به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در برخی کشورهای در حال توسعه، کاندیداهای ریاست جمهوری و احزاب مختلف در دوران انتخابات از برنامه‌های خود در مورد موضوعاتی مانند برنامه‌های فضایی آینده، تامین مالی پژوهش و میزان سرمایه‌گذاری بر روی تحقیق و توسعه، برنامه کاهش انتشار کربن صحبت می‌کنند و حتی در مورد کاهش استفاده از حیوانات آزمایشگاهی در مطالعات وعده می‌دهند تا دانشگاهیان بتوانند بر اساس این برنامه‌ها، کاندیدای مناسب خود را انتخاب کنند.
به همین دلیل در این گزارش به سراغ برخی اساتید دانشگاه و پژوهشگران رفتیم و از آنها پرسیدیم که از رییس جمهور آینده در حوزه آموزش عالی و تحقیقات و فناوری چه انتظاراتی دارند که در نوشتار پیش رو به مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در این مصاحبه‌ها می‌پردازیم. به طور قطع مطالب مطرح‌شده در این گزارش نظرات تمام دانشگاهیان را نمایندگی نمی‌کند.
از نگاه مهندسی‌محور تا جایگاه‌های انتصابی
یکی از موضوعات مهمی که در این مصاحبه‌ها مطرح شد، موضوع «استقلال آکادمیک» بود. برخی از اساتید تاکید دارند که دانشگاه‌ها باید در مسائل محوری از جمله جذب و گزینش و ... آزادی عمل داشته باشند. در صورتی که استقلال دانشگاه‌ها از آنها گرفته شود، ماهیت دانشگاه‌ها نیز دچار مشکل خواهد شد.
دکتر کیوان الستی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد اهمیت استقلال دانشگاهی برای حفظ ویژگی «خودتنظیم‌گری» دانشگاه به مهر توضیح داد: وقتی در مورد ویژگی استقلال یا خودگردانی (Autonomy) دانشگاه صحبت می‌کنیم، منظور این است که این نهاد باید قابلیت این را داشته باشد که حتی‌الامکان تصمیمات، سیاست‌ها، برنامه‌ها و مناسبت‌های اداری خود را در درون خود دانشگاه و با سازوکاری مشورتی تعیین کند، تا بتواند ارزش‌ها و هنجارهای خاص خودش را (که همان هنجارهای علمی است) حفظ کند، سیستم اعتباربخشی خاص خود و درنهایت قابلیت خودتنظیم‌گری داشته باشد.
وی ادامه داد: مناسبت‌ها و مناسک صحیح علم، تنها در یک نهاد علمی یا دانشگاهی که دارای استقلال یا خودگردانی است حفظ خواهد شد. چنین نهادی همانند یک ارگانیسم یا موجود زنده است که اگر صدمه‌ای به آن وارد شود، می‌تواند در مدت زمان مشخصی خود را ترمیم کند و به شرایط «عادی» برگردد.
الستی با بیان این که نحوه سیاست‌گذاری در دانشگاه‌ها (و نهادهای علمی دیگر) می‌تواند خودگردانی و قابلیت خودتنظیم‌گری را دچار اختلال کند، گفت: در سیاست‌گذاری ما، نگاه «مهندسی‌محور» به موضوعات نهاد علم وجود دارد. نهادهای علمی و به طور کلی موضوعات دارای ماهیت جامعه‌شناختی، این ویژگی را ندارند که بتوان مثل علوم طبیعی و مهندسی با آنها رفتار کرد و انتظار داشت خروجی نهایی مطلوب باشد. این نوع نگاه در نهادهای اجتماعی ممکن است منجر به اتفاقات ناگواری شود و هنجارها و منطقِ درونی علم از دست برود.
عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور اظهار کرد: با سیاست‌گذاری فعلی که همه چیز از سطح بالاتر و از طریق وضعِ قانون و اسناد بالادستی به سطح پایین‌تر دیکته می‌شود، به‌تدریج شاهد از دست رفتن چیزی به نام «علم» خواهیم بود که واقعیت، هویت، ماهیت و عملکرد آن وابسته به این است که خودگردانی آن با دخالت‌های مداوم مدیریتی، مختل نشود.
دکتر وحید احمدی؛ عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز با اشاره به اهمیت امنیت شغلی و فکری دانشگاهیان و انتظارش از رئیس جمهور آینده گفت: در دانشگاه‌ها باید فضای سیاسی و فرهنگی بازتر و غیر امنیتی ایجاد شود تا اساتید بتوانند امنیت شغلی و فکری داشته باشند.
وی به اهمیت استقلال دانشگاه‌ها تاکید کرد و گفت: استقلال دانشگاه‌ها نیز موضوع بسیار مهمی است. باید محوریت تصمیمات در موضوعاتی مثل جذب، گزینش و … به داخل دانشگاه‌ها برگردد.
چشم و چراغ‌های جامعه نمی‌توانند رییس دانشکده انتخاب کنند!
دکتر شهرام صدقی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در همین رابطه به مهر گفت: در قوانین آنقدر برای اعضای هیات علمی ارزش قائل نشده‌اند که آنها بتوانند رییس دانشکده، معاونان و حتی مدیر گروه خود را انتخاب کنند؛ وقتی این سمت‌ها انتصابی باشند، آموزش، پژوهش و فرهنگ نیز انتصابی می‌شود.
وی با اشاره به سخنرانی مسئولان در مورد ارزش اعضای هیات علمی گفت: مسئولان همواره می‌گویند که اعضای هیات علمی سرآمد هستند، چشم و چراغ هستند ولی این‌چه چشم و چراغی است که رییس دانشکده و مدیر گروه خود را نمی‌تواند انتخاب کند؟
یکی از مسائلی که توسط افراد مختلف به کرات تکرار می‌شود، موضوع لزوم ارتباطات بین‌الملل در دانشگاه‌هاست. از نظر برخی اساتید کاهش ارتباطات و همکاری‌های بین‌المللی دانشگاهیان سبب شده که نظام آموزش عالی کشور دچار مشکلاتی از قبیل افت رتبه علمی و ... شود.
در همین رابطه دکتر وحید احمدی، معاون پژوهش و فناوری اسبق وزارت علوم؛ مشکل اصلی فضای علمی دانشگاهی را نبود ارتباطات علمی بین‌المللی عنوان کرد و گفت: فضای دانشگاه‌ها با توجه به تحریم‌ها و نبود ارتباط علمی و فنی با دانشگاه‌های دنیا و مراکز علمی بزرگ دنیا، در یک حالت جزیره‌ای قرار گرفته است.
وی تاکید کرد: دانشگاهیان باید بتوانند در پروژه‌های بزرگ بین‌المللی مشارکت کنند، به منابع علمی روز دنیا دسترسی داشته باشند، هر استادی باید حداقل سالی دو بار در کنفرانس‌های بین‌المللی شرکت کند، دانشجو باید بتواند مقالات خود را در کنفرانس‌های بین‌المللی ارائه دهد و دانشجویان خارجی باید بتوانند در دانشگاه‌های ما رفت و آمد داشته باشند؛ ولی به خاطر نبود ارتباطات بین‌المللی ما در این مسائل دچار مشکل شده‌ایم.
عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به ظرفیت‌های دانشگاه‌ها کشور گفت: دانشگاه‌های ما از نظر کیفیت اساتید، سابقه علمی و … ظرفیت بسیار بالایی دارند ولی به دلیل مشکلات پیش آمده، نتوانستیم از ظرفیتی که داریم استفاده کنیم.
دکتر شهرام صدقی نیز با اشاره به مشکلات پژوهشگران در ارتباطات بین‌المللی گفت: به دلیل محدودیت منابع ارزی و محدود شدن ارتباط سیاسی، اعضای هیات علمی نمی‌توانند از فرصت مطالعاتی استفاده کنند. همچنین دسترسی به منابع علمی نیز قطع شده و امکان شرکت در کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی نیز برای پژوهشگران وجود ندارد.
محدودیت تجهیزات و منابع علمی و از دست رفتن ظرفیت‌های دانشگاه‌ها
محدودیت دسترسی به تجهیزات، آزمایشگاه و منابع علمی نیز یکی از موضوعاتی مهمی بود که مورد توجه برخی از اساتید قرار داشت. کاهش دسترسی نداشتن پژوهشگران به تجهیزات، آزمشایشگاه و منابع علمی که ممکن است به دلیل مسائلی مانند محدودیت بودجه دانشگاه‌ها ایجاد شود، می‌تواند روند رشد علمی کشور را دچار اختلال کند. برخی اساتید معتقدند که رییس جمهور و دولت آینده باید به این موارد توجه ویژه داشته باشد.
دکتر وحید احمدی با اشاره به این‌که درحال حاضر دسترسی دانشگاهیان به منابع علمی نیز دچار مشکل است، گفت: دانشجو و استاد به مجلات و کتاب نیاز دارند و الان دسترسی به این منابع دچار مشکل شده است. دانشگاه‌های ما پول پرداخت حق اشتراک مجلات را ندارند و افراد اغلب مجبورند مجلات را از مبادی غیر قانونی و غیر رسمی به دست بیاورند.
حل مشکل قطع دسترسی دانشگاهیان به پایگاه‌های علمی
صدقی نیز درباره قطع دسترسی دانشگاهیان به پایگاه‌های علمی گفت: رسماً ۴-۵ سال است که در دانشگاه‌ها به هیچ پایگاه معتبر و علمی بین‌المللی دسترسی نداریم. سوءمدیریت برخی سبب شده که بدهی ایجاد شود و ۱۰۰ هزار عضو هیات علمی و نیم میلیون عضو جامعه فعال علمی از جمله دانشجویان کشور از دسترسی به منابع علمی محروم شدند.
وی با بیان این‌که برخی توصیه می‌کنند که دانشگاهیان از مبادی غیر قانونی برای دسترسی به پایگاه‌های علمی استفاده کنند، گفت: این موضوع زیبنده کشور نیست. ضروری است که سازمان‌های نظارتی به این موضوع رسیدگی کنند و علت قطع دسترسی را جویا شوند و تدبیری اندیشیده شود.
وی با تاکید بر این موضوع که علم پویا است، گفت: در برخی حوزه‌ها از جمله حوزه پزشکی و فناوری‌های نوین رشد علم به صورت روزانه انجام می‌شود و آخرین یافته‌های پژوهش‌ها در پایگاه‌های علمی درج می‌شود، محصولات هم در گذشته به صورت مقاله منتشر شده و حتی برای مهندسی معکوس و ارتقا کمی و کیفی خدمات و محصولات نیز نیاز به دسترسی به منابع علمی است.
موضوع مهاجرت دانشجویان و اعضای هیات علمی نیز از دیگر مسائل مطرح شده از سوی برخی اقشار دانشگاهی است به طوریکه برخی اذعان می دارند مهاجرت اساتید افزایش داشته است.
وحید احمدی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس درباره این موضوع با تاکید بر این‌که منشأ این مشکل «در اولویت نبودن دانشگاه‌ها در سطح کلان کشور است»، گفت: البته ما زیاد شعار می‌دهیم؛ خود من هم در وزارتخانه بودم و خیلی تلاش کردیم. ولی شرایط حال حاضر این است که استاد دانشگاه ما به خاطر معیشت به قطر مهاجرت می‌کند.
وی ادامه داد: دانشگاه‌های قطر قابل مقایسه با دانشگاه‌های ما نیست ولی استاد دانشگاه ما به خاطر معیشت مجبور به مهاجرت است. این استاد در دانشگاه قطر ماهی حدود ۶ هزار دلار حقوق می‌گیرد و خانه و ماشین در اختیار دارد و این موضوع جای تأسف است.
نبود یک نهاد واحد قدرتمند برای ساماندهی پژوهش
در مورد پژوهش موضوعات مختلفی از جمله بودجه پژوهش، هدفمند کردن، نیازمحور کردن پایان‌نامه‌ها و حل مسائل کشور از طریق پژوهش مطرح می‌شود. با وجود این‌که در کشور بخش‌های مختلفی در مورد پژوهش در کشور تصمیم‌گیری می‌کنند ولی نبود یک نهاد واحد قدرتمند برای تصمیم‌گیری، اولویت‌گذاری و همچنین تامین و تخصیص متناسب بودجه برای ساماندهی پژوهش احساس می‌شود.
دکتر کیوان الستی در مورد نقش «شورای پژوهش» در ساماندهی به تحقیقات، گفت: تلاش‌ها برای ساماندهی به پژوهش در ایران از سال ۱۳۴۶ و از زمان شکل‌گیری وزارت علوم آغاز شده است. برخلاف تصور رایج، وظیفه شورای پژوهش صرفاً اولویت‌گذاری مسائل و توزیع بودجه پژوهش نیست؛ بلکه بخشی از خودگردانی نهادهای علمی در دوران جدید مدیون وجود شوراهای پژوهش است.
وی با بیان این‌که تلاش برای تأسیس شورای پژوهش در ایران داستان تلخی دارد، گفت: از سال ۱۳۴۶ افراد شایسته‌ای تلاش کردند نهادی برای ساماندهی به پژوهش ایجاد کنند ولی نتیجه‌ای که مطلوب چنین تلاشی باشد هیچگاه حاصل نشد. شورای عتف شکل دگرگون شده‌ای از یک شورای پژوهش است که در نتیجه این مجموعه تلاش‌ها حاصل شده است.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با بیان این‌که گاهی برخی از مشکلات هرچند قابل‌مشاهده هستند اما هیچگاه به زبان نمی‌آیند؛ لذا به عنوان مساله تشخیص داده نمی‌شوند، گفت: بسیاری از مسائلی که امروز با آن مواجه هستیم از جمله سوءرفتارهای علمی، ناشی از فقدان نهادی است که از یک سو پژوهشگران را با مسائل اولویت‌دار مرتبط کند و از سوی دیگر مانع از آسیب رسیدن به خودگردانی اجتماعات علمی شود. این وظیفه ای است که در دنیا توسط شوراهای پژوهش انجام می‌شود.
شورای عالی تحقیقات کشور باید محل عضویت نخبگان، سرآمدان و دانشمندان کشور باشد
دکتر شهرام صدقی نیز درباره این موضوع می‌گوید: در وزارت بهداشت، وزارت علوم و دانشگاه آزاد تلاش‌هایی برای ایجاد یک شبکه تحقیقاتی منسجم انجام شده ولی به دلایل مختلف موفق نبوده‌اند.
وی معتقد است که در وزارت بهداشت بوردها و دبیرخانه‌های تخصصی وجود دارد و زیر مجموعه هر دبیرخانه بوردهای تخصصصی وجود دارد که افراد متخصص هر رشته در آن حضور دارند. می‌توان با بازمهندسی این ساختار را به یک اتاق فکر تبدیل کنیم تا بر نیازهای واقعی جامعه متمرکز شوند.
به گفته صدقی؛ چنین زیرساختی هم در وزارت بهداشت و هم در وزات علوم وجود دارد ولی تاکنون پشتوانه نظام پژوهش کشور نشده است؛ ما نیاز به تشکیل یک شورای عالی پژوهش داریم.
وی با اشاره به این‌که شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری نمی‌تواند این وظیفه را انجام دهد، گفت: در حال حاضر عضویت در شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری به صورت عضویت حقوقی است. شورای عالی تحقیقات کشور باید محل عضویت نخبگان، سرآمدان و دانشمندان کشور باشد و این افراد متخصص عضو باشند.
شورای عالی تحقیقات کشور باید محل عضویت نخبگان، سرآمدان و دانشمندان کشور باشد و این افراد متخصص عضو باشند
عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در مورد نقش این شوراها گفت: باید از طریق هم‌راستا و تلفیق کردن فعالیت‌های شوراهای مختلفی که در وزارتخانه‌های مختلف وجود دارد، مثل شورای عالی علوم پزشکی در وزارت بهداشت، یک شورای پژوهش در کشور ایجاد کرد و از این طریق شرایطی فراهم کنیم که این شورا بتواند مثلاً معاون تحقیقات و فناوری را جهت تصدی مسئولیت به وزارت بهداشت معرفی کند.
وی با بیان این‌که سکان‌دار و سیاست‌گذار حوزه پژوهش نباید انتصابی باشد افزود: در چنین شورایی می‌توان معیارهایی مشخص کرد تا از طریق این معیارها معاون تحقیقات و فناوری انتخاب شود. باید آنقدر به نظام آموزش عالی کشور اعتقاد و اعتماد داشته باشیم که سرآمدان آنها سکان‌دار شوند.
گزارش از عرفان عباسی
