود. الآن هم كساني هستند كه به دنبال نوآوري‌ها هستند." اين مداح اهل بيت (ع) ادامه داد: "آن چيزي كه به نظر من خط قرمز است، مربوط به حوزه شرع مقدس اسلام است. اگر حركتي مخالف شرع مقدس باشد، بايد در جاي خودش مورد بحث و بررسي قرار گيرد. شرع، بسياري از مسايل را به عرف ارجاع مي‌دهد كه فقها بايد در اين باره نظر بدهند."
وي افزود: "اين مسأله به خط قرمز‌هايي كه شريعت مقدس براي ما تعيين كرده است، باز مي‌گردد. چون مداحي و عزاداري مطرح است، بايد به عنوان عبادت درباره آن بحث كنيم. در عين حال اگر بخواهيم به عنوان عبادت به قضيه نگاه كنيم باز هم بايد به شارع مقدس نظر بيندازيم كه مي‌خواهيم در قالب اين عبادت به او نزديك شويم و تقرب الهي به دست بياوريم."
اين كارشناس علوم ديني اضافه كرد: "بايد ببينيم شارع مقدس چه مي‌خواهد، چه چيزي در نظر گرفته و چه حدود و ثغوري را براي ما ترسيم كرده كه در آن حد و مرز كه شارع مقدس بيان كرده حركت كنيم و بتوانيم به تقرب الي‌الله برسيم."
رحیم ابراهیمی، یکی از مداحان جوان اهل بیت عصمت و طهارت در مورد مداحان و عزاداری سنتی اینچنین می گوید: "باید بگویم که اشک گرفتن از مستعمین هدف نیست، گرچه این اشک‌ها طبق روایات مشهوری که از معصومین وارد شده، گنجینه‌های پربهایی است برای جلای دل‌ها، اما هدف مداح مخلص رضای خدا و شناساندن و بیان حقایق اهل بیت است."
وی اخلاص در مداحی را اینگونه تعریف می کند: "مداح در خواندن خود نیتی به جز رضایت خدا و خشنودی اهل بیت نداشته باشد و این باعث مصون ماندن ذاکر اهل بیت از آفات مداحی است."
چقدر با سبک‌های سنتی موافق هستید؟
"با سبک‌های اصیل اسلامی و سنتی که برگرفته از مایه‌های اسلامی و عرفانی شیعه می‌باشد موافقم. یقیناً اصالت سبک خیلی مهم است. بعضی از سبک‌های سنتی واقعاً ماندگار و اثرگذار است، زیرا از نهادهای مؤمنین پاک‌سرشتی می‌باشدکه در کنج حسینیة دل‌های خود می‌نشسته و با یاد و ذکر مصائب اهل بیت، اشکی ریخته و سوز دل خود را در قالب اشعار و یا سبک‌های مختلف بیان می‌داشتند؛ اما متأسفانه برخی از سبک‌های جدید که اخیراً در بعضی از مجالس مورد استفاده واقع می‌شود، سنخیتی با اسلام و فرهنگ اهل بیتی ندارد. البته این حرف بنده طبق فرمایش بزرگان و علماء دین می‌باشد. می‌خواستم به بهانة درددل گلایه‌ای کنم از دوستانی که به خیال نوآوری از سبک‌های سبک، سخیف و بی‌پشتوانه و اشعار خام و بی‌محتوا در مجالس اهل بیت استفاده می‌نمایند."