۹ نکته در تبیین پدیده شفافیت

خبرنامه دانشجویان ایران: حسین شهنی// یک. آشفتگی سیاسی و اقتصادی امروز کشور را می‌توان در استفاده ابزاری از مفاهیم عدالت و آزادی برای رسیدن به قدرت توسط جریان‌های سیاسی دانست. آنچه امروز در عرصه اجتماعی کشور دیده می‌شود، نتیجه قدرت‌طلبی است؛ قدرت باید لازمه اعمال مفاهیمی چون عدالت و آزادی قرار گیرد، اما متاسفانه آنچه در صحنه سیاسی دیده می‌شود کاملا برعکس است.

دو. هر‌چه به انتخابات مجلس نزدیک می‌شویم، متفکران سیاسی درصدد ارائه راهکارهای مختلف برای برون‌رفت از وضعیت فعلی برمی‌آیند و جریان‌های سیاسی با توجه به این نظرات ایده‌های خود را به عرصه عمومی انتقال می‌دهند تا مورد پذیرش قرار گیرند. نقطه مشترک بسیاری از ایده‌ها و نظرات با توجه به‌ نوع فعالیت‌های عدالتخواهانه صورت‌گرفته در چند مدت اخیر، شفافیت است. از همین منظر این موضوع نیازمند واکاوی نظری است تا اتفاقات گذشته در استفاده کلی و ابزاری از مفاهیم صورت نپذیرد.

سه. یک جامعه برای پویایی و برون‌رفت از انسداد‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیازمند آزادی است. تعابیر و تعاریف مختلفی از آزادی وجود دارد که می‌توان به آنها استناد کرد، اما آنچه در اینجا مدنظر است مفاهمه مشترک از آزادی به‌معنای آزادی در مقیاس اجتماعی است نه فردی. آزادی در مقیاس اجتماعی لازمه رشد و نمو یک جامعه است و اگر این نوع آزادی از جامعه‌ای سلب شود، بدون‌شک جامعه در همه ابعاد دچار انسداد می‌شود. از این نظر آزادی یک عنصر لازم است و این لزوم نیازمند تبیین و توسعه نظری در مفاهیم دیگر است.

چهار. یکی دیگر از مسائلی که جامعه را به حکومت امیدوار می‌کند و غالب سیاستمداران در هر جای دنیا سعی دارند آن را سرلوحه شعارهای انتخاباتی‌شان قرار دهند، عدالت است. این مساله شاید بیشترین نمود را در چند ماه گذشته در وضعیت اقتصادی کشور داشته است. از آنجا که هر‌چه وضعیت اقتصادی رو به وخامت و بی‌ثباتی می‌گذارد، اولین مساله‌ای که دولت‌ها آن را ذبح می‌کنند مساله عدالت است، شعار عدالت می‌دهند اما آنچه در عمل اتفاق می‌افتد بی‌عدالتی محض است؛ به همین علت یکی از مفاهیم مهمی که قطعا جامعه در انتخابات آتی آن را دنبال خواهد کرد، مساله عدالت خواهد بود.

پنج. در اکثر اوقات واقع‌گرایی باعث هراس از به خطر افتادن امنیت می‌شود. زمانی که این مساله پیش بیاید، نقطه تقابل متفکران و سیاستمداران حاکم قرار خواهد گرفت. سیاستمدار هنگامی که در قدرت باشد، آشکارا به‌دنبال این است که واقعیات جامعه کمتر جلوه پیدا کند یا درصورت بیان، گزینشی صورت بگیرد؛ در‌صورتی‌که متفکران سیاسی برای مستدل‌کردن نظرات خود و بیان منطقی آن نیازمند شناخت واقعیت و بیان آن در ابتدای نظرات خود هستند و این مساله یک دوگانه تنش‌زا را ایجاد خواهد کرد. هرچند تنها نقطه‌ای که سیاستمداران در این مسائل با متفکران سیاسی همزبان می‌شوند، انتخابات است.

شش. شفافیت محصول سه مفهوم آزادی، عدالت و واقع‌گرایی است. همین مساله باعث می‌شود که از منظر هر کدام از این مفاهیم این مساله تبیین شود. بسیاری از متفکران عدم وجود شفافیت را مقدمه شکل‌گیری رانت می‌دانند. به‌ همین ‌علت برای تحقق عدالت، شفافیت مساله‌ای لازم است. از سوی دیگر جامعه برای شناخت فرصت‌ها و دستیابی به امکانات، نیازمند آزادی در انتخاب فرصت‌هاست که این مساله باعث می‌شود حکومت شفافیت لازم برای این انتخاب را ایجاد کند و عدم وجود این مساله سبب شکل‌گیری حس ناامیدی و عدم آزادی در جامعه خواهد شد.

هفت. اگر بخواهیم به شکل یک گفتمان به موضوع شفافیت نگاه کنیم، این موضوع قابلیت طرح به‌عنوان یک گفتمان حکومتی را نخواهد داشت، زیرا هر نوع گفتمانی که بخواهد برمبنای عدالت، آزادی و واقع‌گرایی صورت پذیرد، نیازمند موضوع شفافیت خواهد بود و از آنجایی که اکثر گفتمان‌هایی که در عرصه انتخاب حکومتی وارد شدند بر این مبانی بنا می‌شوند، نیازمند این موضع هستند. به ‌همین‌ جهت عاقلانه نیست شفافیت را در دوگانه‌های موجود سیاسی وارد کرد. از این نظر شفافیت با توجه به آنچه شعارهای حاکمیتی محسوب می‌شود، یک گفتمان حاکمیتی لازم است نه گفتمان حکومتی!

هشت. اگر بخواهیم با زبان ساده و تمثیل‌های عامیانه بیان کنیم، شفافیت تیغ جراحی‌ای است که برای بیرون آوردن غده‌های فساد و رانت نیازمند آن هستیم! بیمار هم به‌جهت زخمی که بر بدن می‌گذارد از آن می‌هراسد. طبیب هم به‌‌جهت تیزی و تندی‌اش در استفاده از آن مصلحت‌سنجی می‌کند، ولی هیچ‌گاه خانواده بیمار، طبیب را از استفاده آن منع نمی‌کند. اما علم پزشکی نوع کاربرد آن را نیز برای طبیب مشخص می‌کند.

نه. برای اینکه مساله‌ای مانند شفافیت در ساختار حاکمیتی جلوه پیدا کند، نیازمند سیاستگذاری و قانونگذاری صحیح است. به ‌همین ‌علت انتظار چنین مساله‌ای بیش از آنکه متوجه دولت باشد، متوجه مجلس خواهد بود. به ‌همین‌ جهت انتظار عامه که بر مبنای عدالت و آزادی شکل می‌گیرد از قانونگذار ایجاد بستر و ساختار لازم جهت ایجاد شفافیت در راستای عدالت و آزادی است.