۵ عامل موثر در خروج از بحران جمعیت +اینفوگرافی

تحصیلات همچنین بر متغیر‌های تبیینی دیگر نظیر نگرش‌ها نسبت به اندازه خانواده، هزینه‌ها و منافع فرزندان تأثیر قابل توجهی دارد. بررسی میزان باروری کل بر حسب سطح تحصیلات زنان نشان داد افراد دارای تحصیلات پایین‌تر باروری بالاتری دارند. میزان باروری کل کشور در سطح باروری تقریباً دیپلم است (شکل ۱).

به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ فرزندآوری، یکی از شئون زندگی است؛ به‌ گونه‌ای که جمعیت، منبع قدرت و رکن مهم پیشرفت و توسعه جامعه است؛ به همین نسبت توجه به جمعیت و کیفیت ترکیب آن نیز دارای اهمیت بسیاری است؛ چنانکه امام صادق(ع) فرموده است: «قَالَ رسُول‌اللهِ(ص) أَکْثِرُوا الْوَلَدَ أُکَاثِرْ بِکُمُ الْأُمَمَ غَدا؛[۴] رسول‌خدا(ص) فرمود: بر تعداد فرزندان بیافزایید تا در روز قیامت به فزونی شما بر امت‌ها تفاخر کنم».

کشور ما نیز در سال های اخیر با مسئله جمعیت دست و پنجه نرم می کند و فعالان حوزه جمعیت برای افزایش و رشد جمعیت تلاش هایی را در پیش گرفتند از این رو رهبر انقلاب اسلامی در پیامی با تشکر از فعالان دلسوز حوزه جمعیت، تلاش برای افزایش نسل و جوان شدن نیروی انسانی کشور و چاره‌جویی برای نجات کشور از آینده‌ هولناک پیری جمعیت را سیاستی حیاتی و از ضروری‌ترین فرایض دانستند.

متن این پیام به شرح زیر است:

بسم‌الله الرحمن الرحیم

با سلام به همه‌ کسانی که دلسوزانه و عاقبت‌اندیشانه به فعالیت در حوزه‌ جمعیت روی آورده‌اند، و با تشکر از مسؤولانی که در مجلس و دولت به چاره‌جویی برای نجات کشور از آینده‌ هولناک پیری جمعیت می‌پردازند، بار دیگر تأکید می‌کنم تلاش برای افزایش نسل، و جوان شدن نیروی انسانی کشور و حمایت از خانواده، یکی از ضروری‌ترین فرایض مسؤولان و آحاد مردم است. این فریضه درباره‌ افراد و مراکز اثرگذار و فرهنگ‌ساز، تأکید بیشتر می‌یابد. این یک سیاست حیاتی برای آینده‌ بلندمدت کشور عزیز ما است. کاوش‌های صادقانه‌ علمی نشان داده است که این سیاست را می‌توان با پرهیز از همه‌ آسیب‌های محتمل یا موهوم پیش برد و آینده‌ کشور را از آن بهره‌مند ساخت.

به دست‌اندرکاران این حسنه‌ ماندگار توصیه می‌کنم در کنار تدابیر قانونی و امثال آن، به فرهنگ‌سازی در فضای عمومی و نیز در نظام بهداشتی اهمیت دهند.

توفیقات همگان را از خداوند متعال مسألت می‌کنم.

سیدعلی خامنه‌ای

از این رو در ادامه به عوامل تاثیرگذار در رشد جمعیت و مسئله فرزندآوری خواهیم پرداخت به نحوی که در سال‌های اخیر با توجه به وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تبلیغاتی که در زمینه کاهش جمعیت صورت گرفته است و با توجه به نتایج برخی پژوهش‌ها که بیانگر ویژگی‌های مثبت تک‌ فرزندی است، برخی والدین به داشتن تنها یک فرزند تمایل داشته‌اند. این در حالی است که بنا بر نتیجه برخی پژوهش‌های دیگر، تک‌ فرزندی دارای آثار مخربی است. اگر چه مسئله کاهش و پیری جمعیت به عنوان نتیجه سیاست تحدید نسل، هم اکنون به عنوان یک مشکل اساسی مورد توجه دلسوزان و اندیشمندان قرار گرفته است، اما گروه‌های مختلف مردم از تلاش‌های صورت‌‌گرفته برای افزایش جمعیت استقبال نکرد‌ه‌اند. استمرار این روند جمعیتی پیامدهایی چون رسیدن جمعیت به زیر سطح جانشینی و سالخوردگی جمعیت در طی دهه‌های آتی را به دنبال خواهد داشت.

نتایج تحقیقات اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حکایت از فاجعه‌ای بدتر از تمامی پیش‌بینی‌ها و پژوهش‌های حوزه جمعیتی کشور دارد. از سال ۱۳۹۴ تا کنون با کاهش نرخ موالید، بحران کاهش جمعیت و کاهش جمعیت جوان کشور روبه‌رو شده‌ایم. در کنار این موارد شاخص نرخ رشد کشور که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های جمعیتی است، در دهه نود روندی نزولی را در پیش گرفته است تا جدی بودن بحران کاهش جمعیت را بار دیگر به همه گوشزد کند. بر اساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵، جمعیت ایران ۷۹ میلیون و۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر بوده است. از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۰، برابر با ۴ میلیون و ۶۵۳ هزار و ۸۸۷ نفر و از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ برابر با ۴ میلیون و ۷۷۶ هزار و ۶۰۱ نفر بوده است. بر این اساس، متوسط رشد سالانه جمعیت کشور در دوره ۱۳۹۰ – ۱۳۸۵، برابر ۲۹/۱ درصد بوده که در دوره ۱۳۹۵ – ۱۳۹۰ به ۲۴/۱ درصد تقلیل یافته است.

الگو‌های رفتاری ازدواج و زناشویی

سن ازدواج، درصد افراد هرگز ازدواج نکرده، میزان تجرد قطعی و همچنین تعداد زنان بیوه یا مطلقه در افزایش یا کاهش میزان باروری مؤثر هستند. در واقع افزایش یا کاهش سن متوسط ازدواج موجب افزایش یا محدود شدن طول دوره‌ی باروری شده و به این ترتیب از طریق تأثیر بر شمار سال‌های در معرض فرزندآوری، بر باروری تأثیر می‌گذارد.

بررسی الگوی سنی ازدواج ایران، حکایت از افت و خیز‌هایی در طی نیم‌قرن اخیر دارد. بر اساس نتایج سرشماری‌ها میانگین سن در اولین ازدواج زنان از ۱۸٫۴ سال در سال ۱۳۴۵ به ۲۳٫۴ سال در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته و در سال ۱۳۹۵ اندکی کاهش یافته است. این شاخص در میان زنان از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۰ همواره افزایشی بوده و برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۵ اندکی کاهش مشاهده شد. برای مردان این شاخص در سال ۱۳۴۵ از ۲۶٫۵ به ۲۷٫۴ سال در سال ۱۳۹۵ رسید. در مردان روند تغییرات میانگین سن در اولین ازدواج برعکس زنان از الگوی معینی پیروی نکرده است.

افزایش سن ازدواج و تنوع در شکل و ساختار خانوار و کاهش باروری تا سطح جانشینی از پیامد‌های گذار دوم جمعیتی است. در اغلب مناطق جهان ازدواج به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافته است و در این رهگذر ایران نیز از این وضع بی‌بهره نبوده است.

الگوی ازدواج و زناشویی، همگام با سایر تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع، در گذر زمان، تحولات زیادی را تجربه نموده و اشکال و انواع مختلفی پیدا کرده است. گذار جوامع از مرحله سنتی به مرحله صنعتی و مدرن، منجر به تحولات شگرفی در زندگی اجتماعی بشر شد. از جمله آن‌ها تحولات در وضع زناشویی افراد جامعه است که در دهه‌های اخیر در دنیا و در گذار دوم جمعیتی رخ داده است. این تغییرات شامل تحول در شکل و الگوی ازدواج، افزایش سن ازدواج و طولانی‌تر شدن دوره تجرد، شکل‌گیری انواع مختلف خانواده و تغییرات میزان‌های ازدواج و طلاق است. هر چند که وضعیت زناشویی مستقیماً در تغییرات حجم و تعداد جمعیت اثر ندارد، اما ارتباط تنگاتگی با وقایع مهم جمعیتی مانند باروری، مرگ و میر، مهاجرت و تحرک مکانی و نیز تحولات چرخه زندگی افراد دارد. از این رو توجه به تغییرات آن در برنامه‌ریزی‌های جمعیتی اهمیت می‌یابد.

نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد هنوز ۱۲ درصد جمعیت ۲۵ ساله و بیشتر ایران هرگز ازدواج نکرده‌اند. این نسبت برای مردان حدود ۱۴ درصد و برای زنان حدود ۱۰ درصد بوده است. در حالی که در دو دهه قبل یعنی در سال ۱۳۷۵ این نسبت برای هر دو جنس ۶٫۳ درصد، برای زنان ۵ و برای مردان ۷٫۵ درصد بوده است. همچنین آمار نشان می‌دهد در دوره‌ی زمانی ۲۰ ساله از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ میزان تجرد قطعی برای هر دو جنس با افزیش همراه بوده و افزایش برای زنان به مراتب بیش از مردان بوده است. در هر دو منطقه شهری و روستایی نیز افزایش تجرد قطعی در میان زنان بر مردان پیشی گرفته است. نکته قابل توجه این که در سال ۱۳۹۵ تجرد قطعی زنان روستایی در مقایسه با تجرد قطعی زنان شهری فراتر رفته است.

تاثیر تحصیلات والدین در فرزندآوری

تأخیر در سن ازدواج در کشور‌های توسعه‌یافته در کاهش باروری بی‌تأثیر نبوده است. این امر به‌ویژه تأثیر خود را از طریق تحصیلات زنان نشان می‌دهد به نظر برخی صاحب نظران تحصیلات زنان احتمالاً سن ازدواج آن‌ها را افزایش داده و حتی در بعضی از موارد ممکن است احتمال وقوع ازدواج را برای آن‌ها کاهش دهد. در هر دو حالت این وضع بر باروری تأثیر داشته و موجبات کاهش موالید را فراهم می‌آورد. برخی تحقیقات نشان میدهد که تحصیلات با نگرش مثبت‌تر نسبت به آگاهی کنترل موالید بیش‌تر از جلوگیری از حاملگی و ارتباط بین زن و شوهر رابطه مثبت دارد. بر اساس تین تحقیقات در تمامی جوامع آگاهی از کنترل موالید با سابقه یا اقامت شهرنشینی، تحصیلات بالاتر از حد متوسط و درآمد بیشتر از حد متوسط ارتباط مستقیم دارد.

شکل 1- میزان باروری برحسب سطح تحصیلات در کشور (بر اساس نتایج سرشماری ۱۳۹۵)

وضعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده

در زمینه‌ی باروری و پایگاه اقتصادی، در بسیاری از کشور‌ها میزان باروری در بین طبقات پایین‌تر بیش‌تر از زنان طبقه بالا است. در واقع وجود همبستگی منفی بین باروری از یک طرف و طبقه یا منزلت اجتماعی از طرف دیگر نشان‌دهنده قدرت قانون اجتماعی جمعیتی است. هنگامی که در اواخر قرن نوزدهم میزان موالید شروع به تنزل کرد، رابطه بین باروری و وضع اقتصادی و اجتماعی بیش‌تر نمایان و مشخص شد، تحدید خانواده در میان طبقات بالا و متوسط شهری گسترش یافت، ولی در مقابل طبقه کارگر و روستاییان به افزایش وسعت خانواده‎های خود ادامه دادند. رانگ معتقد است که این پدیده تقریباً یک قانون اقتصادی و اجتماعی است که افراد طبقه پایین باروری بالاتری دارند. تفاوت بین میزان باروری مناطق شهری و روستایی ایران شاهدی بر این مدعاست.

در سال ۱۳۹۵، میزان باروری کل در مناطق شهری برابر ۱٫۹۵ و در مناطق روستایی برابر فرزند بوده است. میزان باروری مناطق شهری کشور در سطح باروری بالاتر از دیپلم است و در نقاط روستایی تقریباً در سطح راهنمایی است. باتوجه به این که نسبت شهرنشینی در سال ۱۳۹۵ برابر ۷۴ درصد بوده است لذا نقاط شهری دارای سهم بیشتری بوده و میزان باروری کل کشور به مقدار سطح جانشینی (۲٫۱۱ فرزند) رسانده است. این موضوعی است که می‌باید در تدوین فرضیه‌های باروری مورد توجه قرار گیرد.

تاثیر سیاست‌های جمعیتی

به تمامی تصمیمات و تدابیری که در رابطه با جمعیت یک سرزمین توسط دولت با توجه به میزان منابع و شرایط خاص آن جامعه اتخاذ و اعمال می‌شود، سیاست جمعیتی می‌گویند. هر خط مشی و سیاستی که به نحوی از انحاء و به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم بر ویژگی‌های جمعیت تأثیر بگذارد را می‌توان سیاست جمعیتی نامید. سیاست‌های توزیع جمعیت، سیاست‌های مهاجرتی و حتی سیاست و خط مشی‌هایی که در جهت بهبود کیفیت جمعیت‌ها اتخاذ می‌شوند را می‌توان در زمره سیاست‌های جمعیتی دانست.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ایران همگام با فراز و نشیب‌های سیاست‌های جمعیتی، رشد جمعیت نیز تغییر یافته است. به این ترتیب که با اعمال برنامه‌های تنظیم خانواده رشد جمعیت کشور از سال ۱۳۴۶ تا شروع انقلاب اسلامی روندی کاهنده داشت، ناگهان پس از انقلاب اسلامی با اجرای سیاست‌های تشویق موالید رشد جمعیت افزایش یافت به‌طوری که در دهه‌ی ۱۳۵۵-۱۳۶۵ به یک‌باره به رشدی نزدیک ۴ درصد رسید که در تاریخ کشورمان بی‌سابقه بوده است. پس از آن مجدداً با از سر گرفتن سیاست‌های تنظیم خانواده از سال ۱۳۶۸ به بعد رشد جمعیت کشور کاهش یافت به این ترتیب که رشد سالانه‌ی جمعیت کشور را، از ۳٫۹ درصد در دهه ۱۳۵۵-۱۳۶۵، به ۱٫۶۱ درصد در دهه ۱۳۸۵-۱۳۷۵ رسانید.

پس از گذشت دو دهه از اجرای موفقیت‌آمیز سیاست‌های تنظیم خانواده در ایران، در آغاز سال ۱۳۸۹، با اعلام سیاست تشویق موالید از سوی دولت بحث‌های زیادی از سوی صاحب‌نظران و دولت‌مردان در رابطه با افزایش یا کاهش جمعیت مطرح شد. در برنامه ششم توسعه هدف‌گذاری برای افزایش میزان باروری کل به رقمی بالاتر از سطح جانشینی یعنی ۲٫۲ فرزند شد. در بند اول سیاست‌های کلی جمعیّت از سوی مقام معظم رهبری در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ نیز بر افزایش میزان باروری به سطحی بالاتر از سطح جانشینی تأکید شده است.

تلاش و استقامت مستمر

خارج شدن از بحران جمعیت نیاز به تلاش و استقامت مستمر دارد. وضعیت جمعیت ایران در یک سقوط شدید، در وضعیت بحرانی است. برای خروج از این وضعیت، باید تلاشی مستمر داشت. این تلاش‌ها، مجاهدت‌ها، عشق مادران به فرزندان و ...، در پرتو امید است که در جان آدمی نقش بسته است.

یکی از عوامل عدم رغبت به فرزندآوری، سختی و مشکلات متعدد ناشی از آن است. استقامت و پایداری در این مسیر با امید محقق می‌شود. حضرت یعقوب(ع) به عنوان الگوی امیدواری، معتقد بود با امید به رحمت خدا باید برای رفع مشکلات کوشش کرد. از این رو به فرزندان خود دستور داده بود به جستجوی یوسف(ع) بپردازند و از رحمت خدا غافل نشوند. انسان با امید اینکه تلاش سودمند است، فعالیت می‌کند. اگر امید از آدمی گرفته شود، او دست به هیچ اقدامی نمی‌زند. هر شناگر ماهری تا زمانی که امید به ساحل دارد، می‌تواند تلاش کند. خانواده‌ها تا زمانی که به اثرات مفید و موثر فرزندآوری در زندگی خود و اجتماع امید داشته باشند، می‌توانند رفتار با استقامت داشته باشند.