سرقت در عرصۀ علوم گوناگون پدیدۀ تازه‌ای نیست و ردّ پای آن را باید در متون قدیم جُست. نمونۀ برجستۀ این سرقت‌ها در دیوان‌های شعری گذشتگان به چشم می‌خورد. ابیات بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد شاعران یکدیگر را متهم به دزدی از شعر خود می‌کرده‌اند. دو بیت خاقانی شروانی شاعر سدۀ ششم هجری قمری در این زمینه شهرت یافته است؛ آنجا که به رقیب شعری خود طعنه می‌زند:
دانم که دگرباره گهر دزدد از این عِقد آن طفلِ دبستانِ من، آن مردکِ کذّاب
هندوبچه‌ای سازد از این تُرکِ ضمیرم ز آن تا نشناسند، بگرداند جُلباب1
بحث سرقت شاعران از یکدیگر چنان داغ و پرحرارت بود که به متون نظری و علمیِ نوشته‌شده در حوزۀ شعر نیز راه یافت. ازجمله شمس قیس رازی در سدۀ هفتم هجری قمری در اثر مشهور خود المعجم فی معاییر اشعار العجم این مسئله را به‌تفصیل مورد بحث قرار داد و انواع سرقت ادبی را در چهار دسته از یکدیگر متمایز کرد. شمس قیس «انتحال» را آشکارترینِ این سرقت‌ها معرفی می‌کند. انتحال یعنی سخن دیگری را بر خود بستن بی‌هیچ‌گونه تغییر و تصرفی در لفظ و معنی. 2
در عصر حاضر نیز اینگونه بحث‌ها میان شاعران، ادبا، و روشنفکران ما جریان دارد. نمونۀ اخیر آن، جنجالی بود که بر سرِ برخی از شعرهای نیما یوشیج و پرویز ناتل خانلری و تقلید و سرقت یکی از دیگری درگرفت؛ طرفداران نیما و خانلری هر یک در این‌باره سخن‌ها گفتند و یادداشت‌ها نوشتند. هنوز هم این مسئله در محافل ادبی میان دوستدارانِ شعر معاصر محل بحث است.
سرقت در دنیای شعر و ادب -شاید به دلیل محبوبیت ادبیات میان مردم- زودتر آشکار می‌شود و چه‌بسا گاه همین بحث‌ها منجر به برملا شدن حقیقت می‌گردد. اما در عرصۀ علم و تحقیق، سرقت ممکن است تا سال‌ها پنهان بماند و اگر هم آشکار شود، بسیاری از آن بی‌خبر بمانند.
سال ۹۴ پس از انتشار یکی از کتاب‌هایم با عنوان سیاست‌گذاری انرژی- که به نشر نی سپرده بودم- خبر انتشار آن را در جایی دیگر، دریافت کردم. ناشری به نام «علم‌آفرین» در اصفهان کتاب را با عنوان انرژی، نفت، آینده به چاپ رسانده بود. نام سه نفر به عنوان مؤلف روی جلد کتاب به چشم می‌خورد: امیر محمودزاده، شهرام شاکریان، و زهرا شاهقلی. به دست آوردن نسخه‌ای از کتابِ من البته برای این گروه کار دشواری نبود. نسخۀ تایپ‌شدۀ کتاب در محیط وُرد، از مدت‌ها پیش از انتشار، در وب‌گاه شخصی من در دانشگاه صنعتی شریف وجود داشت. تاریخ نسخۀ وُرد بهار ۱۳۹۰ را نشان می‌دهد. این نسخه به عنوان بخش‌های مختلف درس «سیاست‌گذاری انرژی» تدریس می‌شد. درس «سیاست‌گذاری انرژی» در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ در رشتۀ کارشناسی ارشد و دکترای گروه سیستم‌های انرژی در دانشکدۀ مهندسی انرژی دانشگاه صنعتی شریف دو بار ارائه شد. تا به امروز نیز این درس تقریباً یک ترم در میان ارائه شده است. هنوز هم نسخۀ اولیۀ کتاب من را می‌توان در فضای مجازی به این نشانی پیدا کرد:
http://sharif.edu/~maleki/index_files/maleki/energy%۲۰policy.pdf
شگفتا که مدّعیان حتی کوشش نکرده‌اند متن اولیۀ کتاب مرا ویرایش کنند. نگاهی سطحی به عناوین کتاب می‌تواند روشن‌کنندۀ این حقیقت باشد. برای مثال، فصل اول در فایل ورد، شامل ۱۱ زیرفصل است. در کتاب انرژی، نفت، و آینده این ۱۱ زیرفصل بدون هیچ تغییری آمده است.
حتی واژۀ «democracy» که غالباً در فارسی به صورت «دموکراسی» نوشته می‌شود اما در فایل ورد به‌اشتباه «دمکراسی» آمده بود، در چاپ آن‌ها بدون تغییر به صورت «دمکراسی» آمده است! یا مثلاً در مقدمۀ فایل ورد واژۀ «زغال‌سنگ» با املای نادرست «ذغال‌سنگ» ضبط شده است؛ همین اشکال به مقدمۀ انرژی، نفت، آینده نیز راه یافته است.
مواردی از این دست را با جست‌وجویی ساده باز هم می‌توان یافت. آنان حتی زحمت اصلاح این واژه‌های ساده و دمِ دستی را به خود نداده‌اند. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل. نحوۀ فصل‌بندی کتاب آنان آشفته و پر اشکال است. برای نمونه چند مورد را در اینجا ذکر می‌کنم:
فصل اولِ نسخۀ وُرد شامل یازده زیرفصل بود. اما فصل اولِ کتاب سیاست‌گذاری انرژی، به خاطر تغییراتی که بعداً در آن ایجاد کردم، شامل چهارده زیرفصل است. طبیعتاً مدّعیان چون به سه زیرفصلِ تازه دسترسی نداشته‌اند، امکان سرقت از آن را هم نداشته‌اند. فصل دوم و سومِ آنان نیز عیناً کپی‌برداری از نسخۀ اولیۀ من است، اما کپی‌کنندگان آنقدر بی‌دقت و عجول‌اند که در فهرست مطالب ِکتاب، برخی از زیرفصل‌های مربوط به فصل دوم و سوم را حذف کرده‌اند. شاید هم این طرز چیدمانِ فصل‌ها نوعی شگرد -البته بسی ناشیانه- است تا در نگاه اول کسی متوجه کپی‌بودن کتاب آنان نشود یا اگر هم تردیدی کرد، از کنار آن آهسته عبور کند. فهرست مطالب کتاب انرژی، نفت، آینده فصل دوم و سوم را اینگونه به ما معرفی می‌کند:
فصل دوم: ژئوپلتیک، روابط بین‌الملل، سیاست خارجی و انرژی
۱- ژئوپلتیک: ................................................................ ۴۶
۳- ایران و شرایط جدید ژئوپلتیکی: ...................................... ۴۸
فصل سوم: امنیت انرژی
مقدمه: ......................................................................... ۷۸
۱- امنیت انرژی: ........................................................... ۷۹
آنچه فهرست به ما می‌گوید، این است که فصل دومِ کتاب زیرفصل ۲ ندارد و نویسندگان از زیرفصل ۱ به زیرفصل ۳ جهش کرده‌اند. با توجه به فهرست، فصل سوم نیز تنها شامل یک زیرفصل است. اما هنگامی که به فصل دوم و سوم کتاب من مراجعه می‌کنیم، زیرفصل‌های دیگری هم مشاهده می‌شود، که عبارت‌اند از همان زیرفصل‌هایی که در نسخۀ وُردِ سایت شخصی من هم موجود بود.
نام فصل چهارمِ آنان از «سیاست‌گذاری انرژی در ایران» ناشیانه به «انرژی در ایران» تغییر یافته است، اما مباحث این فصل -که به طور خاص «سیاست‌گذاری انرژی» اختصاص دارد- از روی نسخۀ وُرد کپی شده است.
نکتۀ جالب‌تر این است که در فهرست مطالب کتاب آنان، فصل نهمِ کتاب سیاست‌گذاری انرژی (برابر با فصل نهم نسخۀ وُرد) با عنوان «مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌های نفتی» حذف شده است و در نتیجه کتابشان به جای سیزده فصل، حاوی دوازده فصل است. با مشاهدۀ این حذف‌شدگی در فهرست مطالب، امیدوار شدم که شاید آنان حداقل در جایی از کتاب خودی نشان داده باشند و نظر خود را اعمال کرده باشند، اما مراجعه به متن کتابِ آنان، این امید را هم یأس بدل ساخت. آن‌ها آنقدر بی‌دقت و سرسری عمل کرده‌اند که متوجه نبوده‌اند فصل «مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌های نفتی» را از متن کتابشان حذف نکرده‌اند و در نتیجه کتاب آن‌ها نیز، برخلاف آنچه در فهرست مطالب ادعا شده است، سیزده فصل دارد!
مواردی از این دست در انرژی، نفت، آینده بسیار است. به‌علاوه مجموعۀ کار بدون ویراستاری، با غلط‌های رسم‌الخطی و نگارشی، و با شکل و شمایلی سطحی و غیر علمی منتشر شده است که حاکی از شتابزدگی و دست‌پاچگی آنان برای انتشار اثری است که یغما برده‌اند تا مبادا نشر نی زودتر آن را به چاپ برساند و آنان از این دستبرد دست خالی به خانه بازگردند.
با دیدن این اثر با شکل و شمایلی که توصیف شد، نخستین چیزی که به ذهنم رسید این بود، که قرار دادن علم در اختیار همگان نادرست است. چه‌بسا محقق‌نمایانِ در کمین‌نشسته و عالم‌نمایانِ بی‌علم و عمل که آن را به تاراج می‌برند. علم را باید از اهلش آموخت و به اهلش سپرد.
چندی پیش، خبر دیگری دریافت کردم که تعجب مرا از این مقولۀ رواجِ سرقت در عالَمِ نوشتار بیشتر ساخت و همین مسئله موجب شد بر آن شوم که در این‌باره بنویسم. آقای بیژن مقدم، مسئول پایگاه خبری الف، به من اطلاع داد که چند سال قبل کتابی مشابه کتاب آینده‌پژوهی و انرژی منتشر شده است. من از این مسئله بی‌خبر بودم. سایت الف از من خواست توضیحی در این‌باره بنویسم. آن کتاب را تهیه کردم. جالب بود که بر جلد کتاب نامِ همان سه نفر، که کتاب انرژی، نفت، آینده را منتشر کرده بودند، به چشم می‌خورد.
عنوان کتاب روش‌های تحلیل آینده با رویکردی راهبردی بود و ناشر آن نیز همان ناشر قبلی، یعنی علم‌آفرین و پارس ضیاء، بود. مشخصات صفحۀ شناسنامۀ کتاب نشان می‌داد که کتاب در سال ۱۳۹۲ به چاپ چهارم رسیده است. در پایگاه سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران جست‌وجو کردم. چاپ نخست این کتاب با اندک تفاوتی در عنوان به دست آمد: روش‌های تحلیل آینده با رویکردی استراتژیک.
در پایگاه کتابخانۀ ملی، سال چاپ کتاب ۱۳۹۱ نوشته شده است. اما جست‌وجوی من حکایت از این دارد که این نسخه در کتابخانۀ ملی موجود نیست. روشن نیست چاپ نخست، دوم، و سوم این کتاب چه زمانی در کجا و با چه کیفیتی منتشر شده است که هیچ اثری از آن‌ها پیدا نیست. چاپ چهارم این کتاب عیناً از روی کتاب آینده‌پژوهی و انرژی کپی‌برداری شده است؛ با این تفاوت که فصل چهارم یعنی «سناریوهای انرژی» را حذف کرده است؛ چراکه از لحاظ موضوعی این فصل ارتباطی با عنوان کتابشان نداشته است.
درس «آینده‌پژوهی» نخستین بار در نیم‌سال اول تحصیلی ۹۰-۱۳۸۹ در دانشکدۀ مهندسی انرژی دانشگاه صنعتی شریف ارائه شد. در آن زمان، تألیف کتاب آینده‌پژوهی و انرژی رو به پایان بود. همان‌طور که در مقدمۀ کتاب اشاره کرده‌ام، منبع اصلی کار من کتاب استفاده ازروندهاو سناریوها برای توسعه راهبرد نوشتۀ اولف پیلکان بود.
از دکتر پیلکان برای استفاده از کتابش اجازه گرفتم. برای تألیف آینده‌پژوهی و انرژی منابع بسیارِ دیگری را هم دیده بودم که در «فهرست منابع» کتاب آمده است. نسخۀ اولیۀ کتاب آینده‌پژوهی و انرژی پیش از انتشار، برای استفادۀ دانشجویان این درس بر وب‌گاه شخصی من قرار داشت. البته اکنون وب‌گاه قدیمی من فعال نیست، اما نسخۀ قدیمی کتاب را می‌توان در این نشانی جُست:
http://sharif.ir/~maleki/index_files/index_files/Abbas%۲۰Site/Content/FutureStudiesandEnergy/Future%۲۰Studies%۲۰and%۲۰Energy.htm
فصل‌هایی از این کتاب، پیشتر منبعی برای تدریس درس‌های دیگر بود. ازجمله فصل «تصمیم‌گیری» را در سال ۱۳۸۵ در وزارت نفت برای مدیران پتروشیمی درس دادم و فصل «مدیریت تغییر» را در سال ۱۳۸۶ در دانشکدۀ مدیریت دانشگاه شریف تدریس کردم. کتاب را در سال ۱۳۹۰ برای چاپ به انتشارات دانشگاه صنعتی شریف سپردم اما روند چاپ آن به طول انجامید و سرانجام در سال ۱۳۹۲ منتشر شد.
نظیر بی‌دقت‌هایی که در بحث از کتاب انرژی، نفت، آینده ذکر شد، در این کتاب نیز یافت می‌شود. مثلاً جدول‌ها در نسخۀ اولیۀ من به فارسی ترجمه نشده است و در کتاب روش‌های تحلیل آینده با رویکردی راهبردی نیز به همین صورت باقی مانده است. اما در کتاب آینده‌پژوهی و انرژی جدول‌ها را به فارسی ترجمه کرده‌ام.در مقدمه‌ای که در آغاز بر این کتاب نوشتم، تنها به یک منبع ارجاع داده شده است، اما بعداً مقدمه را گسترش دادم و طبعاً منابع دیگری به ارجاعاتِ مقدمه افزوده شد. مقدمۀ کتاب روش‌های تحلیل آینده با رویکردی راهبردی عیناً با همان یک منبعِ نسخۀ اولیۀ من مشاهده می‌شود.
در عصر حاضر، سرقت در عرصۀ علم فراوان است و به امری عادی بدل شده است. این دو کتاب تنها یکی از هزاران هزار نمونۀ آن بود. متأسفانه در ایران قوانین مدوّنی برای مقابله با سرقت در عرصۀ علم وجود ندارد. اگر هم قوانینی در این زمینه نوشته شده و جزایی تعیین شده است، عملاً به اجرا درنمی‌آید و شاید بسیاری نظیر من، نه وقت و فرصت دردسرهای اداری‌اش را دارند و نه حوصلۀ بحث کردن با این خیل عظیمِ عالِم‌نمایان و مدّعیان را. یکی از دلایل رواج این آفت در جامعۀ امروز و از میان رفتن قبح آن در جامعۀ علمی، همین سکوت قانون دربارۀ آن است. دستگاه قضایی باید به‌جدّ در این‌باره چاره‌ای بیندیشد. به تعبیر سعدی -علیه الرحمه- «دزدان دست کوته نکنند تا دستشان کوته کنند.»
۹۵/۶/۲۳
عباس ملکی
پی‌نوشت:
۱. خاقانی، بدیل بن علی. دیوان خاقانی شروانی. مقابله و تصحیح و مقدمه و تعلیقات ضیاءالدین سجادی. چاپ هفتم. تهران: زوّار. ۱۳۸۲. ص ۵۸.
۲. شمس قیس، محمد بن قیس. المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی. چاپ اول. تهران: زوّار. ۱۳۸۷. ص ۴۶۴.
