تأملی بر نظام انتخاباتی در ایران

خبرنامه دانشجویان ایران: محمدعیسی زاده*// انتخابات موضوع مهمی است که در ادبیات سیاسی امروز، جایگاه رفیعی دارد و مورد تحقیق، تعمق و کنکاش قرار گرفته است. با وجود کاستی ها، رویکرد علمی به انتخابات در جامعه دانشگاهی ایران شکل گرفته و موضوعی مهم و جدی در گفتمان حقوقی و سیاسی است. انتخابات موضوع بین رشته ای است و در شاخه های علمی مختلف (فلسفه سیاسی، حقوق، جامعه شناسی، علوم ارتباطات و ...) مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

اگرچه مبحث انتخابات دارای ریشه های تاریخی قدیمی است اما ابعاد تازه انتخابات نباید فراموش شود. برای نمونه حق رأی زنان برای اولین بار در سال 1906 در فنلاند و دهه های اول و دوم سده 20 درآلمان، انگلستان، نروژ و سایر کشورهای اروپایی به رسمیت شناخته شد. شایان ذکراست در انگلستان تا سال 1832 حتی همه مردان حق رأی نداشتند. فرانسه با چندسال تأخیر و در سال 1848 این حق را برای همه مردان شناخت.

بنابراین محدودیت های بسیاری برای شرکت مردم در انتخابات وجود داشت برای مثال افرادی که مالیات نمی پرداختند از حق رأی برخوردارنبودند. پس از طی مسیر سخت و طولانی تعالی و ترقی اصول دموکراسی و حقوق سیاسی در دوران معاصر انتخابات یکی از مهمترین جلوه های زندگی سیاسی انسان معاصر را تشکیل می دهد به گونه ای که کشوری همانند فرانسه حدود پانصد و سه هزار نفر نماینده ازطریق انتخابات برای شوراهای شهر و روستا تا مجلس قانونگذاری، سنا و ریاست جمهوری برگزیده می شوند. در کشور آمریکا  نیز با توجه به تعداد صدهزار نماینده که باید انتخاب شوند و حتی انتخاب قضات (در برخی ایالتها) میزان بالایی از پرداختن مردم به مسائل سیاسی و انتخاباتی مشاهده می شود. درایران انتخابات ریشه در انقلاب مشروطه دارد و سیستم انتخاباتی ایران نیزبرگرفته از سیستم های اروپایی شکل گرفت. با توجه به آمار انتخابات های برگزار شده، مردم ایران بطور میانگین هر دوسال یک بار برای رأی دادن در صحنه حاضر بوده اند و مشارکت گسترده ای در قالب الگوی مردم سالاری دینی ایفا می نمایند.

فرایند انتخابات در چند رکن خلاصه می شود: شرایط انتحاب کنندگان، شرایط انتخاب شوندگان، نظام انتخاباتی و مدیریت انتخابات. شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان در قوانین انتخاباتی تعیین شده است. با توجه به اهمیت بالای انتخابات در حیات سیاسی جوامع و جایگاه رفیع نمایندگان مردم در هرپست و مقامی، باید تا حد امکان زمینه مساعد برای انتخاب شایسته ترین افراد فراهم آید. امر تأیید صلاحیت و گزینش نامزدها یا صافی انتخاباتی در برخی نظام ها از طریق جمع آوری امضاء جمع کثیری از افراد ذیصلاح در سطح کشور یا معرفی از سوی احزاب و سایر شیوه ها  صورت می گیرد. تعیین سقف برای هزینه تبلیغاتی، محدودیت در میزان ارائه کمک های نقدی از جمله راهکارهای مهم در صافی کنترل خروجی نظام انتخاباتی است.

نظام انتخاباتی روشی است که به موجب آن آرای ریخته شده به صندوق با شیوه های معقولی به کرسی های پارلمان تبدیل می شود. با توجه به اینکه نظام های انتخاباتی به دو گروه عمده اکثریتی و تناسبی تقسیم می شوند. انتخابات مجلس در ایران نظام انتخاباتی اکثریتی دودوری است. بدین شرح که در دوره اول با نظام اکثریت مطلق یک چهارم برگزار می شود. در صورت عدم حصول نصاب یک چهارم، مرحله دوم با کسب اکثریت نسبی محقق می گردد. قابل تأمل اینکه، تنزل اشتراط از اکثریت مطلق(قانون سال1362) به یک سوم و سپس یک چهارم از وجاهت نمایندگی می کاهد و با این توصیف اصولاً انتخابات دومرحله ای امری زاید به نظر می رسد.

انتخابات رقابتی، سالم و مطلوب در گرو وجود مدیریت مستقل، بی طرف، متخصص و کارآمد انتخاباتی است. مدیریت اجرایی بر عهده وزارت کشور و دستگاه های زیر مجموعه و مدیریت نظارتی در صلاحیت شورای نگهبان و هیأت های نظارت است. لئون دوگی استاد و نظریه پرداز حقوق اساسی، خواسته های ذیل را برای دسترسی به انتخابات صحیح لازم می داند: 1- داوطلب نمایندگی باید شرایط انتخاب شدن را داشته باشد 2- نماینده منتخب باید اکثریت لازم را کسب کرده باشد 3- تمام امور و اعمال مربوط به انتخابات باید براساس قانون صورت گرفته باشد 4- هیچگونه عمل و اقدام خارجی(نظیر دخالت و تصرف فسادانگیز دولت) نباید موجب خدشه دارشدن صحت و درستی انتخابات گردد. لذا امروزه در دموکراتیک ترین نظامهای دنیا نیز در فرایند انتخابات شرایط ویژه ای برای انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان درنظر گرفته می شود و قوانین عادی واساسی، مرجعی رسمی برای اعمال نظارت و احراز شرایط داوطلبان انتخابات تعیین می کنند. در برخی از کشورها احزاب و وزارت کشور مرجع تشخیص صلاحیت های نامزدها هستند و در تعدادی از کشورها نهادی مشابه شورای نگهبان( مانند شورای قانون اساسی درفرانسه) یا دستگاه قضایی (دیوان عالی یا دادگاه قانون اساسی) و یا قوه مقننه  وظیفه نظارت و کنترل انتخابات را برعهده دارند.

شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان در قانون انتخابات مجلس  مشخص گردیده است. انتخاب کنندگان باید دارای تابعیت جمهوری اسلامی ایران،18 سال تمام و عاقل باشند. انتخاب شوندگان نیز باید دارای تابعیت اصلی ایران (مستنبط از ماده 982 قانون مدنی)، معتقد و ملتزم عملی به اسلام و نظام جمهوری اسلامی، وفادار به قانون اساسی و اصل ولایت فقیه، دارای مدرک کارشناسی ارشد، عدم سوء شهرت، دارای سلامت جسمی و بین 30 تا 75 سال سن داشته باشند. جالب توجه اینکه قانونگذار برای انتخاب کنندگان قائل به شرط عاقل بودن شده است درحالی که برای انتخاب شوندگان به سلامتی جسمی اکتفا کرده است! درخصوص شرط اعتقاد و التزام و شرط مدرک نیز نظرات مختلفی بیان شده است. البته شرایط سلبی داوطلبان نیز در ماده 28 قانون انتخابات مقرر گردیده است.

برای تضمین سلامت انتخابات و انسجام و یکپارچگی فرایند آن، اصول و راهبردهای مورد نیاز است ازجمله: اصل استقلال، اصل بی طرفی، اصل احترام به قانون، اصل شفافیت و اصل تخصصی بودن. قانون انتخاباتی ایده آل، قانونی است که مشارکت همگانی، آزاد و فراگیر مردم را تأمین نماید. قوانین انتخاباتی در ایران دچار برخی موانع، کمبودها و خلاء ها بوده اند که به نظر می رسد با ارائه لایحه یا طرح جامع  می توان در جهت رفع خلاء ها گام برداشت. ضرورت ها و الزامات قانونی درخصوص اصلاح قانون انتخابات عبارتنداز:

- ضرورت تأمین و تضمین آزادی، سلامت و فراگیری انتخابات در مراحل تقنین، اجرا و نظارت، اصل امکان دادرسی و پاسخگویی به شکایات مربوط به انتخابات، ضرورت شفافیت مسائل مالی و هزینه‌های تبلیغاتی کاندیداها، نقش و جایگاه احزاب در انتخابات مطابق قانون اساسی،  تعیین حدود و شرایط دقیق تر داوطلبان، ایجاد ثبات در قوانین مربوط به انتخابات، پیش بینی دفاترثبت نام و تفکیک آن از شعب أخذرأی(باهدف ارزیابی درست آراء و جلوگیری ازدست کاری های احتمالی)، الزام وزارت کشور برای برگزاری انتخابات با روش ها وفناوری های نوین، افزایش نصاب آرای انتخابات مجلس شورای اسلامی به اکثریت مطلق یا یک سوم، الزام داوطلبان به پرداخت مبلغی به عنوان ودیعه ثبت نام(گامی درجهت محدودکردن داوطلبان غیرجدی)، افزایش روزهای تبلیغاتی، جرم تلقی شدن اخلال و برهم زدن تجمعات و سخنرانی های قانونی و تعرض به ستادهای انتخاباتی، شفاف شدن هزینه های انتخاباتی و موارد دیگری که همگی گام مثبتی در راستای شفاف سازی انتخابات، تأمین سلامت و شفافیت انتخابات، قانونمندکردن فعالیت ها وتبلیغات داوطلبان، قانونمندسازی و پاسخگویی نهادهای ذیربط و مشارکت فراگیر و آگاهانه تر مردم است.

*مدرس و پژوهشگرحقوق