«خبرنامه دانشجویان ایران»؛ محمدرضا حیاتی*// در این روزها که مسئله انتخابات ریاست جمهوری باید در صدر اخبار رسانه ها تکان نخورد، خاموشی های نسبتا «گسترده» آن هم در شهرهای بزرگ، «زاویه» دوربین ها را به سمت دیگر برده است.
صورت مسئله شاید ساده باشد؛ مسئله، تراز نبود تولید و مصرف برق است. البته جنس خاموشی های الان با خاموشی های زمستان متفاوت است، در زمستان سوخت نیروگاه(عمدتا گاز) به دست نیروگاه دار نمی رسید، اما الان برق تولیدی توان تامین مصرف کننده اعم از خانگی، کشاورزی، صنعتی و اداری را ندارد!
عدد و رقم های روزانه مدیریت شبکه این مسئله را به خوبی نشان میدهد، به طور مثال در تاریخ 1 خردادماه سال جاری، میزان پیک مصرفی 54,448 مگاوات بوده که در مقایسه با سال گذشته(44,538 مگاوات) با افزایش «حیرت آور» 10 هزار مگاواتی روبرو بوده ایم، که با توجه به ظرفیت عملی شبکه برق ایران(حدود 65 هزار مگاوات ) و پراکندگی بارهای مصرف کننده قابل پیش بینی بود که تابستان آغاز نشده، خاموشی ها از راه برسد.
از نگاه نگارنده عوامل تاثیرگذار در این خاموشی ها می توان به سه دسته تقسیم کرد: 1- تولید 2- مصرف 3- سیاستگذاری ها در فروش و بازار
1- تولید: وضعیت تولید انرژی در کشور با نگاهی کوتاه به این صنعت می توان دید نسبتا کاملی پیدا کرد، نیروگاه های کشور گرچه طی سال های اخیر با بومی سازی فناوری ها، حرکتی روبه جلو شاهد بودند اما جذابیت نداشتن عوامل اقتصادی در توسعه این صنعت برای سرمایه گذار و هزینه های بالای تولید، تعمیرات و بهره برداری، تولید را با حواشی زیادی روبرو کرده است.
2- مصرف: در طرف مصرف کننده وضعیت مشخص است، به طور عادی هرساله با افزایش ساخت و سازها و استفاده از لوازم برقی در طرف مصرف کننده خانگی و صنایع روبرو هستیم، به طور مثال بر اساس داده های موجود میزان مصرف برق به استثنای سال ۱۳۹۰ (پس از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها) همواره روندی صعودی داشته به طوری که مصرف برق طی سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹ (برنامه چهارم توسعه) و سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ (برنامه پنجم توسعه) به ترتیب حدود ۶.۷ و ۴.۳ درصد و در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ معادل ۵.۱ درصد رشد یافته است و این آمار در سال 1400 به بیش از 10 درصد رسیده است!
3- سیاستگذاری ها در فروش و بازار: عامل سوم به نظر می رسد حلقه مفقودی تعیین کننده وضعیت این روزهای «خاموش» باشد؛ بازار انحصاری، تعرفه گذاری ها، افزایش مطالبات تولید کننده، تخصیص یارانه انرژی و... در این عامل تاثیرگذار هستند که هر کدام به نوعی سهم خود را دارند.
دشمن پنهان!
پس آنچه که در فضای صنعت برق کشور رخ داده، وابسته به یک عامل ثابت نیست بلکه متغیرهای چندگانه باید مورد بررسی قرار گیرد؛ اما یکی از عوامل مهمی که میتواند در «خاموشی های» این روزها تاثیرگذار نشان داده شود، سیاستگذاری یارانه انرژی در کشور است؛ مقوله ای که عده ای آن را "تصویر مصرف برق در بخش خانگی "(۱) و عده ای دیگر "خاموشی صنعت برق به قیمت روشن ماندن چراغ یارانه"(۲) مطرح کرده بودند.
بر اساس آمارهای موجود ایران در سال ۲۰۱۵، با پرداخت ۴۷میلیارد دلار در جایگاه نخست پرداخت یارانه انرژی قرار دارد؛ در سال ۲۰۱۶ نیز ۳۵میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت کرد و دومین کشور جهان در پرداخت یارانه انرژی شد؛ همچنین در سال ۲۰۱۷، حدود۵۱.۲ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۸ نیز ۴۹.۲۴ میلیارد دلار یارانه انرژی از سوی دولت پرداخت شده است.(۳)
همچنین در گزارشی که به توسط مرکز پژوهش های مجلس اخیرا منتشر شده، در آن عنوان شده که منابع قابل وصول از محل آزادسازی نرخ برق یا یارانه پنهان مصرف برق در بخش خانگی در سال ۱۳۹۷ حدود ۴.۷ میلیارد دلار (با نرخ تسعیر دلار معادل ۱۱۰۰۰ تومان) معادل ۵۲ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که در حدود یک سوم یارانه ضمنی انرژی برق در سال ۱۳۹۷ است.
البته این آمارها در سال 99 به یک عدد حیرت آور رسیده است به طوری که بنابر گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)(۴) در سال ۲۰۱۹ در جهان ۳۱۷ میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت شده است که ایران با ۸۶ میلیارد دلار رتبه اول است و از مجموع یارانه پرداختی، حدود ۶۰ درصد بصورت یارانه برق می‌باشد که تقریبا برابر ۱۱ درصد تولید ناخالص داخلی است.
ارتباط یارانه انرژی با خاموشی ها
اما ارتباط یارانه انرژی با خاموشی های اخیر چگونه است؟ به زبان ساده، نیروگاه دار برای تولید، بهره برداری و ادامه حیات خود نیاز به تسویه فروش برق خود دارد، از سوی دیگر دولت(توانیر) برای تسویه برق خریداری شده، آن بخش یارانه ای را از محل هدف مندی یارانه ها باید به نیروگاه دار تامین کند، که همین مسئله پاشنه آشیل تولید شده است؛ نایب رئیس هیأت مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق اخیرا با حضور در یک برنامه تلویزیونی(۵) با بیان اینکه تولید برق به اندازه کافی انجام نشده است, گفته است: مشکل این است که از سرمایه گذار حمایت نکردید بنابراین سرمایه گذاری کافی انجام نشده و مشکل به وجود آمده است. نیروگاه‌ها ۲۶ هزار میلیارد تومان طلبکار هستند، خصوصی‌ها شکایت کردند و دیوان عدالت اداری, حکم صادر کرده اما وزارت نیرو اجرا نکرده است بنابراین سرمایه گذاران در این حوزه سرمایه گذاری نمی‌کنند و نتیجه آن خاموشی است.
این موضوع به حدی قابل توجه است که محمد حسین متولی زاده مدیر عامل توانیر اخیرا در گفتگویی درباره بدهی نیروگاه های مقیاس کوچک از محل هدفمندی یارانه ها اعلام کرده: یک هزار و ۴۳۰ میلیارد تومان از منابع صنعت برق که از مردم دریافت و به صندوق هدفمندی واریز شده، متاسفانه به صنعت برق برنگشته است. متاسفانه ما مشکلی در صنعت برق داریم که فراتر از تمامی توانمندی‌ها و فعالیت‌های بخش خصوصی است و یک ناتوانی اقتصادی است.(۶)
یارانه بیشتر، سطح رفاه اجتماعی کمتر!
در این میان رابطه، وضعیت رضایتمندی مصرف کننده در شرایط افزایش یارانه های انرژی قابل توجه است، که این به نوعی یک پارادوکس است؛ به طوری که همانگونه که اشاره شد، ایران در جایگاه پرداخت یارانه انرژی در جهان است اما شاخص «رفاه اجتماعی» با خاموشی های اخیر دچار خدشه شده است.
علیرضا اسدی معاون پژوهش و برنامه‌ریزی سندیکای صنعت برق ایران اخیرا در پژوهشی(۷) به این موضوع اشاره کرده است، او رابطه ای بین یارانه انرژی و رفاه اجتماعی مطرح می کند و می نویسد: در این تحلیل می‌توانیم ناحیه رفاه را به دو بخش تقسیم کنیم که در بخش اول افزایش نرخ یارانه موجب افزایش رفاه می‌شود تا به نقطه شکندگی صنعت می‌رسد. نقطه شکنندگی نقطه‌ای است که زیرساخت‌های صنعت برق برای عرضه برق در حداکثر ظرفیت خود قرار دارد و نمی‌تواند با افزایش تقاضای بیشتر برق مورد نیاز را تولید کند؛ در نتیجه پدیده خاموشی رخ میدهد؛ بنابراین در بخش دوم (بعد از نقطه شکنندگی) علی‌رغم آنکه یارانه بیشتری پرداخت می‌شود به دلیل آنکه صنعت برق از مرز شکنندگی عبور کرده استو توان عرضه از میزان تقاضا جا مانده است، خاموشی رخ خواهد داد و با بروز خاموشی‌ها، میزان رفاه کاهش می‌یابد.
این تحلیل میتواند برای تعیین سطح مطلوب یارانه برق مورد استفاد قرار گیرد؛ به این معنا که میزان رفاه در منحنی بطور خطی با افزایش یارانه افزایش پیدا نمی‌کند. در واقع زمانی که خاموشی ایجاد شده باشد نشان دهنده کاهش رفاه اجتماعی است حتی اگر یارانه زیادی پرداخت شده باشد. به عبارت دیگر دولت برای پرداخت یارانه بخش برق، یک نقطه عطف دارد و با عبور از نقطه عطف، پرداخت یارانه بیشتر رفاه را افزایش نمی‌دهد.
نکته قابل توجه آنجایی است که خاموشی را میتوان با کاهش یارانه ها کمتر کرد؛ در این پژوهش اشاره شده: "حال اگر دولت در وضعیت پرداخت یارانه زیاد همراه با پدیده خاموشی باشد، میتواند میزان یارانه را کاهش دهد (و با خارج شدن از ناحیه خاموشی به ناحیه بدون خاموشی، بدون آنکه نگران کاهش سطح رفاه جامعه باشد و منابع آزاد شده را صرف توسعه زیرساخت صنعت نماید؛ بنابراین بر اساس این مدل می‌توانیم به سیاست‌گذار چارچوبی برای تصمیم گیری در خصوص یارانه انرژی ارائه کنیم بدین ترتیب که با توجه به قرارگیری سیاست پرداخت یارانه برق در نیمه دوم منحنی؛ دولت میتواند با کاهش یارانه بخش برق و سرمایه‌گذاری برای افزایش عرضه (از طریق افزایش ظرفیت تولید و بکارگیری فناوری‌های بهینه‌سازی)، بدون آنکه نگران کاهش رفاه اجتماعی باشد، موجب افزایش توان عرضه بخش برق گردد و علاوه بر رونق‌بخشی صنعت برق، رشد اقتصادی، اشتغال و افزایش ثروت ملی را فراهم نماید."
1- https://www.irna.ir/news/83892994/
2- https://www.mehrnews.com/news/5215640/
3- https://jahanesanat.ir//176400
4- https://www.iea.org/
5- https://iusnews.ir/fa/news-details/396096/
6-https://barghnews.com/fa/news/45937/
7- https://barghnews.com/fa/news/45281/
* فعال حوزه صنعت برق
