به گزارش صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ دستیاران پزشکی (رزیدنت‌ها) نیروی حیاتی نظام سلامت هر کشوری به شمار می‌روند. این گروه، که در خط مقدم درمان بیماران قرار دارند، نه‌تنها باید تحت آموزش تخصصی و دقیق قرار گیرند، بلکه مسئولیت درمان، تصمیم‌گیری‌های بالینی و مراقبت از بیماران را نیز بر عهده دارند. با این حال، در سال‌های اخیر، فشار کاری بی‌سابقه، فقدان حمایت روانی و اجتماعی، ساعات کار طاقت‌فرسا و چالش‌های اقتصادی، دستیاران پزشکی را در ایران با بحران جدی مواجه کرده است. این وضعیت، نه‌تنها بر سلامت جسمی و روانی آنها اثر می‌گذارد، بلکه کیفیت خدمات درمانی و ایمنی بیماران را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بار کاری فراتر از توان انسانی
یکی از اصلی‌ترین مشکلات دستیاران پزشکی، ساعات کاری بسیار طولانی است. شیفت‌های ۲۴ تا ۳۶ ساعته، بدون زمان کافی برای استراحت یا بازیابی جسمی و روانی، به یک قاعده نانوشته در بیمارستان‌های آموزشی تبدیل شده است. در حالی که استاندارد جهانی، کار حداکثر ۸۰ ساعت در هفته را توصیه می‌کند، در ایران بسیاری از دستیاران از هفته‌ای بیش از ۱۰۰ ساعت کار فشرده گزارش می‌دهند.
این فشار کاری، نه‌تنها باعث خستگی مفرط و افت تمرکز می‌شود، بلکه احتمال بروز خطاهای پزشکی، اشتباهات دارویی و تصمیم‌گیری‌های نادرست را نیز افزایش می‌دهد. در واقع، سلامت بیماران و امنیت درمان مستقیماً با رفاه و کارایی دستیاران پزشکی گره خورده است.
بحران روانی و فرسودگی شغلی
فراتر از فشار کاری، دستیاران پزشکی با فرسودگی روانی گسترده‌ای مواجه‌اند. افسردگی، اضطراب، اختلال خواب، و احساس بی‌ارزشی از جمله مشکلات شایعی است که بارها در پژوهش‌های داخلی و خارجی به آن اشاره شده است. نبود حمایت روانی سازمان‌یافته، ترس از تنبیه در صورت اشتباه، رقابت‌های ناسالم بین همکاران، و نگاه بالادستی اساتید و مدیریت بیمارستان‌ها، وضعیت را بغرنج‌تر کرده است.
آمار غیررسمی حاکی از آن است که بسیاری از دستیاران در دوره تخصص، به روان‌درمانی یا مصرف داروهای ضدافسردگی روی می‌آورند، اما به دلیل تابوهای فرهنگی و حرفه‌ای، قادر به بیان مشکلات خود نیستند. در مواردی نادر اما تلخ، این فشارها منجر به خودکشی یا ترک تحصیل شده است.
حقوق ناکافی و بی‌ثباتی اقتصادی
از دیگر مشکلات جدی، وضعیت اقتصادی ناعادلانه دستیاران پزشکی است. دستیاران، با وجود بار کاری بسیار سنگین، حقوقی دریافت می‌کنند که حتی پاسخ‌گوی هزینه‌های اولیه زندگی در کلان‌شهرها نیست. در عین حال، آنها از بسیاری از مزایای شغلی مانند بیمه تکمیلی، مزایای بازنشستگی، یا حتی مرخصی کافی برخوردار نیستند.
در برخی رشته‌های خاص، فشار مضاعف مالی مانند تأمین ابزارهای تخصصی، پرداخت هزینه آزمون‌ها یا شرکت در دوره‌های علمی، نیز بر دوش دستیاران گذاشته می‌شود. این نابرابری اقتصادی، انگیزه و احساس عدالت را در میان رزیدنت‌ها تضعیف کرده و میل به مهاجرت یا تغییر رشته را افزایش داده است.
عدم تناسب میان آموزش و بهره‌کشی
اگرچه هدف اصلی دوره دستیاری، آموزش و تخصص‌افزایی است، در بسیاری از بیمارستان‌ها دستیاران عملاً به‌عنوان نیروی کار ارزان یا حتی رایگان به‌کار گرفته می‌شوند. انجام وظایف پرستاری، خدمات دفتری، انتقال بیمار، پر کردن پرونده‌های الکترونیک، و حتی وظایف اداری، زمان مفید آموزشی را از آنها می‌گیرد. این روند، به آموزش ناقص، خستگی بیشتر و نارضایتی عمیق از ساختار آموزشی می‌انجامد.
دستیارانی که می‌بایست تمرکز خود را بر رشد تخصصی و علمی بگذارند، اغلب به امور اجرایی و روزمره‌ای مشغول می‌شوند که هیچ ارزش آموزشی برای آنها ندارد. این چالش به‌ویژه در بیمارستان‌های کم‌نیرو و پرمراجعه، به اوج خود می‌رسد.
در بسیاری از کشورها، رزیدنت‌ها تحت حمایت نهادهای قانونی و صنفی قدرتمند قرار دارند که حقوق و امنیت آنها را تضمین می‌کند. اما در ایران، نبود اتحادیه مستقل دستیاران، ضعف نظارت وزارت بهداشت بر وضعیت کاری، و نگاه سنتی اساتید و مدیران به «تاب‌آوری مطلق»، باعث شده که صدای اعتراض این قشر اغلب شنیده نشود یا نادیده گرفته شود.
حتی در شرایطی که دستیاران به شکل سازمان‌یافته اعتراض یا اعتصاب می‌کنند، واکنش برخی نهادها، تهدید به برخورد انضباطی یا فشار برای انصراف از تحصیل بوده است. این فضای سرکوبگر، فضای گفت‌وگوی سازنده برای اصلاح را محدود کرده است.
راهکارهای برون‌رفت از بحران
برای اصلاح وضعیت فعلی، مجموعه‌ای از اقدامات ساختاری، قانونی، و فرهنگی باید هم‌زمان اجرا شوند. مهم‌ترین این راهکارها عبارت‌اند از:
۱. تعیین سقف ساعات کار منطبق با استاندارد جهانی
باید سقف مشخصی برای ساعات کاری دستیاران تعیین و اجرایی شود (نظیر ۸۰ ساعت در هفته)، و سامانه‌ای برای ثبت و نظارت دقیق بر ساعت کار هر فرد راه‌اندازی شود. همچنین شیفت‌های طولانی ۲۴ ساعته یا بیشتر باید ممنوع و جایگزین‌های انسانی‌تر طراحی شود.
۲. افزایش حقوق و بهبود حمایت‌های اقتصادی
حقوق دستیاران باید متناسب با نرخ تورم، هزینه زندگی شهری، و سطح مسئولیت آنان تعیین شود. همچنین، فراهم کردن بیمه تکمیلی، کمک‌هزینه اسکان، و پاداش‌های آموزشی می‌تواند از فشار اقتصادی بکاهد.
۳. ایجاد نهاد صنفی مستقل دستیاران
تشکیل انجمن یا اتحادیه مستقل دستیاران با اختیارات واقعی در مذاکره با وزارت بهداشت و مدیران آموزشی، از ضروری‌ترین ابزارهای حفظ حقوق این قشر است. این نهاد می‌تواند پل ارتباطی مؤثری میان سیاست‌گذاران و جامعه دستیاران باشد.
۴. بازنگری در نقش آموزشی دستیاران
وظایف دستیاران باید به‌وضوح تفکیک شده و تمرکز آنها بر آموزش تخصصی باشد. انجام امور غیرآموزشی باید برعهده نیروهای خدماتی، پرستاران یا کارکنان اداری باشد تا از اتلاف وقت آموزشی جلوگیری شود.
۵. ارائه حمایت‌های روان‌شناختی و رفاهی
ایجاد مراکز مشاوره روانی درون بیمارستان‌ها، ارائه جلسات گروهی درمانی، آموزش مهارت‌های مقابله با استرس و فراهم کردن فضای استراحت مناسب، از جمله اقدامات مؤثری است که می‌تواند سلامت روان دستیاران را حفظ کند.
۶. تغییر نگاه سنتی در نظام آموزش پزشکی
نگرش رایج مبنی بر اینکه «دستیار باید سختی بکشد تا پزشک خوبی شود» نیازمند بازنگری بنیادین است. آموزش، باید بر پایه احترام، حمایت، انگیزه‌بخشی و عدالت طراحی شود، نه فشار مفرط و رقابت فرسایشی.
خبر معاون وزیر بهداشت درباره اصلاح مصوبات
دکتر سید جلیل حسینی ضمن اعلام این مطلب، با اشاره به فشار کاری موجود روی پرسنل و کادر سلامت اظهار کرد: علی رغم کمبود نیرو که ما در بیمارستان‌ها با آن مواجه هستیم، تصمیم داریم ساعات کاری دستیاران را متعادل‌تر کنیم. بنابراین اینکه دانشجویان دوره دستیاری کار خود را از اول صبح شروع کنند در نهایت کشیک، ویزیت و جراحی داشته باشند و مجدد از شب قبل گزارشی از فعالیت های خود برای ارائه به اساتید خود آماده کنند کار سختی است و این شرایط فشار زیادی به دانشجویان ما وارد می‌کند.
وی در ادامه تصریح کرد: در این راستا، در حال آماده کردن مصوباتی برای کاهش فشار کاری و تغییر شرایط دانشجویان دوره دستیاری هستیم تا آنها بتوانند در فضای کاری بهتری فعالیت کرده و بیمارستان را ترک کنند.
معاون آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در خصوص نحوه جبران کمبود نیرو در صورت کاهش ساعات کاری دستیاران نیز خاطر نشان کرد: دانشگاه های علوم پزشکی باید بتوانند با پرداخت بدهی هایی که دارند و بودجه‌هایی که دولت برای آنها در نظر می‌گیرد زمینه را برای بکارگیری همکاران دیگر فراهم کنند.
دکتر حسینی در پایان خاطر نشان کرد: تغییرات جدید در شرایط کاری دانشجویان دستیاری دانشگاه ها از ۶ ماهه دوم امسال اجرایی خواهد شد.
فرجام سخن
دستیاران پزشکی، ستون فقرات درمانی و آموزشی بیمارستان‌ها هستند. فشارهای کاری و روانی فعلی، نه‌تنها آنان را به مرز فرسودگی و ناامیدی رسانده، بلکه سلامت عمومی جامعه را نیز تهدید می‌کند. به جای نادیده‌گرفتن این بحران، لازم است که مسئولان آموزش پزشکی، مدیران بیمارستان‌ها و نهادهای سیاست‌گذار با رویکردی انسانی، عادلانه و مبتنی بر شواهد، به اصلاح ساختار موجود بپردازند. آینده سلامت جامعه در گروی توانمندسازی، حمایت و احترام به این قشر تلاش‌گر است.
گزارش از عرفان عباسی
