۸ نکته درباره کناره‌گیری عمرالبشیر

خبرنامه دانشجویان ایران: صادق امامی// 1- مردم سودان از آذرماه سال 97 (دسامبر 2018) در اعتراض به وضعیت معیشتی و سه برابر شدن قیمت نان، به خیابان‌ها آمدند. اعتراضات معیشتی خیلی زود تبدیل به یک جنبش اجتماعی ضد‌ عمرالبشیر، رئیس‌جمهور سودان شد تا مردم خواهان کنار رفتن او از قدرت شوند. از هفته گذشته 6 آوریل اعتراضات برای تغییر در سودان، روند سریع‌تری به خود گرفت. هرچند عمرالبشیر از قدرت کنار رفت ولی به‌نظر می‌رسد باز هم نتیجه دلخواه در یک کشور آفریقایی به دست نیامد. گویا در آفریقا، اعتراضات را تبدیل به انقلاب ‌کردن و نتیجه را به‌دست نظامیان سپردن، تبدیل به عادت شده است. مردم سودان از هفته گذشته در برابر مقر فرماندهی ارتش بست نشستند تا نظامیان به مردم بپیوندند؛ نظامیان با مردم همراه شدند اما نه برای همراهی با آنان بلکه برای برداشت محصول انقلاب مردم و انجام کودتایی دیگر در آفریقا. پنجشنبه 22 فروردین (11 آوریل) ارتش با کودتا عمر البشیر را از سمت خود عزل کرد. براساس آنچه «عوض ابن‌ عوف» وزیر دفاع اعلام کرده، قانون اساسی سال 2005 میلادی لغو شده و قرار است «یک شورای نظامی برای یک دوره دوساله گذار» مدیریت امور در سودان را بر عهده بگیرد و پس از آن شاید انتخابات آزاد در خارطوم برگزار شود. تا اینجای کار می‌توان گفت ارتش سودان از همسایه شمالی خود یک گام جلوتر است چراکه ارتش مصر در تحولات بهار عربی، یک گام عقب ماند و یک سالی محمد مرسی قدرت را در مصر در دست گرفت‌.

2- در سودان، تصوف رواج قابل توجهی دارد. به معنای بهتر دین اسلام در سودان، رنگ تصوف به خود گرفته و زندگی اجتماعی مردم با این ویژگی، ممتاز شده است. طریقت‌های تصوف نقش موثری در حیات مذهبی و معنوی مردم سودان داشته و صبغه عمومی روح مذهبی انسان سودانی رنگ عرفانی و صوفی دارد. این جریان هرچند به شیعه نزدیک هستند اما در طول تاریخ نشان داده‌اند که ظرفیت کار سیاسی را نداشته‌اند. نوع نگاه تصوف باطنی است و آنان عمدتا درون‌گرا هستند و قائل به نگاه سیاسی و حاکمیت سیاسی نیستند. حتی در تاریخ درگیری با استعمارگران در سودان، برخی طریقه‌ها نقش میانجی بین استعمارگران و مردم داشته‌اند و حتی برخی مشایخ با استعمارگران همکاری هم داشته‌اند. طبیعی است که از این جریان نمی‌توان انتظار اثرگذاری بیش از این را داشت.

3- در گذشته سودان و به‌ویژه پس از روی کار آمدن عمر البشیر، اخوان‌المسلمین نقش پررنگی داشته است. اخوان‌المسلمین در سودان، متاثر از افکار اخوانی‌های مصر، در سال ۱۹۴۹ میلادی در پی مسافرت گروهی از اخوانی‌های مصر به سودان شکل گرفت و به‌عنوان یکی از بازوهای اخوان‌المسلمین مصر به فعالیت مشغول بوده است. حسن الترابی از معروف‌ترین اشخاص اخوان‌المسلمین سودان بود که در اسفند سال ۱۳۹۴ درگذشت. عمر البشیر از پیروان او به‌شمار می‌رفت. برخلاف صوفیان، اخوان‌المسلمین در اندیشه تصاحب قدرت سیاسی هستند. آنان در مصر مدتی در راس قدرت بودند اما راهبرد اشتباه در مسائل و تندروی‌های‌شان باعث سقوط‌شان شد و این مساله سایر شاخه‌های اخوان را نیز تضعیف کرد. اکنون در سودان یکی از گروه‌هایی که توانایی بازگرداندن انقلاب به مردم را دارد، اخوان‌المسلمین است اما آنان برای به میدان آوردن مردم علاوه‌بر ارتش، باید با کشورهای غربی، عربستان‌سعودی و امارات که از قدرت گرفتن اخوان‌المسلمین هراس دارند نیز مبارزه کنند.

4- عمر البشیر، رئیس‌جمهور سابق سودان، پس از 30 سال قدرت را واگذار کرد. برآیند عملکرد او نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور سابق این کشور چرخش‌های ناگهانی پرهزینه‌ای را داشته است. او از جوانی و دوران تحصیل گرایش شدیدی به مبارزه اسلامی‌ داشت و از این طریق از پیروان دکتر حسن ترابی، متفکر اسلام‌گرای سودان شد. در سال ۱۹۸۹ عمرالبشیر با حمایت اسلام‌گرایان و شخص حسن الترابی حکومت صادق المهدی را کنار زد. او با اینکه می‌دانست اخوان‌المسلمین در روی کار آمدنش چه نقشی داشتند، گاهی علیه آنها اقدام می‌کرد. عمر البشیر در سال‌های اول حکمرانی به‌شدت طرفدار اجرای قوانین شرعی بود اما رفته‌رفته تغییر ماهیت داد. در سال‌های ابتدایی و زمانی که دولت، یک ماهیت ملی مبتنی‌بر گرایش‌های اسلامی و اخوانی و رویکرد مخالف غرب و ارتجاع در منطقه داشت، مردم خیلی از مشکلات جاری در کشور که عمدتا اقتصادی بود را نادیده می‌گرفتند و از دولت حمایت می‌کردند اما عمرالبشیر بنا بر اقتضائات زمان، گاهی به غرب نزدیک هم می‌شد.

5- عمر ‌البشیر در چرخش به سمت غرب نیز اشتباه کرد. او با درخواست آمریکا قبول کرد سودان‌جنوبی که به‌دلیل وجود منابع طبیعی مخصوصا نفت و گاز، دو‌سوم درآمد کشور را تامین می‌کرد از سودان جدا شود. بزرگ‌ترین ضربه به سودان زمانی وارد شد که سودان‌ جنوبی از این کشور در سال 2011 جدا شد. نزدیک‌ ‌به 75 تا 80 درصد از ذخایر نفتی سودان در این تقسیم‌بندی جدید در بخش جنوبی تجمیع شده بود. تولید نفت سودان پس از استقلال سودان‌جنوبی از 485 هزار بشکه به 150 هزار بشکه رسید. چنین کاهشی در درآمدهای نفتی سودان که تا پیش از این هم با وجود تولید 485 بشکه نفت آن هم با قیمت بالا دچار مشکلات مالی بود، وضع را سخت‌تر کرد. اقتصاد کوچک سودان پس از کاهش تولید در سال 2014 با مشکل کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی نیز مواجه شد تا این‌بار راه گریزی از سقوط اقتصادی نداشته باشد.

6- در دوران عمر البشیر رابطه این کشور با تهران دو وجه بسیار متفاوت داشت. او زمانی خود را دوست ایران می‌دانست و حتی برای مراسم تحلیف حسن روحانی مهیای سفر به تهران بود که ممانعت ریاض از عبور هواپیما از آسمان این کشور، این سفر را لغو کرد. اما در دوره‌ای نیز در صف مخالفان تهران قرار گرفت. پس از ماجرای سفارت عربستان در تهران، سودان نیز به تبعیت از ریاض، روابط خود را به‌صورت کامل با تهران قطع کرد. مدتی بعد هم به ائتلاف سعودی در حمله به یمن پیوست. بیشترین تعداد کشته‌های ائتلاف سعودی مربوط به نظامیان سودانی بود. این مساله در داخل برای رئیس‌جمهور هزینه سنگینی داشت و بخشی از اعتراضات نیز به همین دلیل نسبت به او صورت گرفته بود. بر همین اساس هم دولت سودان اعلام کرد با کناره‌گیری از مشارکت در ائتلاف ضد یمن، نیروهای نظامی خود را از این کشور خارج می‌کند.

7- سودان برای جبران کسری بودجه چند میلیارد دلاری‌اش که از تقسیم این کشور حاصل شد، ناچار به برقراری ارتباط با عربستان سعودی و امارات شد. همراهی عمر البشیر با کشور‌های عربی به‌ویژه عربستان و امارات، حمایت اسلام‌گرایان اخوانی را از او سلب کرد. جیران اخوان‌المسلمین و وهابیت، دو دشمن دیرینه هستند. حتی اختلاف عمده عربستان با قطر نیز بر سر گرایش‌های اخوانی حکام این کشور است. نزدیکی عمر ‌البشیر به عربستان، باعث جدایی بیشتر اخوان از عمر البشیر شد.

8- چرخش‌های عمر البشیر که گاهی برای نجات از بحران اقتصادی انجام گرفت، محبوبیت و مشروعیت او را از بین برد و اعتراضات مردمی در این کشور آغاز شد. عمر البشیر گمان می‌کرد برای حل برخی نارضایتی‌های اقتصادی و آرام‌کردن اعتراض‌های مردمی می‌تواند روی همپیمانان سابق خود یعنی اخوان‌المسلمین و همکاری با کشورهایی که تفکر نزدیک به آنها دارند، حساب باز کند و به سمت قطر و ترکیه روی آورد؛ امری که همسایه شمالی یعنی مصر را بسیار ناراضی کرد و خشم عربستان‌سعودی و امارات را هم در پی داشت. اما اخوانی‌ها این‌بار به کمک او نیامدند و طرف سعودی و اماراتی با همکاری رژیم صهیونیستی، کودتا را با همکاری وزیر دفاع مدیریت کردند و به سرانجام رساندند.