به گزارش سرویس صنفی - آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ چند سالی است خیابان انقلاب شده پاتوق مقاله و پایان‌نامه‌نویسان، نزدیک به دانشگاه تهران. همین نزدیکی این سوال را ایجاد می‌کند که چرا این پاتوق، نزدیک به دانشگاه، مرکز پرورش علم و پژوهش و یکی از برترین دانشگاه‌های کشور است. نرخ این مقاله و پایان‌نامه‌ها را هم باید از دانشجویان پرسید. این قشر بیشتر از قشر جامعه دیگر با این پاتوق سروکار دارد.
سرگذشت دانشگاه‌های ایران
دانشگاه‌های نسل اول دانشگاه آموزشی بودند، دانشگاه نسل دوم دانشگاه پژوهشی و دانشگاه نسل سوم دانشگاه کارآفرین هستند. نتیجه این برداشت ناکامل این می‌شود که توجه دانشگاهیان (مدیران و اعضای هیات‌علمی) عمدتا بر فعالیت‌های پژوهشی و درآمدزایی متمرکز شده و امر مهم آموزش به‌ویژه در دوره‌های کارشناسی و حتی در تحصیلات تکمیلی به حاشیه رانده می‌شود. همچنین عمده امتیازات ترفیع و ارتقای مرتبه دانشگاهیان به دستاوردهای پژوهشی و انتقال فناوری آنها تعلق می‌گیرد.
روند تاریخی تولد مقاله‌محوری
دانشگاه مدرن از بدو پیدایش سه نسل مختلف را تجربه کرده است. در دانشگاه نسل اول عمدتا بر سنت‌های تعلیمی و انتقال دانشی ثابت تاکید می‌شد، در دانشگاه‌های نسل دوم، پژوهش‌های بنیادی مبتنی‌بر آزادی علمی و استقلال دانشگاهی اهمیت داشت و نقش آموزش، ترویج دانش جدید بود. دانشگاه‌های نسل سوم نیز دانشگاه‌هایی هستند که سعی می‌کنند از طریق نوآوری، فناوری و کارآفرینی در توسعه جامعه نقش داشته باشند.
تولد منش مقاله‌محوری در دانشگاه‌ها
با حضور نسل دوم دانشگاه‌ها در ایران مقایسه‌های بین‌المللی به علت شاخص‌هایی ازجمله میزان مقالات به نسبت اعضای هیات‌علمی‌ها مهم شدند. در داخل ایران نیز مقاله مورد توجه قرار گرفت. کم‌کم این تفکر شکل گرفت که هرچه بیشتر مقاله نوشته و به‌خصوص در ژورنال‌های خارجی منتشر شود باعث می‌شود رنکینگ دانشگاه‌ها افزایش پیدا کرده و تولید دانش بالا نشان داده شود.
مقاله برای ارتقای اساتید و دانشجویان
بستر دانشگاه‌های ایرانی بی‌هیچ برنامه مشخص و هدفمندی برای گسترش مقاله آماده است. انواع آیین‌نامه‌های مشوق مقاله‌محوری صادر می‌شود. بخش دیگر به صورت مناسبات غیررسمی از طرف تقاضایی که از سمت دانشجویان و موسسات وجود دارد، از طرفی هم ارتقای اساتید، از استادیار به دانشیار و دانشیار به استاد‌تمام ارتقا پیدا کند، بیشتر از هر معیاری، معطوف بر نوشتن مقاله و چاپ آن مقاله است.
برای جذب اساتید در دانشگاه‌ها قانون مشخصی وجود ندارد، چراکه نوع مقالات، رشته و... در این مساله تاثیرگذار است و برخی رشته‌ها مقالات بیشتری را جذب می‌کنند و فرمول جذب اساتید غیرخطی است و نمی‌توان برای آن عدد گفت و این به نیاز دانشگاه‌ها مرتبط است، مثلا شاید تعداد اساتید در یک رشته‌ای در دانشگاهی کم باشد، از این‌رو اساتید با تعداد مقالات پایین هم جذب شوند و برعکس این مساله هم وجود دارد.
برای ارتقای درجه اساتید، وزارت علوم کفی را مشخص کرده که البته آن هم به صورت تعداد مقالات نیست، بلکه امتیاز برای آن در نظر می‌گیرند، با این حال دانشگاه‌های برتر و دارای رتبه یک، کف ابلاغی انتظارات آنها را برآورده نمی‌کنند، چراکه این کف با لحاظ شدن همه دانشگاه‌های کشور در نظر گرفته شده است.
هیات‌ممیزه هر دانشگاهی انتظارات خاص خود را دارد، براساس آیین‌نامه جدید ابلاغی‌شده برای رسیدن به دانشیاری 25 امتیاز و برای استادی حداقل 40 امتیاز نیاز است و اگر بخواهیم تبدیل به مقاله کنیم باید بگوییم هر مقاله پنج تا هفت امتیاز می‌گیرد که غالبا برای مقالات ISI پنج امتیاز می‌دهند.
معضل مقاله برای دانشجویان ارشد و دکتری
هرچند که دانشجویان تا مقطع کارشناسی نه‌تنها سروکارشان به مقاله‌نویسی نمی‌افتد، بلکه پایان‌نامه هم ندارند؛ ولی دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد کم‌کم خودشان را برای مقاله‌نویسی آماده می‌کنند؛ درست است که دانشجویان این مقطع نیز براساس آنچه در آیین‌نامه‌های وزارت علوم آمده، نیازی به مقاله ندارند و تنها با ارائه پایان‌نامه و دفاع خوب از آن می‌توانند نمره در نظر گرفته‌شده برای این بخش را به دست بیاورند، اما برخی دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها خلاف قانون دانشجویان را مجبور به ارائه مقاله در ازای گرفتن دو نمره می‌کنند؛ مساله‌ای که محسن کلانتر، معاون سابق آموزشی دانشگاه علم و صنعت درباره آن به «فرهیختگان» می‌گوید: «این مهم خلاف مقررات وزارت علوم به شمار می‌رود و حتی اگر دانشگاهی برای این کار آیین‌نامه داخلی نیز داشته باشد، در عمل نباید چنین اجباری را برای دانشجویان قائل شود.»
کلانتر درباره وجود چنین مساله‌ای در دانشگاه‌ها می‌گوید: «حتی اگر دانشگاهی برای دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد شرط مقاله در قبال نمره را بگذارد، نمره در نظر گرفته شده مازاد بر 20 نمره است و این‌گونه نیست که دانشجو برای دریافت نمره کامل خود مجبور به ارائه مقاله باشد.»
او معتقد است: «دانشجویان کارشناسی‌ارشد تنها باید پایان‌نامه‌ای را متناسب با رشته خود ارائه کنند و بیشتر دانشگاه‌ها نیز به ارائه پایان‌نامه بسنده می‌کنند؛ با این حال اگر دانشجویی توانایی این را دارد که از پایان‌نامه خود مقاله‌ای نیز استخراج کند، منعی برای او وجود ندارد و در حقیقت این کار علاقه شخصی دانشجو محسوب می‌شود نه اجبار دانشگاه.»
هرچند که بنا به گفته‌های معاون سابق آموزشی دانشگاه علم و صنعت هیچ دانشگاه و دانشکده‌ای نباید دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد را مجبور به ارائه مقاله کند؛ ولی بنا بر اظهارات بسیاری از دانشجویان این مقطع اکثر قریب به اتفاق دانشجویان درگیر این مساله هستند؛ درحقیقت از میان 764 هزار و 233 دانشجوی این مقطع، بیشترشان مجبورند برای دریافت نمره کامل خود علاوه‌بر ارائه پایان‌نامه، مقاله‌ای نیز در پایان‌نامه خود به اساتیدشان ارائه دهند؛ کاری خلاف مصوبات وزارت علوم که دیگر به روند معمول دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها تبدیل شده است.
ارائه مقاله در مقطع دکتری حرفه‌ای و دکتری تخصصی شکل دیگری دارد؛ چراکه دانشجویان در این مقطع براساس مصوبات وزارت علوم باید حداقل یک مقاله علمی و پژوهشی را در رشته خود ارائه دهند؛ البته دانشجویان این مقاطع نیز مشکلاتی را برای ارائه مقاله خود دارند؛ چراکه برخی دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها بیشتر از آنچه را به‌عنوان کف انتظار از دانشجو آمده، توقع دارند و همین مساله باعث می‌شود در بعضی موارد دانشجویان حتی بیشتر از سه یا چهار مقاله ارائه دهند.
یکی‌دیگر از مسائلی که دانشجویان مقطع دکتری را در بحث ارائه مقاله با مشکلاتی مواجه می‌کند، ارائه مقاله ISI است؛ اساتید و دانشگاه‌ها درحالی چنین انتظاری از دانشجو دارند که براساس آنچه در قوانین آمده و کلانتر، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت نیز آن را تایید می‌کند، دانشجویان رشته‌های مختلف در مقطع دکتری موظف به ارائه مقاله علمی - پژوهشی هستند؛ در حالی که برخی اساتید این مساله را قبول ندارند و در صورتی که دانشجو نتواند مقاله ISI ارائه کند، نمره‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد.
به گفته این عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت منظور از ارائه مقاله، یعنی حاصل کار دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری، در حقیقت دانشجویان با ارائه مقاله حاصل کار خود را برای استفاده دیگران عرضه می‌کنند، هرچند که براساس این صحبت‌ها، دانشجو اگر مقاله علمی – پژوهشی ارائه کند، می‌تواند نمره خود را در این حوزه کسب کند، ولی در عمل دانشجویان مجبور هستند تا به سمت ارائه مقالات ISI بروند؛ قطعا در عمل تفاوتی در نگارش مقاله‌ها وجود ندارد، اما ثبت یک مقاله در مجلات ISI مشکلاتی را برای دانشجویان ایجاد خواهد کرد.
بحث اجبار دانشگاه‌ها به ارائه مقاله از سوی دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و سختگیری آنها نسبت به دانشجویان مقطع دکتری به خاطر ارائه مقاله ISI به جای مقاله علمی – پژوهشی یک وجه این موضوع به شمار می‌رود؛ مساله دیگر بحث تعداد مقالات ارائه شده در کشور از سوی دانشجویان در هر دو مقطع است؛ آماری که با توجه به تعداد دانشجویان و همچنین آمار فارغ‌التحصیلان، رقم قابل‌توجهی خواهد شد.
الزامی به ارائه مقاله از سوی دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد براساس قانون وجود ندارد، ولی با توجه به فارغ‌التحصیلی سالیانه 15 تا 20 هزار نفر از آنها، می‌توان تعداد مقالات ارائه‌شده از سوی این فارغ‌التحصیلان را بین 10 تا 15هزار مقاله دانست.
ابلاغ آیین‌نامه برای مقاله‌نویسی
طبق آخرین آیین‌های منتشرشده، اساتید باید سالانه سه مقاله بنویسند و مقاله نسبت به ارزیابی آموزش ارجحیت پیدا کند همین موجب شده است مقاله‌نویسی حتی بر آموزش دانشگاه‌ها تاثیر بگذارد؛ مثلا اگر استاد دو سال با زحمت فراوان، کتاب منبع را ترجمه کند، ارزش آن کمتر از یک مقاله برای ارتقای استاد است.
آیین‌نامه‌ها از کجا می‌آیند؟!
بخشی از این آیین‌نامه‌ها توسط وزارت علوم و بخشی از طرف هیات‌امنای دانشگاه‌ها ابلاغ می‌شود. هیات‌امنا اختیاراتی دارند که می‌توانند این دستورات را اعمال کنند.
مقاله ملاکی برای گزینش اساتید و متقاضیان کار
سومین مساله‌ای که باعث گسترش مقاله‌محوری در ایران شده، نحوه گزینش در سازمان‌ها و دانشگاه‌هاست. رای جذب اساتید در دانشگاه‌ها قانون مشخصی ندارد؛ زیرا نوع مقالات، رشته و... در جذب اساتید تاثیرگذار است؛ برخی رشته‌ها مقالات بیشتری را جذب می‌کنند و نمی‌توان برای آن عدد گفت. جذب اساتید به نیاز دانشگاه‌ها مرتبط است مثلا اگر تعداد اساتید در یک رشته کم باشد، از این‌رو اساتید با تعداد مقالات پایین هم جذب شوند؛ البته برعکس این مساله هم وجود دارد.
اگر فردی بخواهد وارد مقطع فوق‌لیسانس یا دکتری شود یا اینکه با مدرک فوق‌لیسانس استخدام سازمانی شود، از او رزومه پژوهشی خواسته می‌شود و یکی از سوالات مهم این است که تاکنون چند مقاله نوشته است؟!
این دلایل موجب شده است موج اصرار برای مقاله‌نویسی در ایران به وجود آید. این موضوع حتی در دانشجویان دوره کارشناسی نیر رسوخ کرده است. این در حالی است که در دانشگاه‌های معتبر دنیا، برای پذیرش دوره دکتری این‌گونه پرسیده می‌شود که در پنج سال گذشته روی چه موضوعی کار می‌شود؟! ایده‌ها و تز شخص متقاضی چیست؟!
اما متاسفانه در ایران به تعداد مقالات پافشاری دارند. این موضوع در حدی است که دانشجوی دکتری، پیش از اتمام دوره دکتری، 15 مقاله در حوزه‌های مختلف از حجاب، امنیت ملی تا رفاه اجتماعی نوشته است. این موضوع بیانگر این است که او در دوران تحصیل خود روی موضوع مشخصی تمرکز نداشته است.
این بستر دانشگاه‌های کشور ماست که خود را برای مقاله‌محور‌سازی دانشگاهیان ساخته است؛ مقاله‌هایی که متناسب با نیازهای جامعه نیستند و بسیاری از آنها فاقد نوآوری و علم‌های نوین هستند که تنها برای پرداخت پول که می‌شود در مجلات خارجی به چاپ می‌رسند.
* گزارش از محدثه حسینی
