به گزارش خبرنگار فرهنگی و اجتماعی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ درست در صدسال پیش یعنی سوم اسفندماه هزارودویست و نودونه رضا خان با همراهی سیدضیاءالدین طباطبایی طبق برنامه آیرونساید یک افسر انگلیسی اقدام به کودتا کردند. طوری که تاریخ نویسان نوشته اند ۲۳روز قبل از کودتا، رضاخان با آیرونساید دیدار کرده و در این دیدار آیرونساید به او گفته با کودتا مشکلی ندارند و رضاخان را سردارسپه خطاب کرده است. در نهایت سوم اسفندماه رضاخان با قوای قزاق وارد تهران شدو مراکزنظامی و ادارات دولتی را تسخیر کرد. احمدشاه قاجار به همراه ولیعهد به طرفی گریختند و نخست وزیر وقت به سفارت انگلستان پناه برد و در نهایت سیدضیاءالدین طباطبایی رئیس الوزارا شد و رضاخان هم خان ایران شد. کودتای سوم اسفند هم مانند خیلی دیگر از مسایل تاریخی یا حتی فرهنگی ما مظلوم واقع شده و کمتر به آن پرداخته شده درصورتی که ما با تاریخ است که می توانیم به مسایل عمیق و راهبردی نگاه کنیم. در این گزارش قصد داریم با مطالعه چهارعنوان کتاب فاصله تاریخی خودمان با کودتا را کاهش دهیم و مستقیم با تاریخ حرف بزنیم.
۱- «ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند»
موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی در سال ۱۳۸۵ یک کتاب با عنوان"ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند" با قلم دکتر حسین آبادیان منتشر و روانه بازار کرده است. دکتر آبادیان از کارشناسی تا دکتری خود را در دانشگاه شهیدبهشتی سپری کرده و هم اکنون بعنوان استاد در دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله علیه مشغول تدریس می باشد. با توجه به آثار و سوابق علمی آبادیان قطعا از کتاب او می توان بعنوان یک کتاب غنی و متقن در این موضوع نام برد. آبادیان در فصل اول این کتاب به سقوط مشروطه میپردازد و در فصل دوم ایران و قدرت های بزرگ جنگ جهانی اول را بررسی می کند.به همین ترتیب در فصل های بعدی به موضوعاتی مثل نسل کشی ایرانیان،احزاب سیاسی، کمیته مجازات، دورجدید روابط ایران و روسیه، قرارداد ۱۹۱۹، اختلاف نظرها در ایران و انگلستان، انگلستان و پرده شیخ خزعل و در نهایت کودتای سوم اسفند میپردازد.
در قسمتی از متن میخوانیم:
«در فصل نهم که به کودتا اختصاص دارد، باز هم دست های پشت پرده داخلی و خارجی را کاویده ایم. در این فصل علل و انگیزه های کودتا را تحلیل و تبیین نموده ایم و جایگاه رضا خان را در سلسله مراتب تحولات این زمان به بحث گذاشته ایم. ویژگی این فصل این است که نشان داده شده کودتا با کدامین تفکر در انگلستان و ایران قرابت دارد و نتیجه بلافصل کدامین نقشه هاست؟ به نظر ما کودتا نقطه عزیمت چهارده سال تلاش گروه بحران ساز داخلی و مخالفین سیاست رسمی بریتانیا در قبال ایران بود.کودتا نعم البدل قرار داد ۱۹۱۹ بود، زیرا اهداف قرار داد را با امکانات ایرن و نه انگلیس عملی ساخت، با این تفاوت که بنیاد حکومت را هم دگرگون نمود و ضامن اجرایی آن را دیکتاتوری لجام گسیخته رضا خان قرار داد.»
۲- «ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها»
" ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی ها" عنوانی است که سیروس غنی برای اثر خود انتخاب کرده است. دکترحسن کامشاد این کتاب را ترجمه و انتشارات نیلوفر آن را روانه بازار کرده است. سیروس غنی در این کتاب از پیام های تلگرافی موجود در"اداره اسناد عمومی لندن" و "آرشیو ایالات متحده در واشنگتن" استفاده کرده است. دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران در نقد کتاب مذکور می نویسد:کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ه.ش. و ظاهر شدن رضاخان در صحنه سیاسی کشور، سپس اوج گیری سریع و مستمر مقام و موقعیت وی و سرانجام، برافتادن سلسله قاجاریه و بر تخت نشستن عنصر نظامی کودتا به عنوان شاه تازه، تاکنون در مقالات و کتابهای متعددی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این موضوع، دستمایه پژوهش تاریخی آقای «سیروس غنی» نیز واقع شده است که حاصل آن به صورت کتاب «ایران؛ برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها»، در دسترس همگان قرار دارد.
شاید بتوان گفت وجه ممیزه این کتاب از سایر کتابهای با همین موضوع، ابتنای آن بر مجموعه گسترده ای از اسناد منتشره توسط وزارت امور خارجه انگلیس و البته بعضاً وزارت امور خارجه آمریکاست؛ به طوری که باید کتاب ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها را روایت بازسازی شده براساس اسناد مزبور از وقایع و تحولات منتهی به کودتای ۱۲۹۹ و سالهای پس از آن، تا تأسیس سلسله پهلوی توسط رضاخان، به شمار آورد. همان گونه که نویسنده، خود در پیشگفتار بیان داشته مدت دو سال وقت صرف «پژوهش و نسخه برداری پیامهای تلگرافی در اداره اسناد عمومی و آرشیو ایالات متحده در واشینگتن و مریلند» کرده است تا چنین مجموعه اسنادی را برای نگارش کتاب مزبور گردآوری کند.
۳- «کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹»
کتاب «کودتای سوم اسفند۱۲۹۹» را سیدمحمدصادق فیض نوشته و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به چاپ رسانیده است. فیض واقعه سوم اسفند را به صورت داستان بیان کرده است و ابتدا با ورود قزاق ها به تهران شروع کرده و سپس زمینه شکل گیری این کودتا را بررسی می کند. به عنوان مثال پس از توضیح درباره فضای تهران در روز سوم اسفند، به هجده ماه قبل برگشته و به قراردادی اشاره کرده که بر اساس آن امور نظامی و مالی ایران زیر نظر انگلیسی ها در آمد. نویسنده ضمن توضیح این موضوع به اتفاقات دیگری که دو سال قبل بین ایران، روسیه و انگلستان رخ داده، اشاره می کند تا اهمیت قرار داد معروف به قرارداده ۱۹۱۹ را برای مخاطب شرح دهد.
نویسنده در این کتاب به توصیف شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران پرداخته و به نقش شیخ محمد خیابانی، محمد تقی پسیان و میراز کوچک خان جنگلی نیز در شکل گیری جنبش های مردمی علیه غربی ها اشاره کرده است.
تصویرسازی این کتاب به صورت سیاه و سفید است و منیژه ونکی این کار را انجام داده است. این کتاب را به کسانی که به مطالعه متون تاریخی علاقه ای ندارند پیشنهاد میکنیم چون با قلمی روان و جذاب به تشریح واقعه پرداخته است.
۴- «ایران بین دو کودتا»
داریوش رحمانیان کوشککی استاد دانشگاه تهران و نویسنده است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه شهیدبهشتی مدرک دکتری خود را در رشته تاریخ ایران در دوره اسلامی از دانشگاه تبریز گرفت و به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت. رحمانیان آثار متعددی از خود به جای گذاشته است که صاحبنظران معتقدند کتاب "جنبش مشروطه" او نگاه معتدلی به نهضت مشروطه دارد. کتاب ایران بین دو کودتا در سال۱۳۹۱ توسط انتشارات سمت روانه بازار گردید. این کتاب برای دانشجویان کارشناسی تاریخ به ارزش چهارواحد تدوین گردیده است. این کتاب تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ و برآمدن رضاخان تا جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را به طور کلی بررسی میکند. رحمانیان در این کتاب به چرایی و چگونگی وقوع کودتا و نتایج آن تا استقرار سلطنت رضاخان می پردازد.
همچنین مواردی ماننداقدامات و برنامه‌های نوسازی دوره سلطنت رضاشاه و تحولات فکری و ادبی و هنری آن دوره، مناسبات سیاسی ایران با دولت های خارجی در دوره رضاشاه، جنگ جهانی دوم و نقش و جایگاه ایران در آن، چگونگی سقوط رضاشاه و دیگر پیامدهای اشغال ایران به وسیله متفقین، تحولات ایران در دهه ۲۰ ش و رفت‌وآمد پی‌درپی دولتها، بحران آذربایجان و کردستان و مسئله نفت شمال، چگونگی پیدایش جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و سرانجام آن تا سقوط دولت ملی مصدق با کودتای ۲۸ مرداد مورد بررسی قرار گرفته است. باتوجه به اینکه داریوش رحمانیان در این کتاب از دیدگاه های مختلفی استفاده کرده است توصیه می شود حتما از کسانی که اهل مطالعه دیدگاه های مختلف هستند و یا علاقه ای به مطالعه متون دانشگاهی دارند این کتاب را تهیه و مطالعه کنند.
گزارش از حسین گلستانی