هرچند که عوامل داخلی (نا اطمینانی در شرایط اقصادی، کاهش منابع ارزی و ...) و عوامل خارجی (تحریم، افزایش قدرت دلار در برابر ارزهای دیگر و ...) می توانند موجب نابسامانی و التهاب در بازار ارز شوند، با این وجود سیاستهای ارزی و تدابیر اقتصادی دولت و بالاخص بانک مرکزی را می توان مهمترین عامل در ایجاد تعادل و تثبیت بازار ارزی ذکر کرد.
این نوشته سعی دارد ضمن بررسی عللی که محرک دولت برای افزایش نرخ ارز است به سناریوهای احتمالی نرخ ارز بعد از اجرایی شدن برجام بپردازد.
بررسی عوامل جذاب برای افزایش نرخ ارز توسط دولت: عواملی که به دولت انگیزه افزایش نرخ ارز در بازار را می دهند به چهار دسته تقسیم می شوند که در ادامه مورد بررسی قرار گرفته اند:
* دولت به عنوان تامین کننده اصلی ارز: در نظام اقتصادی کشور، بخش عمده ارز توسط دولت تامین میشود که بخش عمده آن نیز از فروش نفت خام است. روند نزولی قیمت نفت خام در بازارهای جهانی موجب کاهش منابع ارزی دولت شده است. کاهش منابع ارزی با مختل کردن رابطه «عرضه-تقاضا» موجب افزایش قیمت ارز در بازار می شود. با افزایش قیمت ارز در بازار غیر رسمی، بستر برای افزایش قیمت ارز در بازار رسمی فراهم می گردد که این افزایش قیمت مستقیماً سبب افزایش درآمد دولت از محل فروش ارز می گردد. به عنوان مثال، با صعود قیمت ارز رسمی از 2480 تومان به 3015 تومان از مرداد 1392 تا کنون، درآمد ریالی دولت از فروش مقدار ثابت ارز بیش از 21 درصد افزایش یافته است.
* رابطه بین نرخ ارز و قانون هدفمندی یارانه ها: بر اساس ماده 1 قانون هدفمندی یارانهها، قیمت فروش حامل های انرژی تا پایان برنامه پنجم توسعه نباید کمتر از 90% فوب (قیمت روی عرشه کشتی) خلیج فارس باشد. قیمت گذاری حامل های انرژی فوب خلیج فارس بر اساس ارز بین المللی است. با کاهش شدید قیمت نفت خام در بازارهای جهانی، نرخ حامل های انرژی نیز کاهش یافته و قیمت ها در برخی حاملهای انرژی در محدوده برنامه پنجم توسعه قرار گرفت. بدین ترتیب، دولت برای افزایش قیمت حامل های انرژی در آینده مانع قانونی دارد. اما با افزایش قیمت ارز، محدوده و فضا برای افزایش قیمت حامل های انرژی در آینده فراهم می شود (به عنوان مثال، با فرض بهای 0.5 دلار بر لیتر بنزین، با افزایش 600 تومانی قیمت ارز، دولت می تواند بهای بنزین را تا 270 تومان در لیتر افزایش دهد).
ذکر این نکته نیز مهم است که با اجرای فاز دوم هدفمندی و افزایش قیمت حامل های انرژی، مقدار یارانه نقدی پرداختی به ازای هر فرد، ثابت ماند. اگر حامل های انرژی در سال آینده افزایش یافته و همانند اجرای مرحله دوم هدفمندی، یارانه نقدی پرداختی ثابت بماند، درآمدهای دولت نیز متناسب با آن افزایش خواهد یافت.
* تفاوت بین نرخ ارز مصوب مجلس در قانون برنامه بودجه سالیانه با نرخ ارز رسمی (بانک مرکزی): درآمد دولت ناشی از فروش نفت، با نرخ مصوب مجلس در اختیار دولت قرار میگیرد. با افزایش قیمت ارز در بازار غیر رسمی، بستر برای افزایش قیمت ارز در بازار رسمی فراهم میشود (به عنوان مثال، نرخ مصوب ارز در قانون برنامه بودجه مصوب 1393، 2650 تومان است. با افزایش نرخ ارز در ماه های اخیر، نرخ ارز رسمی تاکنون که بیش از 2 ماه از سال باقی است، به بیش از 3000 تومان رسیده است).
همانطور که مشاهده می شود در سایه افزایش نرخ ارز در بازار غیررسمی، و بالتبع در بازار رسمی(بانک مرکزی)، درآمد دولت از فروش ارز رسمی افزایش خواهد یافت.
علل ذکرشده (1، 2 و 3)، موجب افزایش منابع ریالی دولت میشود. اهمیت این منابع با آگاهی از کسری منابع دولت در تامین بودجه، دوچندان است.
* تاثیر بر میزان صادرات و واردات: در پی رکوردشکنی واردات کشور در سال 1389 (64.4 میلیارد دلار)، و انتقاد به سیاست های تجاری دولت دهم، سیاستهای تجاری کشور تغییر یافت. تغییر سیاستهای اعمالی، باعث کاهش واردات در سالهای 1390 و 1391 گردید. این روند در سال ابتدایی دولت یازدهم نیز ادامه یافت، اما با تغییر مجدد سیاستهای اجرایی و همراه با گشایشهای خارجی ناشی از مذاکرات هسته ای، روند واردات تغییر و در سال 1393 دوباره از نزولی به صعودی تغییر جهت داد. از این رو، افزایش واردات بستر انتقاد به سیاست های تجاری دولت را فراهم میکند، اما افزایش قیمت ارز همراه با کاهش ارزش پول ملی می تواند موجب کاهش واردات و انتقادات وارده به سیاستهای تجاری دولت گردد.
همچنین، با افزایش قیمت ارز و کاهش ارزش پول ملی، قدرت رقابت تولیدکنندگان داخلی در برابر رقبای خارجی در بازارهای داخلی و خارجی ارتقاء یافته و بستر رشد صادرات نیز فراهم میگردد. برایند تاثیر نرخ ارز بر واردات و صادرات باعث تعدیل تراز تجاری کشور میگردد که جذابیت آن برای دولت ناشی از ایجاد فضای پاسخگویی به انتقادات وارده به سیاستهای تجاری دولت با شاخص تعدیل تراز تجاری میباشد.
* بررسی سناریوهای نرخ ارز پس از اجرایی شدن برجام
نرخ ارز در بازار عموماً تحت تاثیر عرضه و تقاضا، تبادلات ارزی، و جو روانی حاکم بر بازار می باشد. برآیند عوامل ذکر شده تعیین کننده نرخ ارز در بازار است. بطور کلی، با پیشی گرفتن عرضه بر تقاضا، تسهیل تبادلات ارزی و تسری جو روانی آرام در بازار، شرایط ایدهآل برای پایداری نرخ ارز فراهم می شود و با آسیب عوامل فوق، بسته به مقدار و میزان آسیب، آشفتگی در بازار ارز ایجاد میگردد.
عوامل موثر بر نرخ ارز پس از اجرایی شدن برجام به دو گروه عوامل افزاینده و کاهنده نرخ ارز تقسیم میگردد.
عوامل کاهنده نرخ ارز:
* افزایش عرضه ارز: این افزایش ناشی از آزادسازی منابع ارزی بلوکه شده در کوتاه مدت و استفاده از منابع و تسهیلات خارجی در میان مدت است. همچنین، با رفع تحریم ها و فرض افزایش صادرات نفت خام، امکان افزایش درامد ارزی امکانپذیر است ولی با کاهش بیشتر قیمت نفت، انتظار چندانی بر افزایش میزان مطلق منابع ارزی حاصل از فروش نفت خام نباید داشت.
* تسهیل تبادلات ارزی: تسهیل تبادلات ارزی ناشی از سرگیری روابط بانکی است که ضمن مدیریت ارز طبق روال طبیعی، منجر به کاهش هزینه های نقل و انتقالات ارز خواهد شد.
* جو روانی مثبت بازار ارز: رفع تحریمها و تسهیل تبادلات ارزی موجب شکلگیری ادراک عمومی در جامعه مبنی بر تعادل بین عرضه و تقاضای ارز می شود. نتیجه ادراک ایجاد شده، خروج تقاضاهای کاذب مانند سفته بازی و جایگزینی سرمایه در بازار ارز است که موجب کاهش تقاضا و بهای ارز میشود.
عوامل افزاینده نرخ ارز:
* افزایش تقاضای ارز: با عادی شدن روابط تجاری و کاهش هزینه های نقل و انتقالات ارزی، میزان واردات کالا افزایش خواهد یافت. اما باید در نظر داشت که تحقق ناقص بودجه های عمرانی در سالهای اخیر و افزایش طرحهای نیمهتمام عمرانی و کسری بودجه دولت میتواند تقاضا برای ارز را دوچندان کند.
* آشفتگی در تبادلات ارزی: آشفتگی تبادلات ارزی می تواند در پی برچیده نشدن کامل تحریم های بانکی، تحریم مجدد، یا پیشی گرفتن میزان تقاضا از عرضه ارز ایجاد شود.
* جو روانی منفی بازار ارز: با برچیده نشدن کامل تحریم ها، تحریم مجدد، و آشفتگی تبادلات ارزی، ادراک عمومی در جامعه مبنی بر تعادل بین عرضه و تقاضای ارز از بین خواهد رفت. نتیجه این ادراک، ایجاد تقاضاهای کاذب مانند سفته بازی و جایگزینی سرمایه (تبدیل ریال به ارز) در بازار ارز می باشد که موجب افزایش تقاضا و بهای ارز می شود.
نرخ ارز در آینده را می توان با فرض اجرایی شدن برجام، اجرایی شدن ناقص برجام، تداوم تحریم ها، و اجرایی شذن کوتاه مدت برجام مورد بررسی قرار داد که در جدول ذیل خلاصه شده است.
سناریوها نرخ ارز |
عوامل کاهنده نرخ ارز |
عوامل افزاینده نرخ ارز |
برایند و نتیجه مجموع عوامل |
با فرض اجرایی شدن کامل برجام |
افزایش عرضه ارز آزادسازی منابع ارزی بلوکه شده منابع و تسهیلات خارجی
تبادلات ارزی کاهش هزینه های نقل و انتقال ارز
جو روانی مثبت بازار ارز کاهش تقاضاهای کاذب مانند سفته بازی و جایگزینی سرمایه
|
افزایش تقاضای ارز منابع ارزی در قبال افزایش تقاضای برای واردات کالا با برچیده شدن تحریمها تامین کسری منابع ریالی دولت با استفاده از منابع ارزی آزاد شده برای تامین منابع ریالی منابع ارزی مورد نیاز برای تکمیل طرح های عمرانی نیمه تمام (استفاده از منابع و تسهیلات خارجی)
جو روانی منفی بازار ارز بعد از گذشت زمان، می تواند با پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه ایجاد شود. |
در ابتدا، باعث کاهش قیمت ارز در کوتاه مدت می شود. کاهش اولیه نرخ ارز بیشتر تحت تاثیر جو روانی مثبت بازار خواهد بود اما با گذشت زمان با افزایش میزان تقاضای ارز، قیمت ارز در محدوده 3400 تا 3600 تومان قرار خواهد گرفت. |
با فرض اجرایی شدن ناقص برجام |
افزایش عرضه ارز آزادسازی منابع ارزی بلوکه شده* منابع و تسهیلات خارجی*
تبادلات ارزی کاهش هزینه های نقل و انتقال ارز*
جو روانی مثبت بازار ارز کاهش تقاضاهای کاذب مانند سفته بازی و جایگزینی سرمایه*
|
افزایش تقاضای ارز منابع ارزی در قبال افزایش تقاضای برای واردات کالا با برچیده شدن تحریمها تامین کسری منابع ریالی دولت با استفاده از منابع ارزی آزاد شده برای تامین منابع ریالی منابع ارزی مورد نیاز برای تکمیل طرحهای عمرانی نیمه تمام (استفاده از منابع و تسهیلات خارجی)
جو روانی منفی بازار ارز با عدم تناسب عرضه با تقاضای ارز، امکان ایجاد تقاضای کاذب برای ارز زیاد است. |
با برتری عوامل افزایش دهنده بر عوامل کاهنده نرخ ارز، قیمت ارز در بازار افزایش خواهد داشت که این افزایش به میزان تحریمهای لغو نشده وابسته است. گرچه در ابتدا قیمت ارز کاهش خواهد یافت ولی در نهایت قیمت ارز در محدوده 3600 تا 3999 تومان قرار خواهد گرفت. |
با فرض تداوم تحریم ها |
افزایش عرضه ارز افزایش قیمت نفت |
افزایش تقاضای ارز تامین کسری منابع ریالی با استفاده از منابع ارزی منابع ارزی برای تکمیل منابع عمرانی
جو روانی منفی بازار ارز ایجاد تقاضای کاذب برای ارز
آشفتگی در تبادلات ارزی افزایش هزینه های نقل و انتقادات ارزی |
با برتری مطلق عوامل افزایش دهنده بر عوامل کاهنده نرخ ارز، قیمت ارز در بازار افزایش خواهد داشت ولی باید توجه داشت که سیستم تحریمها نمی تواند مانند قبل ایجاد شود. گرچه در ابتدا قیمت ارز افزایش شدیدی خواهد داشت ولی بعد از گذشت زمان قیمت ارزکاهش خواهد یافت بطوریکه افزایش نرخ ارز به بالاتر از 4000 تومان، کمترین نرخ مورد انتظار برای ارز خواهد بود. |
با فرض اجرایی شدن کوتاه مدت برجام (برجام اجرایی، سپس لغو گردد.) |
در موقع اجرا مانند سناریوی 1 یا 2 می باشد ولی پس از لغو مانند سناریوی 3 می باشد. |
در موقع اجرا مانند سناریوی 1 یا 2 میباشد ولی پس از لغو مانند سناریوی 3 میباشد. |
در موقع اجرا مانند سناریوی 1 یا 2 می باشد ولی پس از لغو مانند سناریوی 3 می باشد. |