به گزارش خبرنگار صنفی-آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ بهمن ماه ۱۱ سال پیش بود که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، خبرنگاران رسانه‌های گروهی را به دانشکده اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی دعوت کرد تا با اعطای نمادین چک‌های پژوهانه دانشجویان دکتری به روسای چهار دانشگاه تهران از سوی دکتر سلطان‌خواه، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور دولت دهم، طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان -که از مدت‌ها قبل تبلیغات فراوانی پیرامون آن صورت گرفته بود- آغاز شود.
رؤیا‌های یک معاون وزیر!
سلطان‌خواه، در سخنانی در این مراسم که با حضور معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم و معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت برگزار شد، با اشاره به نقش دانشجویان دکتری در تولید علم و توسعه تحقیقات در مراکز علمی و دانشگاه‌ها گفت: «برای اینکه دانشجویان دکتری نیز توفیقات علمی فراوانی حاصل کنند، باید از آنها حمایت کرد که این حمایت شامل دو جنبه حمایت از تحقیق و حمایت از خود دانشجو است. از این‌رو اعطای پژوهانه به دانشجو کمک می‌کند بدون‌دغدغه کار پژوهش خود را به‌خوبی پیش ببرد که شرط اصلی اعطای آن، پویایی و نشاط دانشجویان است و در تمامی رشته‌ها چه علوم انسانی و چه مهندسی به اجرا درمی‌آید. در این راستا، دست دانشگاه‌ها درخصوص نحوه هزینه‌کرد پژوهانه دانشجویان دکتری باز گذاشته شده است»
بیشتر بخوانید
کلیات و اصول طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان دکتری که به‌منظور ارتقای کیفیت رساله‌های دکتری در جهت انطباق با نیازهای اساسی کشور، حمایت از پژوهش‌های علمی بنیادی، کاربردی و بین‌رشته‌ای تقاضامحور و ماموریت‌گرا، گسترش نهضت تولید علم و حل مشکلات کشور، بسط عدالت در توزیع حمایت‌های علمی و پژوهشی و تقویت تسهیل حضور و تلاش تمام وقت دانشجویان دکتری در دستور کار معاونت علمی و فناوری دولت نهم قرار گرفته بود، در مردادماه ۱۳۸۸به وزارت علوم و بهداشت ابلاغ شد. در ادامه برای عملیاتی شدن طرح، جلساتی راهبردی با حضور نمایندگان این وزارتخانه‌ها تشکیل و آیین‌نامه اجرایی طرح تدوین و نهایتا در ۲۶ آبان‌ماه همان سال توسط دکتر سلطان‌خواه به وزرا ارائه و در آذرماه به دانشگاه‌ها ابلاغ شد. عمده اطلاعات دانشجویان واجد شرایط تا بهمن‌ماه ۸۸ اخذ، پایش و اصلاح شد و با اعطای نمادین چک‌های پژوهانه در ۱۷ بهمن‌ماه اجرای رسمی آن آغاز شد.
طبق آیین‌نامه اجرایی، دانشجویان دکتری تمام وقت تمام دانشگاه‌های دولتی مجری آموزش رایگان با مجوز وزارت علوم و بهداشت که پیشنهاد رساله (پروپوزال) آنها براساس ضوابط مربوطه موردتایید استادان راهنما و گروه‌های آموزشی محل تحصیل قرار گرفته، مشمول دریافت پژوهانه رساله به مبلغ پنج میلیون‌تومان هستند که ۳۵درصد مبلغ پژوهانه پس از تصویب و تایید پیشنهاد رساله دکتری از سوی اساتید راهنما و گروه‌های آموزشی، ۳۵درصد پس از ارائه گزارش پیشرفت حداقل ۵۰درصدی از طرح پژوهشی و تایید اساتید راهنما و سرانجام قسط سوم پژوهانه پس از دفاع از پایان‌نامه و تایید اساتید راهنما پرداخت می‌شود. پرداخت پژوهانه در دو نوبت فراخوان در هر سال تقریبا تا پاییز ۹۱ ادامه داشت و در هفت دوره جمعا ۷۸ میلیاردتومان پژوهانه به ۱۷ هزار و ۶۰۵ دانشجوی دکتری واجد شرایط اعطا شد. طبق آیین‌نامه اجرایی، دانشجویانی واجدشرایط دریافت پژوهانه هستند که در استخدام یا مامور تحصیل از طرف دستگاهی نبوده و حقوقی از دستگاه دولتی یا خصوصی‌ای دریافت نکرده و تعهد کاری به دستگاه یا سازمانی نداشته باشند.
عمر اندک طرح پژوهانه!
اما از مهرماه سال ۹۳ و بر اساس مصوبات جدید وزارت علوم در دولت جدید مقرر شد، به جای این کمک هزینه بلاعوض، به هر کدام از دانشجویان دوره دکتری ماهیانه ۵۰۰هزار تومان وام پژوهانه پرداخت و پس از فراغت از تحصیل از آنها باز پس گرفته شود.
بنا بر دستورالعمل اعطای وام ویژه دانشجویان دکتری تخصصی مصوب وزارت علوم در آبان ۹۳ مقرر شد با حذف کمک هزینه رساله دکتری که پیش از آن بلاعوض به دانشجویان دوره دکتری پرداخت می‌شد، از آن پس به دانشجویان روزانه دکتری که مراحل آزمون جامع و دفاع از پیشنهاده طرح رساله دکتری را با موفقیت گذرانده باشند، ماهیانه ۵۰۰ هزار تومان وام کمک هزینه پرداخت شود.
طرح مسئولین وزارت علوم در حذف پژوهانه بلاعوض دانشجویان دوره دکتری و تبدیل آن به وام ماهیانه آن هم با شرایط سخت و پیچیده این گمانه را ایجاد کرد که مسئولین به دلیل کسری بودجه و کاهش درآمدها درصدد هستند، فرایندهایی را برای کاهش هزینه‌های دانشجویی در دستور کار خود قرار بدهند.
بیشتر بخوانید
به عبارتی طرح وام پژوهانه دکتری که جایگزین کمک هزینه بلاعوض ۵ تا ۱۰ میلیونی دانشجویان دکتری شد، از همان ابتدا با انتقاداتی از سوی دانشجویان دوره دکتری همراه شد، چرا که جدا از تبدیل یک کمک هزینه بلاعوض به وام، بررسی‌ها نشان می‌دهد فرایند پرداخت این وام نیز آنقدر سخت و پیچیده شدکه عملاً تعداد اندکی از دانشجویان شامل آن می‌شوند و بخش عمده‌ای از دانشجویان دوره دکتری از دریافت آن محروم هستند.
هرچند مسئولین صندوق رفاه دانشجویان بر اساس آمار به روز و دقیق خود به خوبی می‌توانند متوجه شوند که با عملیاتی شدن طرح مذکور چه تعداد از دانشجویان دوره دکتری را از چرخه دریافت کمک هزینه تحصیلی خارج کرده‌اند اما به صورت پیوسته و از راه‌های گوناگون در حال رسانه‌ای کردن این طرح هستند و به‌گونه‌ای به افکار عمومی القا می‌کنند که همه دانشجویان دوره دکتری، ماهیانه ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان وام می‌گیرند.
یکی از مهم‌ترین انتقادات وارده به این طرح آن بود که کمک هزینه‌های قبلی، هرچند پس از دفاع از رساله پرداخت می‌شد، بلاعوض بود و دانشجوی فارغ التحصیل مجبور به بازپرداخت آن نبود؛ اما وام کمک هزینه ۵۰۰ هزار تومان که در خوش‌بینانه‌ترین شرایط برای یک دوره ۲۰ ماهه پرداخت می‌شود، برابر با ۱۰ میلیون تومان است که دانشجوی فارغ‌التحصیل پس از انجام فرایند تسویه حساب باید آن را به صندوق رفاه برگرداند
انکار حق دانشجو به معنای واقعی کلمه!
اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به آنچه که تا به حال اتفاق افتاد بیاندازیم می‌توانیم بگوییم که فلسفه طرح پژوهانه مبنی بر این بود که موضوعات پروژه‌ها هدفمند و برای تأمین نیازهای کشور باشد و از طرفی ارتباط دانشگاه و صنعت هم با اجرای طرح پژوهانه تقویت شود، اما پس از آنکه قطع شد، دیگر به روال سابق اجرا نشد و طرح پژوهانه تبدیل شد به وام دانشجویی که اکنون صندوق رفاه، وام دانشجویی می‌دهد، اما به هر حال باید مبلغ وام را دانشجو برگرداند.
برای گرفتن وام هم، دانشجو باید با بانک طرف حساب شود که مشکلات خاص خود را دارد، وامی که به دانشجویان دوره دکتری تخصیص یافته است، آنقدر نیست که مشکلات آنها را حل کند و طبق قوانین جدید اگر رساله دکتری دانشجویی بیشتر از ترم ۹ طول بکشد، دانشجو باید هر ترم مبلغی به اندازه شهریه ثابت دانشجوی شبانه به دانشگاه بپردازد.
یکی دیگر از عمده مشکلاتی که دانشجویان در خصوص نگارش مقالات و پایان نامه دارند این است که مطابق سال‌های گذشته روال دانشگاه‌ها بر این بوده که به اساتید راهنما برای راهنمایی هر دانشجو در نوشتن پایان‌نامه مبلغی دستمزد تعلق می‌گرفت. از این مقدار، نزدیک ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزارتومان سهم دانشجو جهت پوشش هزینه‌های تحقیق مانند پرینت و صحافی پایان‌نامه است، البته برای رشته‌های غیرآزمایشگاهی، اما مسئله‌ای که وجود دارد اینکه بیشتر اساتید راهنما، چنین پولی را که حق دانشجو است، به دانشجو نمی‌دهند و حتی منکر آن نیز می‌شوند.
به نام دانشجو به کام استاد!
جالب اینکه مبلغ گرنت‌های پژوهشی قابل برداشت آنی هم نیست، یعنی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مقابل مثلاً هر مقاله‌ای که می‌نویسند (بسته به کیفیت)، یک مبلغ خاصی در حساب استاد راهنما واریز می‌شود. اما هیچ‌کدام به حساب دانشجو واریز نمی‌شود؛ یعنی تمام تلاش دانشجو در مبلغی که آن هم در حساب استاد شارژ می‌شود، خلاصه می‌شود.
حتی گاهی مشارکت استاد در نوشتن مقاله دانشجویان دکتری یک درصد هم نیست. برخی دانشگاه‌ها حتی دانشجو را مجبور می‌کنند که حتماً باید اسم استاد به‌عنوان نویسنده مقاله درج شود، درحالی‌که برخی اساتید از محتوای مقاله هم اطلاع ندارند!
در این شیوه یعنی دانشجو باید مقاله بنویسد تا استادش جایگاه بالاتری به دست آورد. یعنی اساتید دانشگاه با مقاله دانشجویان از استادیاری به دانشیاری تغییر وضعیت می‌دهند. دانشجو هم که زحمات زیادی متقبل شده و از جیبش هزینه کرده بدون هیچ‌انگیزه‌ای باید اقساط وام صندوق رفاه را هم پرداخت کند. درحالی‌که همین دانشجویی که رنکینگ دانشگاه را با زحماتش افزایش داده است، از حداقل‌ترین بخش گرنت پژوهشی هم محروم می‌شود.
بیشتر بخوانید
محمد ضیایی، دانشجوی دکتری دانشگاه صنعتی اصفهان، در‌این‌باره و در خصوص وام‌های مربوط به طرح پژوهانه می‌گوید: «دانشجو هزینه‌ای که قرار است دانشگاه آن را بپردازد، شخصاً متقبل می‌شود و با مبلغی که وزارت علوم به‌عنوان گرنت پژوهشی تأمین می‌کند، حتی پروژه‌های شبیه‌سازی هم برای دوره چهارساله نمی‌توان اجرا کرد، شما ببینید حتی نحوه پرداخت این مبلغ هم اشتباه تدوین شده است؛ چراکه باید فاکتور خرید و خدماتی که انجام داده‌اید تحویل دانشگاه شود، یعنی اول باید خود دانشجو هزینه کند و بعد دانشگاه آن را پرداخت کند، البته نه همه مبلغ را، بلکه قسمت خیلی کمی را با فاصله زمانی پرداخت کند، آن هم با موانع فراوانی که دانشجو در مراحل بروکراسی اداری با آن روبه‌رو می‌شود.»
این دانشجو تأکید کرد: «هر استاد سالانه به‌طور متوسط راهنمایی پنج دانشجو را برای ارائه پایان‌نامه قبول می‌کند، با احتساب مبلغ چندمیلیونی‌ای که دریافت می‌کند، متأسفانه از پرداخت مبلغ ناچیز ۳۰۰ هزارتومانی دانشجو هم خودداری می‌کند. البته تمامی اساتید مشمول این قاعده نمی‌شوند. پرسش بنده اینجاست که چرا دانشگاه این پول را مستقیم به دانشجو نمی‌دهد یا چرا قانون خاصی برای ملزم کردن استاد به پرداخت این پول وجود ندارد؟»
بازگشت بارقه‌هایی از امید به دانشجویان!
پس از تمام این مسائل خبری در روز دوم بهمن‌ماه امسال از سوی محمدمهدی زاهدی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، منتشر شد که موجب خرسندی بسیاری از دانشجویان مقطع دکتری شد. وی در گفتگویی که اخیرا انجام شد، اعلام کرد که، طرح پرداخت پژوهانه به دانشجویان دوره دکتری در کمیسیون تلفیق مصوب شده است.
وی با اشاره به پیشنهاد کمیسیون آموزش و تصویب طرح در کمیسیون تلفیق گفت: تا چند سال قبل این طرح اجرا می‌شد اما متاسفانه طی دو سه سال اخیر از سوی دولت این طرح لغو شده بود.
زاهدی تصریح کرد: با پیگیری کمیسیون آموزش مجددا طرح پرداخت پژوهانه به دانشجویان دوره دکتری در بودجه سال ۱۴۰۰ گنجانده و مقرر شد به دانشجویان دوره دکتری دانشگاه های روزانه پرداخت شود.
با این وجود باید منتظر ماند و دید که این طرح تا چه اندازه میتواند در بهبود مشکلاتی که برای دانشجویان دکتری در این چندساله ایجاد شده است موثر باشد.
*گزارش از محمد رمضانی