به گزارش سرویس اقتصادی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ دریاچه ارومیه در طول تاریخ، علی رغم بارش کم و خشکسالی در برهه‌هایی از زمان و مصرف بخشی از حقابه‌ی آن توسط افراد محلی، به طور جدی با مسئله خشکی مواجه نشده بود. اما مداخلات انسانی بدون ژرف‌اندیشی و تحلیل همه جانبه، چالش بزرگی برای آن ایجاد کرد.
به عبارتی دخالت و بهره برداری انسان در طول تاریخ در حوزه این دریاچه بوده ولی بیش از توان اکوسیستم آن نبوده است. این بدین معنا نیست که بگوییم اقداماتی مانند احداث پل میانگذر و یا سدسازی دخالت نا به جایی بوده است، چون اولی در کاهش مسافت، کاهش مصرف سوخت و تصادفات و دومی در تامین آب شرب و کشاورزی نقش بسزایی داشته است.
اما سوال این است، آیا احداث پل میانگذر به شکل دیگری قابل اجرا نبود که با خاکریزی بخش بیشتری از دریاچه، چرخه جریان های آبی آن را بر هم نزند؟ از نظر فنی، امکانپذیری ساخت پل هوایی همانطور که در کشورهای دیگر ساخته شده است تایید گردیده، اما هزینه بالا به عنوان مسئله ای ذکر گردیده است که مانع از احداث آن شده است.
به عبارتی، به جای تحلیل چند بعدی و تحلیل هزینه – اثربخشی در کنار تحلیل هزینه – منفعت، بیشتر جنبه‌های فنی و به ویژه مالی پروژه توجه شده است. همین عامل در سدسازی و ... نیز به صورت دیگری رخ داده است. آیا ذخیره آب پشت سدها، تنها راه مدیریت آب بوده است؟ در زمان احداث هر سد و کاهش حقابه دریاچه، چه راهکارهایی به طور جدی برای تامین آب جایگزین اتخاذ و اجرا شد؟ مانند توسعه انتقال پساب تصفیه خانه های حوضه آبریز دریاچۀ ارومیه به دریاچه؟ مکانیزه کردن کشاورزی؟ تلاش در جهت آموزش، آگاه سازی و جلب مشارکت افراد محلی؟ مواردی که گفته شد نمونه‌هایی از مداخلات انسانی با تحلیل و برنامه‌ریزی ضعیف بود که نشان می دهد اگر در زمان مناسب، اقدام و هزینه‌ای صورت نگیرد، در زمان بحران باید چند برابر آن هزینه کرده و باید اقدامات متعددی به طور یکجا اعمال کرد. امری که ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال 1393 در حال اجرای آن است و هر چند این اقدامات در زمان مناسب ( از سال 1376) صورت نگرفته است، با این حال امیدبخش بوده است.
سوالی که باید قبل از وقوع بحران دریاچه ارومیه پرسیده می شد را می توان اکنون دوباره پرسید، چرا دریاچه ارومیه باید زنده باشد؟ اکنون دریاچه در وضعیت کم آبی قرار دارد در صورتی که احیا نگردد و به طور کامل خشک گردد، بحران تبدیل به فاجعه خواهد شد. در آن زمان، هزینه‌هایی که برای نجات دریاچه ارومیه و محیط حوزه آن نیاز خواهد بود نسبت به هزینه‌های دوره کنونی که گاها از آن به عنوان هزینه‌های کلان نیز نام برده می‌شود به مراتب بیشتر خواهد بود. در آن موقع، حتی شاید با صرف هزینه‌های کلان، دیگر امکان نجات دریاچه وجود نداشته باشد. البته عده‌ای این دیدگاه را قبول ندارند و بر ارزش های عدم احیای دریاچه تاکید می کنند.
دلیل آنها هم تغییرات اقلیمی و کمبود آب شرب و کشاورزی است. در خصوص تغییرات اقلیمی نمی توان نقش آن را نادیده گرفت، اما تطبیق نمودار بارش حوضه آبریز و تراز سطح آب دریاچه ارومیه (برگرفته از ستاد احیای دریاچه ارومیه) نشان می دهد که بارش بر خلاف تراز سطح آب، همواره روند نزولی نداشته است و در حدی نبوده است که آن را دلیل اصلی کم آبی شمرد. لذا با صرفه‌جویی آب و استفاده از روش های مناسب و مدرن در کشاورزی و انتقال مازاد آب و پساب حوزه دریاچه می توان در صورت کمبود بارش آن را جبران کرد.
نکته دیگر حائز اهمیت، گزینه‌هایی است که در صورت وقوع فاجعه خشک شدن دریاچه ارومیه پیش رو قرار می گیرد و حامیانی دارد، بنابراین واکاوی آن ضروری است و به طور خلاصه در اینجا مطرح می شود.
گزینه نخست، به منظور کنترل اثرات خشکی دریاچه ارومیه بر آسیب‌پذیری محیط زیست طبیعی و انسانی ناحیه پیرامون، می‌توان اقدامات حفاظتی مانند قیرپاشی، شن و ماسه‌ریزی و درخت کاری را انجام داد که در این صورت علاوه بر ریسک های فنی، اجتماعی و هزینه‌هایی که قبلا صورت گرفته است باید بودجه جدیدی تخصیص پیدا کند که کم هم نخواهد بود. بنابراین اجرای این گزینه سخت بوده و شاید اجرایی نباشد.
گزینه دوم می‌تواند بهره‌گیری از خشک شدن دریاچه ارومیه با اقداماتی مانند تبدیل آن به پارک انرژی، جمع آوری نمک و استخراج مواد معدنی باشد. در این صورت شاید بتوان هزینه های صرف شده را از طریق منفعت کسب شده توجیه کرد، اما واقعا سودی کسب می‌شود؟ برای پاسخ به این سوال باید مجدد یادآوری کرد که دخالت انسانی عامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه می باشد و این دریاچه با فعالیت های انسانی مانند کشاورزی در تضاد نبوده است بلکه حوزه آن محل این فعالیت ها بوده است.
خط مشی های عقلانی و منطقی و مدیریت و کنترل اقدامات انسانی در بخش های مختلف راهکاری است که از طریق آن می توان فعالیت های انسانی را در کنار چشم انداز دریاچه ارومیه داشت.
اگر دیروز نسبت به خشک شدن رودها و تالاب های کشور کم توجهی کردیم و امروز سعی در توجیه خشک شدن دریاچه ها مثل دریاچه ارومیه داشته باشیم، فردا هم سایر عناصر طبیعت را از دست خواهیم داد و در اینصورت فقط باید چهره بیابانی را برای کشور ایران در آینده نه چندان دور متصور باشیم که اکنون از لحاظ تنوع زیست محیطی جزو ده کشور اول دنیاست.
اگر اقتصاد دریاچه مطرح است کشورهای دیگر از وجود چنین پتانسیل طبیعی فقط در حوزه گردشگری چقدر درآمد کسب می کنند؟ چند پدیده طبیعی مثل دریاچه ارومیه و اکوسیستم آن در جهان وجود دارد؟ چرا ایران باید آن را از دست بدهد؟ آیا ایران از لحاظ منابع انرژی و سایر منابع معدنی کشوری فقیر است که دریاچه ارومیه قربانی آن شود؟ اصلا آیا فقط سود، جنبه اقتصادی دارد؟ می خواهیم کدام امانت را تحویل آیندگان این کشور بدهیم؟ چرا باید به جای افتخارات و زیبایی های ایران، مسائل و بحران‌های آن در کتابهای درسی سایر کشورها (مانند ذکر بحران دریاچه ارومیه در کتاب های درسی کشور استرالیا) مطرح شود؟ امید و نشاط مردم چقدر ارزش دارد؟ سلامت آنها چقدر؟ اعتماد آنها؟ ... سود واقعی حاصل جمع همه این ها است. دریاچه ارومیه قلب آذربایجان است و بیماری قلبی زندگی را سخت می کند.
یادداشت تحلیلی از صادق خوش نمک، دانشجوی دکتری تصمیم گیری و خط مشی گذاری عمومی دانشگاه تهران
