به گزارش سرویس اقتصادی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ وضعیت بازار سرمایه پیش از انقلاب، در آن زمان اقتصاد دولتی بر بازار کسب و کارحاکم بود که در کنار آن نیز یک بخش خصوصی جزیی وجود داشت که آنچنان بروز و ظهوری نداشت، چون اتکای بودجه کشور به درآمدهای نفتی بود. بورس ایران با عرضه سهام شرکت های تولیدی مطرح شد. یعنی وقتی که سهیم شدن کارگران در سهام کارخانجات مرسوم و راه اندازی شد، سازمان نوسازی و گسترش (ایدرو) بوجود آمد که دولتی بود و زمینه راه اندازی کارخانجات تولیدی را در ایران فراهم می کرد. در آن مقطع اغلب کارخانجات مثل ایران خودرو، جیپ و لندرور کار مونتاژ انجام می دادند. از سویی دیگر سازمان گسترش مالکیت واحدهای تولیدی» به عنوان زیر مجموعه وزارت اقتصاد وجود داشت که در کنار ایدرو به عنوان بازوهای دولت نقش سهامدار عمده شرکت های تولیدی را بر عهده داشتند.

در اصل، برای راه اندازی کارخانجات بویژه در دهه ۴۰ به بعد و همزمان با اجرای اصلاحات ارضی در آن مقطع، بانک اعتبارات صنعتی و بانک صنعت و معدن ایجاد شد و به این ترتیب بانک جهانی اقدام به تخصیص تسهیلات به بانک اعتبارات صنعتی کرد و IFC که مربوط به بخش خصوصی بانک جهانی است منابع خود را در اختیار بانک صنعت و معدن قرار می داد. در این فرآیند کارخانه تولیدی و صنعتی با سرمایه ای از سوی دو بانک مذکور دولتی تشکیل شد و سپس به آن وام می دادند. بخشی از سهام این کارخانه برای ایدرو بود و عامل کنترل کننده وام ارزی که با نرخ های پایین سه یا چهار درصد تخصیص یافت، یکی از این دو بانک بودند. از محل این وام ها نیز از کشورهای اصلی بانک جهانی با صندوق بین المللی پول، قرض می گرفتند و ماشین آلات می خریدند.

به این ترتیب تمام کارخانه ها راه افتاد و به مرور سهام آنها در بورس عرضه شد و مشوق های مالیاتی نیز از سال ۱۳۴۶ به بعد فراهم شدند. اولین مشوق این بود که شرکت های بورسی باید از پرداخت ۱۵ درصد مالیات در آن زمان معاف می شدند. از شرکت سهامی در آن مقطع ۱۰ درصد مالیات می گرفتند و مابقی سود به سهامداران تعلق می گرفت که آنها از ۱۵ تا ۵۵ درصد سود متعلقه را باید به دولت وقت مالیات می دادند. با این فرایند، اتکا به نفت در کشور به سمت اتکا به مالیات در دهه ۴۰ با قانون مالیات ورق خورد. پس از داستان هایی که برای این کارخانجات رخ داد و سهام آنها در بورس خرید و فروش می شد به تدریج هر کدام خواستار برخورداری از یک بانک شدند.

از این رو بانک صنایع، بانک ایران و عرب، بانک ایران و انگلیس و بانک ایران و ژاپن و ... ایجاد شد که سهام همه آنها به سمت بورس می رفت. در آن زمان بانکهای دولتی ایران شامل بانک سپه و بانک ملی می شدند. بورس نیز مشتمل بر ۲ بازار اولیه و ثانویه بود که در بازار اولیه، نخستین عرضه سهام شرکت ها در آن انجام می شد. وقتی خواستیم بانک صنایع را راه اندازی کنیم در بورس عده ای موسس آن شدند و رفتند اعلامیه پذیره نویسی را منتشر و اعلام کردند این بانک را می خواهیم راه اندازی کنیم. حدود ۲۰ تا ۹۰ درصد سهام را خودشان پس از یک بار عرضه، عده ای می رفتند سهام خود را دوباره معامله می کردند که به آن بازار ثانویه یا دست دوم می گویند.

بورس اینطور راه اندازی شد و تقریبا هم انحصاری بود و دست آخر هر جایی می رفتید در نهایت به دولت میرسیدید. یعنی سهام شرکتی نبود که به نوعی دولت از طریق سازمان گسترش یا بانک صنعت و معدن یا بانک اعتبارات کشاورزی در آن سهام نداشت. بورس ایران قبل از انقلاب چقدر کارایی داشت؟ بورس ایران یک بازار فعال بود. آن زمان سیستم های کامپیوتری وجود نداشت و جابجایی اطلاعات بطور دستی بود. بازار سرمایه به بازارهای کارا، ناکارا و ناکارآمد تقسیم می شوند که بورس ایران بین ناکارآمد و نیمه کارا قرار می گرفت. بازار کارا آن بازاری بود که اطلاعات در یک زمان بین همه ذی نفعان تقسیم می شد و اگر بین توزیع اطلاعات و مردم فاصله بیافتد این بورس از کارامدی خارج می شود. چنین بورسی بطور کامل نداشتیم و قیمت ها هم بر اساس بازار ناکارآمد و نیمه کارا اعمال می شد که به انقلاب منتهی شد.

سهام بانک ها در زمان انقلاب، ملی اعلام شد و بورس از سال ۱۳۵۸ به بعد تعطیل شد. در زمان رژیم طاغوت، نظم نیمه کاره ای در بورس وجود داشت که عده ای کارگزار فقط سهام عرضه می کردند و ابزارهای مالی امروز اصلا وجود نداشت. با عرضه اوراق قرضه نیز تلاش شد در بورس آورده شود که به دو دسته اوراق قرضه دولتی و اوراق قرضه شرکت ها تقسیم می شد. حسابرس مستقل به معنای امروز وجود داشت؟ موسسات حسابرسی خارجی در ایران شعبه داشتند که آنها حسابرس معتمد بورس بودند. در مقابل یک سری از فارغ التحصیلان ایرانی که از انگلیس آمده بودند نیز اقدام به تاسیس موسسه کردند. آن زمان انحصار و تبعیض خیلی زیاد بود و به همه برای فعالیت اجازه نمی دادند.

بالاخره از موسسه حسابرسی که فارغ التحصیل های داخلی آن را راه انداخته بودند با تلاش سه ساله ای از اواخر ۴۸ تا ۵۲ با اصرار و زور؛ دو نفر آنها به عنوان حسابرس معتمد بورس پذیرفته شدند. مکانیزم نظارت بر بازار مالی و پولی کشور چگونه بود؟ مکانیزم مذکور به دو نظارت میدانی و نظارت بر اطلاعات تقسیم می شود. در آن زمان مثل بانک ها از سیستم کامپیوتری خبری نبود و بانک مرکزی که بر روی بانک ها نظارت می کرد فقط خواستار ارسال تراز ماهانه از بانک ها می شد. بازرسان بانک ها هم در رفت و آمد بودند. همین وضعیت برای بورس نیز حاکم بود. حالا اگر این نظارت میدانی به کار حساب و کتاب وارد میشد بازوی اجرایی آن حسابرسان معتمد بورس بودند. جالب اینکه قبل از ابلاغ لزوم استفاده از خدمات حسابرسان معتمد، حسابرسی دولتی داشتیم. شرکت سهامی حسابرسی که فقط شرکت های دولتی را حسابرسی می کرد. آن زمان نیز مثل حالا، شرکت های دولتی کارآمد نبودند. دولت هیچ وقت تاجر و ناظر و مبصر خوبی نبوده است.

چون افراد مجری دولت حقوق بگیر هستند و آن تعصبی که باید نسبت به مسئولیت خود و اموالشان داشته باشند مثل یک صاحب مال ندارند. با این اوصاف میشد بورس حرفه ای در حد بازارهای بین المللی دنیا را نظاره گر باشیم؟ به هر حال بورس ایران قابل مقایسه با بورس های لندن و فرانکفورت و پاریس نبود. بورس نیمه کارآمد کوچکی بود. کسی که کارگزار می شد یک تجربه داشت و مقداری دانش و معلومات که در کنار سرمایه از آن بهره می برد. به طور کلی میتوان گفت که بورس در سالهای قبل از انقلاب چندان موفق نبود و یکی از دلایل آن نبود تناسب بافت و ترکیب سهامداران شرکتهای پذیرفته شده در بورس بوده که اکثر آنها شرکتهای خانوادگی بودند و تمایلی به عرضه سهام در بورس نداشتند و صرفا وارد بورس شدند تا بتوانند از معافیت های مالیاتی استفاده کنند. با وجود چالش های فراوان در سالهای پس از انقلاب تحولات شگرفی در خصوص حل مشکلات بازار سرمایه از سوی مسئولین انجام شد که البته مشکلاتی چون جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه مانع رشد بازار سرمایه شد اما با وجود مدیریت صحیح و خردمندانه پیشرفت در این بازار متوقف نشد.

وضعیت بازار سرمایه پس از انقلاب

یکی از مهمترین مواردی که می توان در عملکرد ۴۰ ساله بازار سرمایه به آن اشاره کرد ارزش معاملات هر دهه در مقایسه با دهه قبل است. به گونه ای که از سال ۱۳۴۵ که قانون تاسیس بورس اوراق بهادار تصویب و از سال ۱۳۴۶ عملیاتی شد تا در نهایت درسال ۱۳۵۷ نشان می دهد مجموع ارزش معاملات در بورس تهران حدود ۱۵۰ میلیارد ریال بوده است؛ همچنین از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۶ یعنی در دهه اول پس از انقلاب با توجه به مشکلاتی همچون جنگ تحمیلی علیه کشور ارزش معاملات ۴۵ میلیارد ریال کاهش پیدا کرد اما پس از سالهای جنگ یعنی از سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۷۶ یعنی در دهه دوم انقلاب ارزش معاملات به ده هزار و ۵۰۶ میلیارد ریال رسید که حدود ۲۳ هزار درصد رشد را در ارزش معاملات بازار سهام در این دهه تجربه کردیم. این در حالی است که از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۶ که دهه سوم پس از انقلاب به شمار می آید باز هم در مقایسه با قبل ۵ هزار و ۳۲۲ درصد افزایش در ارزش معاملات داشتیم و این رقم به بیش از ۵۶۹ میلیارد ریال رسید. شایان ذکر است که از سال ۱۳۸۷ تا پایان ۱۳۹۶ و در دهه چهارم انقلاب باز هم در مقایسه به دهه های گذشته شاهد افزایش ۱۹۸۶ درصدی معاملات بوده ایم و ارزش معاملات در پایان سال فوق به ۱۱ هزار و ۸۸۲ میلیارد ریال رسیده است. البته شاخص کل بازار سرمایه هم در مقاطع زمانی، مختلف بوده به طوری که شاخص کل از سال ۱۳۶۹ با معیار واحد ۱۰۰ آغاز شد که این رقم در پایان سال ۱۳۷۶ به ۴۱۰ واحد رسید و حدود ۳۱۰ درصد در مقایسه با دهه گذشته رشد کرد حال در پایان سال ۱۳۸۶ شاخص کل ۲ هزار و ۹۰ درصد رشد پیدا کرد و به رقم ۸ هزار و ۹۸۱ رسید.

آبان سال گذشته، ۱۳۹۷۴ درصد در مقایسه با دهه قبل بوده و در پایان این سال نیز شاخص کلی انت عدد ۱۰۰ در سال ۱۳۶۹ به ۹ هزار و ۲۲۴ واحد رسیده که در ده ماهه اخیر سال ۱۳۹۷ همه شاخص کل به ۱۵ هزار واحد وسعید یعنی رشد ۷۳ درصدی در مقایسه به دهه قیل را تجربه کرده است. در این میان تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بازار سرمایه طی ۴۰ سال اخیر رشد چشمگیری داشته به طوری که در سال ۱۳۵۴ تعداد ها شرکت پذیرفته شده در بورس داشتیم که این رقم در انتهای دی ماه سال جاری به ۵۶۴ شرکت پذیرفته شده، ونعیده که حاکی از استقبال از شفافیت در افشای اطلاعات در بازار بورس بوده است همچنین تعداد سهامداران نسبت به جمعیت کشور ۱۳ درصد است و این رقم نیز حاکی از استقبال عموم مردم برای دریافت کد السهامداری و مشارکت در سرمایه گذاری به ویژه بخشی عواد بوده است تغییر و تحولات در تصویب قوانین و مقررات در بورس طی آذرماه سال ۱۳۸۴ به سرانجام رسید که پیش از تاسیس سازمان بورس اوراق بهادار در این سال سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران همزمان عهده دار نظارت و عملیات اوراق بهادار ایران بود ولی با تصویب قانون بازار اوراق بهادار چهوری اسلامی ایران توسط مجلس شورای اسلامی در آذرماه همین سال عملیات اجرایی بورسها به بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران و بورس کالای ایران و بورس انرژی و مسئولیت نظارت بر این بورسهاء نهادهای مالی و اوراق بهادار به شورای عالی بورس و اوراق بهادار و سازمان بورس و اوراق بهادار واگذار شده تحول عظیم دیگر در بازار سرمایه مربوط به اواخر سال ۱۳۸۹ بوده که از ۴ادی سال ۱۳۹۷ امکان معاملات در بازار سرمایه ایران فراهم و گام بزرگی در جهت توسعه این بازار برداشته شد.

بعلاوه از تاریخ تصویب معاملات برخط عرصه برای تمامی سرمایه گذاران باز و امکان ورود آنها به طور مستقیم به معاملات در بازار سرمایه مهیا شد در این سال امکان معاملات در بازار آنی بورس کالای ایران نیز فراهم و بازار سکه طلای ایران به عنوان یک بازار متشکل در کنار معاملات فیزیکی در کشور مطرح شد. طراحی ابزارهای نوین یکی دیگر از رویکردهای بازار سرمایه در دهه ۹۰ بوده است که ارائه آن به عنوان ابزاری برای کنترل ریسک سهامداران به شمار می آید سونی معاملات اختیار معامله در سال ۱۳۹۵ به عنوان گام جدی در توسعه بازار سرمایه به جمع معامله ها، مجموعه ای از ابزار برای مدیریت ریسکه در اختیار فعالان بازار سهام قرار داده است این ابزار همچنین توانایی کسب منفعت فعالان بازار سرمایه حتی در وضعیت از کودی بازار سهام را ایجاد کرده عدالت در توزیع کانال های بورس کالا و بورس انرژی یکی از اهداف بزرگ انقلاب اسلامی در جای جای کشور است و بازار سرمایه در این خصوص نقش بسیار مهمی ایفا کرده و این دو بورس با ایجاد زیرساخت برای عرضه عادلانه بسیاری از محصولات از مواد و محصولات کشاورزی گرفته تا اشکال مختلف انرژی و ... باعث شد که از اقشار مختلفی مانند کشاورزان و صنعتگران و حمایت و دست بسیاری از واسطه ها و سودجویان در این تبادلات کوتاه شود.

گفتنی است که بازار سرمایه در سالهای پس از انقلاب در راستای ارتقای وضعیت اقتصادی کشور گام های موثری برداشته و با تداوم تلاش و فرهنگ سازی می توان نقش بازار سرمایه در وضعیت اقتصادی را افزایش داد و در نهایت باید توجه کرد که روشنایی بازار سهام در دوران بعد از انقلاب با تلاش های چشمگیری باقی مانده تا این بازار جدید با وجود چالش های و مشکلات متعدد بتواند به رشد و پویایی پرسید که این امر عزم جدی مسئولان برای توسعه بازار سرمایه در ابعاد مختلف پژوهشی، عملیاتی و نظارتی را می طلبد تا این بستر ارزشمند نقش خود را به عنوان مهمترین بازار تامین مالی غنایع مختلف کشور بهبود و ایجاد تعادل در حوزه های مختلفی اقتصادی روشن تر شود.

فرصتی که بازار سرمایه در سال ۹۸ به اقتصاد داد

شاید بهترین اتفاق اقتصادی سال ۹۸ ورود جریان نقدینگی به بازار سرمایه بود، الیکاتی که می شد در سال رونق تولید از آن بهره برد. در شرایطی که رونق بورس تهران و اقبال مردم به این بازار به سطوح بی نظیری رسیده، مقام های ناظر بورسی و اقتصاد کلان کشور با فرصت سوزی پیاپی نتوانستند از این پول های جدید به بهترین شکل استفاده کنند.

کارهایی مانند غرفه شرکت های جدید بزرگ در بازار سهام ، ایجاد ابزارهای مالی جدید و عرضه سهام دولیت در شرکت ها می توانست به متعادل شدن قیمت سهام و افزایش عمق این بازار کمک کند. البته به نظر می رسد بعد از مدتها تعلل مقام تاظر انجام برخی از این کارها را در لباستور کار قرار داده است. به طوری که از ابتدای بهمن ماه تاکنون شاهد عرضه ۹ شرکت جدید در بورس و فرابورس بود البته همچنان تعداد و ارزش عرضه های اولیه در سطوح بسیار پایینی در قیاس با سال های گذشته قرار دارد به طوری که نسبت کل ارتش عرضه های اولیه به کل ارزش معاملات خرد روزانه بورس تهران در سال ۹۴ حدود ۱۵ / ۶ درصد بوده است.

این نسبت برای سال ۹۷ که در اواخر أی شاهد موجی از عرصه های اولیه بزرگ بودیم به بیش از ۱۵ درصد رسید، اما در سال جاری در پی کم کاری مدیران بالادستی اقتصادی در عرضه شرکت های جدید و تسهیل مسیر بورسی شدن شرکت ها این عدد کمتر از تنها ۱۵ درصد بوده است. به عبارت دیگر در سال جاری در حالی شاهد رشد چشمگیر ارزش معاملات خرد بوده ایم که ارزش عرضه های اولیه متناسب با آن نبوده است. از این رو نسبت ارزش عرضه های اولیه به گل ارزش معاملات بورس تهران بیش از ۹۰ درصد افت داشته است.

اکنون در سال ۱۳۹۹

بازار سرمایه اکنون به یکی از حامیان دولت و مردم با توجه به شرایط بد اقتصادی و تحریم های ظالمانه امریکا و غرب در آمده و امروز مردم به سمت این بازار سوق داده می شوند بازار سرمایه و بورس از دستاورد های انقلاب محسوب می شوند، که این دستاورد از پیشرفت هر ساله از سال لا تا به امروز نشات می گیرد امروز بورس ایران مردم را به عنوان بازیگر در اقتصاد همراه کرده و منافع حاصل از آن میان مردم و دولت و شرکت ها تقسیم می شود و باعث رونق در اقتصاد می شود. به برکت انقلاب اسلامی ابورس و بازار سرمایه از دست افراد خام در قبل از انقلاب) و به نهادی پویا و مردمی و انقلابی تبدیل شد و به عنوان یکی از نهاد های خود کفا در انقلاب شناخته می شود.

گزارش از محمدرسول ملاجعفری