خبرنامه دانشجویان ایران: شاهین شکوهی// جمعیت فدائیان اسلام به عنوان یک تشکیل سیاسی – مذهبی در سال 1324 به رهبری شهید نواب صفوی و با هدف ایجاد حکومت اسلامی پایه گذاری شد و با طرح و تنظیم برنامه ای مدون و با رویکرد جدید در مبارزه با استبداد و استعمار در بسیاری از تحولات دهه 30 به خصوص نهضت ملی شدن صنعت نفت تأثیرات فراوانی داشت.
هنگام شروع حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران، کشورهای مختلف به ویژه سه کشور روسیه، انگلیس و آمریکا درصدد کسب امتیاز نفتی از ایران بودند. روحانیون برجسته وقت به‌ویژه آیت‌الله کاشانی همواره بر وظیفه هر ایرانی در حمایت از ملی شدن صنعت نفت تاکید می‌کردند. مردم ایران نیز به پیروی از مراجع برای ملی کردن صنعت نفت، مبارزه با استعمارگران، قطع دست آنها از امور کشور و استیفای حقوق ملی خود از مصدق حمایت می کردند. لذا طرح اندیشه‌ی ملی شدن صنعت نفت و سپس تبدیل آن به یک خواست عمومی و سپس بسیج توده‌های مردم توسط نیروهای مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی انجام گرفته است و البته نباید نقش سایر گروه های حاضر در صحنه سیاسی آن زمان ایران را نادیده گرفت.
در سال 1323 و در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، مصدق با احتیاط نسبت به تمامی جوانب امر، ابتدا توسط یکی از نمایندگان رضایت سفیر شوروی را جلب و طرحی را در زمینه «تحریم اعطای امتیازات نفتی به کشورهای خارجی» تهیه و در یازدهم آذرماه سال بیست و سه با اکثریت آرا به تصویب نمایندگان مجلس رساند. اقدام بعدی در جهت ملی کردن صنعت نفت در زمان فعالیت مجلس پانزدهم و با تصویب ماده واحده مورخ 29 سال 26 که در یکی از بندهای آن «دولت را موظف ساخته بود دربارة امتیازهای موجود به خصوص شرکت نفت جنوب برای احقاق حق ملت ایران، اقدامات لازم را به عمل آورد به انجام رسید. تصویب این بند سرنوشت ساز عامل تغییر و تحولات فراوان در تاریخ ایران و زمینه ساز حضور مذهبیون درجهت ملی شدن صنعت نفت گردید.
در اواخر مجلس پانزدهم شورای ملی، دولت ایران که بعد از جنگ جهانی دوم به این نتیجه رسیده بود که تجدیدنظر در قرارداد 1933-که طی آن شرکت نفت ایران و انگلیس به مدت 60 سال به اکتشاف و استخراج و فروش منابع نفتی ایران، بدون هیچ الزامی به ارائه صورت عملکرد به دولت ایران، ادامه می‌داد- به علت تحولات اوضاع سیاسی ـ اقتصادی جهان و تغییر شرایط قراردادهای نفتی در کشورهای نفت خیز خاورمیانه امری الزامی و حیاتی است. لذا نویل گس نماینده انگلیس و کمپانی نفت جنوب با گلشائیان وزیر دارایی وقت مذاکراتی انجام داده و سرانجام در 26 تیر 1328، الحاقیه ای را به قرارداد 1933، اضافه کردند که معروف به قرارداد گس ـ گلشائیان گردید.که بر اساس این قرارداد شرکت نفت تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران را می‌پذیرفت.
این قرارداد که حقوق تأمین نمی کرد با مخالفت شدید نمایندگان اقلیت مجلس شورای ملی مواجه گردید. به طوری که اقلیت از یک سو موفق شد از تصویب این قرارداد جلوگیری کند و از سوی دیگر با آگاهی افکار عمومی از چپاول منابع نفتی توسط کشورهای استعمارگر و اعطای امتیازهای نفتی مختلف به آن کشورها، مبارزه از حالت پارلمانی به یک جهاد ملی تبدیل شده و پای روحانیت سیاسی شیعه را به صحنه مبارزه باز کند. دولتانگلستان نیز به منظور حفظ سلطه خویش بر نفت جنوب و جلوگیری از استیفای حقوق ملت ایران برای تصویب آن تلاش می کرد.
آیت الله کاشانی در این رابطه اعلامیه ای صادر و اعلام نمودند: «..... اینک مع التأسف می بینم باز می خواهند، مملکت را در چنگال دیکتاتوری بیندازند و ملت ستمدیده ایران را که سالها طعم تلخ دیکتاتوری را چشیده و از حکومت مطلقه هزارگونه مصیبت و شکنجه دیده، مجدداً گرفتار این بدبختی عظیم نمایند.»
وی همچنین اعلام کرد که ملت مسلمان ایران تا قطع کامل ایادی استعمار انگلستان و استیفای حقیقی و جدی حقوق ملت ایران از شرکت غاصب نفت جنوب به مبارزه سرسختانه خود ادامه داده و در راه تحقق بخشیدن به این هدف مقدس مذهبی و ملی از هیچ گونه فداکاری خودداری نخواهند کرد.
با شروع شدن انتخابات دوره شانزدهم مجلس، هژیر – وزیر دربار وقت- که در صدد جلوگیری راه یافتن نمایندگان مخالف قرارداد الحاقی به مجلس بود؛ فعالیت های غیرقانونی خود را گسترش داد تا از این طریق دین خود را به اربابان استعمارگرش به ویژه انگلیس ادا کرده باشد، اعضای جبهه ملی با تخلفاتی که در جریان شمارش آراء انتخاباتی صورت گرفت کم کم از لیست خارج و جزء اقلیت مجلس قرار گرفتند اما جمعیت فداییان اسلام که می دانستند تقلب در انتخابات همه چیز کشور را به باد می دهد و هزینه هایی بر ملت تحمیل می کند تصمیم به ابطال انتخابات گرفتند. لذا مهره اصلی این ماجرا یعنی عبدالحسین هژیر توسط سید حسن امامی در 13 آبان 1328 ترور شد که در نتیجه آن انتخابات باطل و مردم به پیروزی در انتخابات برای بار دوم امیدوار شدند. بدین ترتیب، با همکاری همه جانبه جمعیت فداییان اسلام، اعضای جهبه ملی که در دوره پانزدهم تعدادی از آنها به عنوان وکلای اقلیت بودند راهی مجلس شانزدهم شورای ملی شدند.
در این دوران حسنعلی منصور –عامل وابسته انگلیس– نخست وزیر بود که از یک سو قرارداد الحاقی را جهت تصویب به مجلس تقدیم و از سوی دیگر از آیت الله کاشانی که در تبعید به سر می برد به منظور جلب حمایت مذهبیون، دعوت کرد که به ایران بازگردد. آیت الله کاشانی با طرح شعار «نفت ایران متعلق به ملت ایران است» اندیشه ملی شدن نفت را در بین نمایندگان، مطبوعات و علما شعله ورتر ساخت و حسنعلی منصور هم با توجه به مخالفت های مردم و آیت الله کاشانی به ناچار در پنجم تیر سال 1329 استعفا کرد و شاه ، رزم آرا را جایگزین وی کرد.
مهمترین مأموریت دولت رزم آرا، تصویب لایحه الحاقی قرارداد گس – گلشاییان در مجلس شورای ملی بود. پس از استیضاح بی فایده رزم آرا در مجلس، کمیسیون نفت که در آخرین روزهای نخست وزیری منصور، در مجلس تشکیل شده بود – در روز 26 آذرماه با این قرارداد مخالفت کرد و بدین ترتیب قرارداد الحاقی از دور کار خارج شد.عدم تصویب این قرارداد گام موثری در زمینه ملی شدن صنعت نفت بود.
جمعیت فدائیان اسلام در این مقطع حساس، پس از آگاهی از تصمیم کمیسیون نفت، با شرکت در تظاهراتی علیه شرکت نفت و دولت رزم آرا، پشتیبانی خود را از نمایندگان اقلیت مجلس اعلام داشتند. همچنین بسیاری از شخصیت های مذهبی، مراجع تقلید، جراید و مطبوعات ملی و آزادی خواه، مردم را به مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت دعوت کردند. آیت الله کاشانی طی بیانیه های متعددی دفاع از ملی شدن صنعت نفت را وظیفه فرد فرد مردم دانست و از آنان خواست همه نیروی خود را برای دست یابی به "هدف مقدس ملی کردن صنعت نفت " به کار گیرند اما رزم آرا همچنان بر موضع خود مبنی بر مخالفت با ملی شدن نفت اصرار داشت و آن را حتی نوعی خیانت به کشور می دانست و حتی به محمد رضا شاه پیشنهاد نمود مجلس شانزدهم را منحل گرداند در این شرایط و در حالی که ملی شدن صنعت نفت در بن بست گیر کرده بود؛ آیت الله کاشانی و جبهه ملی با ارسال پیغامی به نواب صفوی، از جمعیت فداییان اسلام برای حل قضیه ملی شدن صنعت نفت و سرکوب رزم آرا استمداد طلبیدند. شرط نواب برای انجام این عمل «اجرای احکام اسلام و بنیان گذاری حکومت اسلامی»بود و اعضای جبهه ملی نیز قول دادند که در صورت به دست آوردن حکومت خواسته های نواب را عملی سازند و حتی متعهد شدند در اولین روز فرصت و قدرت طبق قانون اساسی که هرگونه قانون مخالف اسلام را ملغی و حکم به اجرای احکام اسلامی کنند و به اجرای قوانین اسلامی بپردازند. سرانجام با صدور فتوای قتل رزم آرا توسط آیت الله کاشانی؛ رزم آرا توسط "شهید خلیل طهماسبی" یکی از اعضاء ارشد فداییان اسلام در 16اسفند 1329 به ضرب گلوله ترور شد. خبر مرگ رزم آرا به سرعت در تهران منتشر شد و فرداى آن ، آیت‌الله کاشانى در یک مصاحبه اختصاصى با خبرنگار انگلیسى «دیلى اکسپرس» گفت: «خلیل طهماسبى نجات‌دهنده ملت ایران است»
پس از قتل رزم آرا، اختلاف در میان سردمداران نهضت ملی آشکار شد اما جرقه اولین اختلاف جبهه ملی و فداییان با نحوه انعکاس قتل رزم آرا شروع شد. در حالی که طرفداران مصدق و جبهه ملی در مطبوعات وابسته به خود قتل رزم آرا را نشأت گرفته از حس میهن پرستی طهماسبی قلمداد می کردند، جمعیت فداییان اسلام به شدت با این موضوع مخالفت داشت. برداشت فداییان از اقدام جبهه ملی این بود که آنان چندان تمایلی به عظمت اسلام ندارند و اول راه پیمان شکنی می کنند و همچنین می خواهند رنگ ملی گرایانه به باور به اسلام شکل گرفته، بدهند.
به هر حال یک روز پس از ترور رزم آرا یعنی در تاریخ 17 اسفند 1329 ملی شدن صنعت نفت توسط کمیسیون نفت، به تصویب رسید. روز بیست و نهم اسفند نیز مجلس سنا رای مجلس شورای ملی را تایید کرد و بدین ترتیب نفت ایران پس از نیم قرن ملی اعلام گردید. این خبر توام با خبر ترور رزم آرا به عنوان مهمترین واقعه روز در سراسر جهان انتشار یافت و لندن را سخت نگران و متضرر کرد زیرا درپی انتشار خبر مزبور بهای سهام شرکت نفت انگلیس به شدت کاهش یافت.
با قتل رزم آرا حسین علاء توسط شاه به نخست وزیری رسید که این امر با مخالفت نواب روبرو شد. وی پس از اخذ رأی اعتماد از مجلس، مجدداً لایحه نفت را در مجلس مطرح کرد که تمامی نمایندگان با اتفاق به ملی شدن صنعت نفت رای دادند. مجلس همچنین در 29 اسفند به حکومت نظامی رای داد که عمده هدف حکومت نظامی دستگیری جمعیت فداییان اسلام بود و تعدادی از آنان نیز دستگیر شدند. اما حسین علاء پس از دو ماه از سمت خود استعفا و با طرفداری آیت الله کاشانی و به پشتیبانی مردم، دکتر مصدق در روز 12 اردیبهشت سال 30 با رای اکثریت نمایندگان به عنوان نخست وزیر منصوب شد.
جمعیت فداییان اسلام بر این باور بودند که بعد از به قدرت رسیدن مصدق حتی تعدادی از اعضای این جمعیت که در دوران علاء بازداشت شده اند آزاد می شوند و مصدق و جبهه ملی بر عهد و پیمان خود – اجرای احکام اسلام – نیز پایبند است؛ در صورتی که نه تنها چنین نشد، بلکه دولت مصدق شب سیزدهم خرداد، نواب را دستگیر کرد.
منابع:
روح الله حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،
ماهنامه یاران شاهد، ویژه نامه سرداران و سردمداران، شماره 2، دی ماه 1384
صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، 1323/9/12
شمس قنات آبادی، خاطرات، سیری درنهضت ملی شدن نفت، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی،
دهنوی،محمد، مجموعه ای از مکتوبات، سخنرانی ها و پیام های آیت الله کاشانی، جلد 1
حسین ملکی، خلع ید و کتاب سیاه، جلد سوم، تهران، انتشارات نو
مجدالدین معلمی، سربداران بیدار، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
داود امینی، جمعیت فداییان اسلام، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
خوش نیت، سیدحسین، سیدمجتبی نواب صفوی، اندیشه ها، مبارزات و شهادت او
جعفر مهدی نیا، زندگی سیاسی رزم آرا، تهران، نشر پاسارگاد، 1363
بعثت - سال دهم ـ شماره 44 مسلسل 509 ـ یکشنبه 1368/11/1
