جریان اجتماعی بازگشت نخبگان از رشته‌های مهندسی

خبرنامه دانشجویان ایران: نزدیک به چهارماه از آغاز سال تحصیلی  گذشته است، و حدود ۶۰۰ هزار دانشجوی جدیدالورود در رشته های مختلف به امید آینده روشن دوران تحصیلات دانشگاهی خود را آغاز کردند. بر اساس آمار سازمان سنجش در آزمون سراسری سال ۹۵ تعداد ۸۶۰ هزار و ۱۰۹ نفر داوطلب ثبت نام کرده اند، که از تعداد ۸۶۰ هزار و ۱۰۹ نفر ثبت نام کننده، تعداد ۱۶۲ هزار و ۸۷۹ نفر در علوم ریاضی، تعداد ۵۱۹ هزار و ۴۸۸ نفر در علوم تجربی، تعداد ۱۶۱ هزار و ۵۰۰ نفر در علوم انسانی و بابقی در رشته های هنر و زبان خارجه بوده اند.

این آمار نشان از افزایش علاقه داوطلبین کنکور سال 95 به رشته های پزشکی را می داد، و این مسئله تا جایی پیش رفت که دانشجوی برق دانشگاه شریف پس از اعلام رتبه‌های برتر کنکور ۹۵ و کسب رتبه یک کنکور تجربی از بهترین دانشگاه مهندسی کشور انصراف داد تا رشته پزشکی بخواند.

در آن برهه از زمان اکثر تحلیل ها درباره چرایی افزایش علاقه داوطلبین نسل  95 به رشته های پزشکی بود، و دلایلی همچون بازار کار بهتر، درآمد بالاتر و... ذکر می شد، اما در این میان کمتر نکاهی به «انقراض» رشته های علوم انسانی شد. مسئله ای که به نظر می رسد طی چندسال آینده به یکی از بحران های حوزه فکری و اندیشه ای کشور مبدل شود، و این سوال پیش می آید که چرا نخبگان کشور این روزها به دنبال رشته های مهندسی و پزشکی هستند؟

به گزارش خبرنگار صنفی - آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در اولین گزارش از این پرونده "قیام نخبگان مهندسی و تجربی علیه رکود علوم انسانی" مورد بررسی قرار گرفت،در شماره دوم "چرا علوم انسانی، رشته برگزیده دانش آموزان نخبه نیست؟" مطرح شد و در این شماره به چرایی رفتن دانشجویان به رشته های غیر انسانی می پردازیم.محمدقائم خانی فارغ التحصیل دانشگاه شریف  به این پرسش پاسخ می‌دهد.

علوم مهندسی و تکنولوژیک، ستون فقرات و محور نظام آموزشی  عالی ایران هستند. این رشته ها بخش اصلی جوانان مستعد و رتبه های بالای کنکور و فارغ التحصیلان مدارس ممتاز را بخود اختصاص داده است. فضای عمده آموزش و پژوهش دانشگاه های برتر کشور را هم در اختیار داشته و به واسطه حجم بالا کیفیت فارغ التحصیلان خود بیشترین تاثیرگذاری را برجامعه دارند. جریان اجتماعی بازگشت نخبگان از رشته های مهندسی و حرکت آنان به سمت رشته های علوم انسانی را بررسی کرده که در مقطع تحصیلات تکمیلی به تدریج ابعاد کمی و کیفی گسترده ای یافته است.

در تحقیقی با روش کیفی و به منظور جامعه شناسی جریان مهاجرت به مصاحبه با 47 دانشجوی فارغ التحصیل رشته های مهندسی دانشگاه شریف، تهران، بهشتی، امیرکبیر، علم و صنهت و چند دانشگاه دیگر پرداخته که این دانشجویان در خلال سال های دهه 80 با تغییر مسیر تحصیل و زندگی خود، رشته های علوم انسانی و هنر را برای ادامه انتخاب مرده اند.

در جامعه مدرک گرا انتخاب رشته های خاص برای دستیابی به منزلت و مقبولیت اجتماعی و صعود نردبان ترقی است. گاهی هم در مواردی استثنایی علوم انسانی «موقعیت مالی» افراد را ارتقاء میدهد. قسمت مهمی از دانشجویان مهندسی در دروه کارشناسی متوجه می شوند که برای موفقیت در دنیای فعلی، به اطلاعات و مهارت هایی از جنس مدیریت و اقتصاد نیاز دارند. به همین دلیل تغییر رشته می دهند تا بتوانند از رشته قبلی بهتر و کارآمدتر استفاده کنند. بعضی از افراد در پی یافتن آرامش گاهی برای خویش، بی وقفه در پی تغییر موقعیت و جایگاهشان در زندگی اند، تا به این وسیلهه ارضاء شوند.

برخی از دانشجویان دختر در رشته مهندسی احساس از خود بیگانگی کرده و تناسبی بین رشته و روحیات خود حس نمیکنند و در رشته های ای مثل مطالعات زنان به دنبال دغدغه های خود میگردند. دانشجویان گاهی در اثر مواجهه مستقیم با متفکرین در فضای دانشگاه، از طریق ورود به مجادلات اندیشهای فعال در جامعه گاه در  اثر خواندن آثار مکتوب گاه به دلیل علاقه به رشته ای خاص ، به شخص یا فکری ویژه تمایل پیدا میکنند این کشش و میل میتواند به اندازه ای قوی باشد که فرد را از ادامه تحصیل در رشته خود منصرف کرده  و به تغییر رشته متمایل کند.

یافته ها پس از کد گزاری نتایجمصاحبه ها و دسته بندی آنها در سه گروه پرسش (بینش تحصیلی)(عوامل درونی)(عوامل بیرونی) مفاهیم محوری زیر در  هر مورد به دست آمده اند:

الف- بینش تحصیلی
1- طلب علم و فهم
در دوران دبیرستان فضای ذهنی حاکم بر اکثر نخبگان، فراگیری علم و معرفت و ارج نهادن بر فهم است، اما بعد از ورود به دانشگاه شرایط دگرگون میشود و نمره گرایی و مسابقه کاذب ترفیع درجات علمی، جای فهم و درک را میگیرد.

بسیاری از دانشجویان به وضع جدید عادت میکنند، ولی برخی نمیتوانند  با نگاه جدید کنار بیایند. بسیاری از تغییر رشته ای ها از همین دسته اند.

2-خدمت به کشور
از تغییر رشته ای های ابتدای دهه 1380 تا دهه 1390 تعداد زیادی به (خدمت به کشور) اشاره کرده اند. برخی از دانشجویان رشته ای را انتخاب کرده اند که با منافع شخصی در تعارض بوده است ولی آنها خدمت به کشور را انتخاب کرده اند و این روحیه همچنان ذهن آنان را به خود مشغول داشته است.

3- گسترش و تعمیق دین
شاید به نظر برسد که خدمت به دین را نباید ز خدمت به کشور جدا کرد، اما بررسی سخنان مصاحبه شونده ها نشان میدهد دانشجویانی که علم را در خدمت دین میخواهند به سمت رشته های خاصی گرایش پبدا میکنند و در فضای علوم انسانی اهداف خاصی را پی میگیرند.
برای عده زیادی گسترش و تعمیق دین باخدمت به انقلاب عجین شده است.

4-کسب درآمد
شاید بشودگفت که بعد از مدرک مهمترین مشوق دانشجویان برای تحصیل پول است در کنکور ارشد مدرک گرایی تا حدود زیادی رنگ میبازد و در عوض درامد زایی جای آن رامیگیرد.
حتما یکی از عوامل خاص انتخاب برخی رشته ها در مقطع ارشد رسیدن به جایگاه های برتر درامدی ست

ب- عوامل شخصی
دلایل
1-بروز پرسش های بنیادی
برخی از پرسش ها به اصل زندگی مربوط میشوند که بایک هفته ویا یک ماه مطالعه حل نمیشوند چون ذهن فرد را به شدت مشغول خود میکنند و آمال و آرزوها را تغییر میدهند. به دلیل آنکه رشت های اصلی علوم انسانی به همین سوالات بنیادی میپردازند، معمولا کسانی که با چنین پرسش هایی مواجه میشوند به علوم انسانی روی می اورند و کار اکثرشان به تغییر رشته به سوی علوم انسانی میکشد.

2-برخورد با متفکرین خاص
تغیر رشته برا اکثر افراد فرایندی تدریجی است به همین دلیل عوامل زیادی بر آن اثر میگذارند، برای بسیاری از رشته ها نقاط عطفی در این مسیر وجود دارد در اغلب موارد هم  آن فرد یکی از متفکرین شناخته شده است.

3-سرخوردگی از مهندسی
اکثر تغیر رشته ای ها اذعان دارند که دبیرستانی ها به هنگارم انتخاب رشته هیچ تصویری از آینده کوتاه مدت خود ندارند و پس از ورود به دانشگاه با واقعیت روبرو میشوند
بسیاری شرایط را میپذیرند اما برخی دیگر تغیر رشته داده و مسیر آینده را تغیر میدهند.

4-خودآگاهی اجتماعی
اکثر کسانی که در دانشگته درس می خوانند از موقعیت خود در جامعه بی اطلاع اند
بخشی از افراد پس از کسب خودآگاهی اثر گذاری های بالاتری را قصد میکنند و تصمیم به تغیر رشته میگیرند.

5-خودآگاهی شخصی
تغیر کلی مسیر زندگی به خودآگاهی فردی هم نیاز دارد،  جسارت تغیر مهم ترین وجهه از خودآگاهی شخصی تغیر رشته ای ها است.

6-پیگیری استعداد و علاقه
فضای نسبی علوم انسانی بسیاری از افراد را ب سمت خود جلب میکند، این ها کسانی هستیند که نمیتوانند ماندد یک ربات آموزش ببینند.

ج-عوامل اجتماعی: بستر ها
1-وجود اهالی علوم انسانی در خانواده  ها
حضور این افراد در خانواده از چالش فرد میکاهد، و فضا را برای تغیر رشته آماده میکند
گاهی خانواده از نقش آماده سازی فراتر میرود و الگوساز میشود.

2-جو خاص برخی از دانشگاه ها
در حال حاظر فضایی در دانشکده های مهندسی و پایه بوجود آمده که وقوع چنین اتفاقی را ساده تر میکند

3-حضور برخی در تشکل ها یا برخی از گروه های ویژه
تشکل ها به علت ماهیت فعالیت شان بسیار روی تصمیمات اعضای خویش اثر گذارند یکی از این تشکل ها بسیج است

4-دوره های علوم انسانی در دانشگاه
عدم شناخت درست رشته علوم انسانی باعث میشود که دانش آموزان هیچگاه با گزینه ورود به علوم انسانی مواجه نشوند.
 حضور دانشکده علوم انسانی در دانشگاه های صنعتی بسیار در جذب دانشجو اثر گذار بوده است.

سنخ شناسی
1-فراریان
تغیر رشته برای کسانی که خواسته های خویش را در دوره کارشناسی نیافته اند نه فقط وسیله که فقط هدف است

تنها نکته مهم جو دانشگاه های کشور است فضای حاکم بر آنها خیلی مهم است از این رو دانشجویان به رشته هایی که مد شده تمایل دارند.
هم اکنون رشته های مدیریت و اقتصاد پر بسامد ترین رشته ها در در علوم انسانی است.

2-اثرگذاران کلان
گروه اول کسانی هستند که علوم انسانی را مهم تر از مهندسی میدانند، حتی برخی از دانشجویان علوم پایه نیز به همین دلیل پا به عرصه علوم انسانی گذاشتند.
مسلما اولین رشته ای که باید از آن نام برد اقتصاد است.

پس از آن باید مدیریت را باید بعنوان رشته دوم معرفی کرد، جمعیت و گستردگی که مدیریت را انتخاب میکنند بیشتر از اقتصاد است ولی تصمیم به تغیر و تحول در آن به نسبت دانشجویان اقتصاد کمتر است.

3-منفعت جویان
کسانی هستند که جنبه های شخصی انتخاب رشته شان خیلی بیشتر است تحصیل برایشان منفعت ویژه ای بهمراه دارد .

دو ویژگی اصلی وجود دارد که افراد این تیپ را به سمت خود میکشاند.

اولا ارزش مادی مدرک و ثانیا سود آوری خود علم.

مسلما رشته MBA یا مدیریت بنگاه های تجاری، یکی از مقاصد اصلی چنین تیپ دانشجویانی است.

مهندسانی که فهمیده اند رشته شان تنها بخش کوچکی از مجموعه مهارت ها و اطلاعاتی است که برای راه اندازی یک تجارت مورد نیاز است، در مقطع ارشد به سراغ MBA می روند.دیگر گرایش های مدیریت هم مورد توجه دانشجویان فنی و پایه است.

باید توجه داشت که منطق تصمیم گیری و اهداف ایشان نسبت به دوره کارشناسی مهندسی تغییری نکرده است.تفاوت اصلی نسبت به گذشته این است که آنان فهمیده اند مهندسی راه درستی برای نیل مقاصد بزرگی که در سر داشته اند، نیست.

رشته هایی مانند MBA برای منفعت جویان گذرگاه ایده آلیست که در عین حفظ پرستیژ و مدرک دانشگاهی راهی برای ورود مناسب به بازار کار را فراهم می آورد.

4.خودجویان
کسانی که به دنبال استعدادها و علایق خود می روند و وروئ به مهندسی را ناآگاهانه می دانند، چهارمین تیپ تغییر رشته ای ها هستند.این ها که در مقطع ارشد، برای اولین بار توانایی تمرد از خواسته خانواده یا جامعه را یافته اند، تصمیم می گیرند بی توجه به بیرون و تنها با تمرکز برعلایق و استعداد های خود، تصمیم گیری کنند. فشاری که هنگام کنکور کارشناسی، از طرف خانواده ویا محیطی مانند مدرسه برآن ها وارد آمده است باعث انزجار از بیرون خود و فروریختن در درون احساسات و تفکرات خویش می شود. این داوطلبان مقطع ارشد، نسبت به عوامل بیرونی حساس و جست و جوگر  استعداد خویش هستند.احساس رضایت و لذت طلبی ناشی از مطالعه دروس جدید، عوامل مهمی در تصمیم گیری های این افراد است.

ویژگی مشترک آنها رسیدن به خودآگاهی و انزجار از جبر محیط است که بقیه عوامل را تحت الشعاع خود قرار می دهد. کار این انزجار حتی به رشته دوره کارشناسی هم می رسد.

اهمیت علاقه در کنار استعداد، نزد تیپ حودجویان چنان پررنگ می شود که حاضر هستند همه چیز را به دلیل آن رها کنند.رفتن به سمت استعداد و علاقه، در اکثر دانشجویان تغییر رشته ای وجود دارد، اما اینکه جست و جوی خود این علاقه، به عامل اصلی انتخاب رشته جدید منجر بشود، مختص این تیپ است. شاید بتوان تکثر مقصد این داوطلبان را به اندازه رشته های علوم انسانی دانست.
سیالیت این انتخاب به حدی است که تمام گستره متنوع و متکثر رشته ها را پوشش می دهد. شخصیت متفاوت افراد گوناگون به سمت حوزه های بسیار متنوع علوم انسانی کشیده شده و هرکسی را به سمت خاصی می فرستد، منتها چند دسته رشته را میتوان به عنوان مقصد مهم این دانشجویان شناسایی کرد.دسته اول، مجموعه هنر و ادبیات است. سینما، موسیقی، هنرهای دیگر و گرایشات متفاوت ادبیات، مملو از جمعیت تغییر رشته ای است که در دوره کارشناسی، دانشجوی علوم مهندسی یا پایه بوده اند. دسته فلسفه نیز مقصد مهمی برای اینهاست. بسیاری از ایشان که در طول دوره کارشناسی، رو به تفکرات بنیادین و فلسفی می آورند، ادامه مسیر را در مقطع ارشد پی می گیرند. خواندن فلسفه برای آن ها، هم فرصت آشنایی با استادان و درگیرشدن با مسائل و هم راه کسب مدرک است. رشته بعدی مجموعه ای از الهیات، معارف اسلامی است که گرایشات متنوعی دارد.بسیاری از افراد که احساس خلاء در زمینه اعتقادات ویا اطلاعات مذهبی دارند ویا کسانی که مایل به حل چالش های موجود در این عرصه هستند، از علوم پایه و مهندسی جدا شده و روبه این دسته می آورند.

5.تحول خواهان انقلابی
گروه پنجم کسانی اند که با انگیزه انقلابی و معطوف به تحویل موردنظر مقام معظم رهبری در علوم انسانی تغییر رشته می دهد. موضوع مورد توجه بسیاری از این افراد، خود مقوله علم و معرفت است.هرچند اهداف دیگر به ویژه اثرگذاری کلان نیز برای این ها مهم است، اما عامل وحدت بخش تیپ، مساله علم و به ویژه علوم انسانی است.

رشته های فلسفه علم و جامعه شناسی، بسته به تحول خواهی در علوم طبیعی یا انسانی، عموما هدف اصلی افراد این سنخ محسوب می شوند.

6.رفرمیست ها
گروه آخر روشنفکرای هستند که در ادامه فعالیت های اجتماعی و سیاسی خود، وارد حوزه حیاتی علوم انسانی می شوند. برای اکثر افراد این جریان، خودعلوم انسانی هدف تحصیل است. البته پرستیژ روشنفکری، پیشروی در جریان اپوزیسیون و کسب شان اجتماعی در میان اندیشمندان، دستاورد های مهم این تغییر رشته هستند، ولی نگاه اکثر آنها به این نقطه معطوف است و با فهم علوم انسانی غربی، ارتباط دارد. علمی که علاوه بر جنبه فکری و معرفتی، از لحاظ فرهنگی نیز پایگاه اصلی اپوزیسیون محسوب می شود. یرای بعضی از آن ها، این فرآیند آن قدر ادامه پیدا می کند تا به اپوزیسیون سیاسی منجر شود. با وجود اشتراکات زیاد فکری، تنوع سیاسی  عملیاتی آن ها زیاد است. برای برخی شناور بودن در دریای علوم انسانی غربی کافی است و برای بعضی، نجات دادن علوم انسانی از سیطره قدرت، تنها هدف محسوب می شود. در مجموع می توان گفت که این طیف با علوم انسانی غربی همراه هستندو هدفشان، گسترش و تعمیق و بومی سازی آن برای شرایط کشور است. همانند گروه پنجم، دراینجا نیز چند رشته اصلی بیشتر مورد توجه این ها واقع می شوند. چنان که آشنایی با دانشکده های اصلی علوم انسانی، به وضوح تجمع و حضور فعالانه گروه هایی با این تیپ را نشان میدهد. فلسفه غرب، جامعه شناسی، علوم سیاسی و ادبیات مدرن، اهم رشته های مورد نظر این گرایش است.

نتیجه گیری
تغییر رشته دانشجویان نخبه مهندسی، نه یک جریان طبیعی اجتماعی، بلکه یک جریان جریان اعتراضی است که دلالت های سهمگینی در نقد و آسیب شناسی نظام آموزش عالی را با خود حمل می کند. تمامی افراد مورد مصاحبه، اشخاصی نخبه و به لحاظ توانایی های شخصیتی درر سطوح بالایی بودند که با سختی و دشواری تمام، بعد از چندین سال تفکر و تلاش و تقلا موفق به تغییر رشته مهندسی و حضور در علوم انسانی شده اند.