به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ معمولا مجلات از نظر درجه و اعتبار با هم متفاوت هستند و برای اینکه ببینیم مجله مورد نظرمان از چه اعتباری برخوردار است باید بدانیم توسط کدام موسسه نمایه شده است.
نمایه‌شدن مجلات در پایگاه‌های مختلف به معنای چیست؟
اجازه بدهید که در این زمینه برایتان توضیح بدهیم. واقعیت این است که شرکت‌ها و موسساتی در دنیا وجود دارند که در حوزه مسائل علمی و تحقیقاتی فعالیت دارند. این موسسات با راه‌اندازی پایگاه‌هایی، اقدام به رتبه‌بندی مجلات علمی می‌کنند.
هر موسسه برای پذیرش مجلات و قراردادن آنها در پایگاه خود، معیارهایی را در نظر دارد که مجله باید از سد آنها عبور کند. پایگاه‌هایی که در ادامه معرفی می‌شوند با در نظر گرفتن شاخص‌هایی کیفیت و ارزش مجلات علمی را می‌سنجند و اجازه نمی‌دهند که مجله‌ای که استانداردهای لازم را ندارد، به پایگاه وارد شود و در آنجا نمایه شود.
معمولا هم ورود یک مجله به پایگاه داده‌ای موسساتی که در ادامه می‌خوانید، به طور دائمی و همیشگی ادامه ندارد. یعنی فهرست‌های مجلات موجود در پایگاه‌ها بررسی می‌شوند و به‌روزرسانی می‌گردند. در این مطلب می خواهیم به معرفی نمایه های مختلف علمی بپردازیم و بیشتر با آنها آشنا شویم.
نمایه یا ایندکس شدن یعنی چه؟
نمایه یا ایندکس (index) به معنای دلالت‌کردن است. دلالت‌کردن هم یعنی نشان‌دادن. یعنی چیزی ذهن‌مان را به سمت چیز دیگری رهنمون کند.
به عبارت ساده‌تر، نمایه به معنای فهرست هم هست. نمایه‌نامه‌ها یا پایگاه‌هایی علمی وجود دارند که مجلات را براساس استانداردهایی که برای خود تعریف کرده‌اند، رتبه و فهرست‌بندی می‌کنند. زمانی که پایگاه‌ها و موسسات معتبر و معروف، مجله‌ای را می‌پذیرند، اطلاعاتی را درباره آن مجله و آثارش با مخاطبان مختلف به اشتراک می‌گذارند.
دو دسته از نمایه‌ها وجود دارد:
نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی (international citation indexes)؛
نمایه‌های تخصصی بین‌المللی (international special indexes).
نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی دارای ارزش بیشتری نسبت به نمایه‌های تخصصی بین‌المللی هستند. البته از هر دو نمایه‌ها برای اعتبارسنجی مجلات مختلف و ژورنال‌های تخصصی بهره برده می‌شود. اما باید بدانید که مجلات موجود در نمایه‌های استنادی معتبرتر هستند و با خیال راحت‌تری می‌توان روی آنها حساب کرد.
این را هم یادتان باشد که هر چند، اعتبار نمایه‌های تخصصی بین‌المللی بالاتر از نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی نیست اما آنها هم ابزاری برای شناسایی وضعیت مجلات هستند. حال در نظر بگیرید که مجله‌ای در هر دوی این نمایه‌های وجود دارد. قطعا ارزش و اعتبار آن خیلی بالا خواهد بود.
نمایه‌های علمی استنادی مختلف و تقسیم‌بندی آنها
به طور کلی چهار موسسه بین المللی در علوم مختلف مجلات را نمایه یا ایندکس می کنند که شامل شرکت‌های زیر می‌شود:
تامسون رویترز (Thomson Reuters)؛ نمایه‌های isi و wos؛
اسکوپوس (Scopus)،
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)
پاب مد(PubMed) .
کمی بیشتر با این مجلات و نمایه ها آشنا می شویم. این نمایه‌ها همان نمایه‌های استنادی معتبر بین‌المللی هستند.
مجلات تامسون (ISI,WOS)
شرکت تامسون رویترز یک شرکت چند ملیتی رسانه‌های گروهی است که مجلات علمی را در دو دسته‌بندی WOS و ISI نمایه می‌کند. WOS یا Web Of Science یک نمایه استنادی علمی است که امکان جستجوی استنادی جامع و همچنین دسترسی به پایگاه داده‌های مختلف را فراهم می‌کند.
وب آو ساینس ۲۵۲ موضوع مختلف را در دسته بندی‌های خود قرار می‌دهد که شامل علوم انسانی، هنر و علوم اجتماعی می‌شود. مجلاتی که در WOS نمایه می‌شوند در یکی از این دسته بندی‌ها قرار می‌گیرند. به طور معمول، مقالاتی که در پایگاه WOS نمایه می‌شوند به مقالات ISI شهرت یافته‌اند.
ISIمخفف Institute of Scientific Information یا موسسه اطلاعات علمی است. این موسسه در سال ۱۹۶۰ تاسیس شد و در سال ۱۹۹۲ توسط موسسه علمی تامسون خریداری شد و از آن پس با نام Thomson ISI شناخته می شود.
دو نوع مجله در WOS قرار می‌گیرد، مجلاتی که دارای ضریب تاثیر یا Impact Factor هستند که به آن ها JCR گفته می شود و مجلاتی که ضریب تاثیر ندارند و با نام مجلات ISI Listed خوانده می شوند. اجازه بدهید که درباره ضریب تاثیر برایتان بیشتر بگوییم:
ضریب تاثیر که آن را به اختصار IF ( مخفف Impact Factor) می خوانند، میزان تاثیری است که یک مقاله بر مقالات بعدی می گذارد. IF نشان می دهد به یک مقاله منتشر شده چند بار رجوع شده است و برآورد نسبت میزان عددی استنادها به تعداد مقالات چاپ شده در یک سال در یک ژورنال خاص را در نظر می‌گیرد.
زمانی که چند مجله در زمینه‌های مشابه دارید، ضریب تاثیر آنها می‌تواند مشخص کند کدام یک اعتبار بالاتری دارند. این شاخص مختص مجلاتی است که مقالات معتبر علمی در زمینه های مختلف چاپ می‌کنند. چاپ یک مقاله در مجله‌ای که IF آن عدد بالایی است موجب می‌شود تا اعتبار نویسنده مقاله بالاتر برود. برای دسترسی به میزان IF یک ژورنال کافیست به سایت همان مجله علمی مراجعه کنید.
مجلات اسکوپوس (Scopus)
اسکوپوس یکی از محصولات شرکت الزویر (Elsevier) هلند است که اطلاعات کتاب شناختی حدود ۲۵ میلیون سند را جمع آوری کرده است. اسکوپوش همچنین اطلاعات محصولات حدودا ۵ هزار ناشر علمی از سراسر جهان را در خود جای داده است. نمایه اسکوپوس یکی از معتبرترین و شناخته شده‌ترین نمایه‌های استنادی است. دسترسی به اطلاعات این پایگاه به صورت رایگان امکان‌پذیر نیست و نیاز به اشتراک و پرداخت هزینه دارد.
مانند پایگاه ISI که از شاخص‌هایی مانند ایمپکت فکتور برای رتبه‌بندی مجلات خود استفاده می‌کند در اسکوپوس هم شاهد رتبه‌بندی بر حسب شاخص Q هستیم. اگر مجله‌ای Q1 عنوان شود، یعنی بالاترین رتبه در میان مجلات اسکوپوس را داراست و اگر مجله‌ای Q4 شود، کمترین امتیاز را در میان مجلات اسکوپوس از آن خود کرده است
مجلات پاب مد (PubMed)
پاب‌مد هم پایگاه داده‌ای معتبر دیگری است که در آن مجلاتی تخصصی در حوزه پزشکی نمایه می‌شوند. حدود ۴ هزار مجله در این پایگاه داده وجود دارند و اعتبارش بسیار زیاد است.
به طوری که وقتی گفته می‌شود، مقاله‌ای در یکی از مجلات پاب‌مد نمایه شده است، می‌توان به محتویات آن اعتماد کرد. در واقع، پاب مد یک موتور جستجوی معتبر برای دسترسی به اطلاعات و مطالعات علمی پزشکی است که پایگاه داده‌های مدلاین را جستجو می‌کند. مجلاتی که در این پایگاه نمایه شده‌اند به صورت موشکافانه و بسیار دقیق مورد بررسی قرار گرفته‌اند و این نشان می‌دهد از نظر علمی از اعتبار بالایی برخوردارند. پاب مد بیش از ۲۶ میلیون مقاله را در زمینه‌های مختلف پزشکی در خود جای داده است
مجلات ISC
پس از تامسون و اسکوپوس، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) سومین پایگاه استنادی معتبر برای سنجش عملکرد پژوهشی کشورها محسوب می‌شودکه در حال حاضر ۵۷ کشور در آن مشارکت دارند. این پایگاه در صدد تجزیه و تحلیل مجلات علمی کشورهای اسلامی بر اساس معیارهای علم سنجی معتبر اسلامی است.
نمایه استنادی علوم ایران معادل Web of Science نظام ISI است اما برتری که نسبت به WOS دارد این است که برخلاف نظام مزبور، با بومی‌کردن نمایه استنادی علوم ایران متن کامل مقاله‌ها را در دسترس استفاده‌کنندگان قرار می‌دهد. مشخصات کتاب‌شناختی تمامی نشریات علمی که از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت مجوز انتشار گرفته‌اند در این پایگاه نمایه‌سازی می‌شوند.
در آینده این پایگاه قرار است نشریات فارسی، اردو، عربی و انگلیسی موجود در ایران و منطقه را نمایه‌سازی کند. در این منبع به راحتی می‌توان مقالات یا مجلات را جستجو کرده و نتیجه آن را بر اساس تعداد استناد، تعداد منابع، اولین نویسنده، تاریخ و موارد دیگر مرتب‌سازی کرد. همچنین می‌توان به جستجو در استنادها ( نویسنده مورد استناد و یا مدارک مورد استناد) پرداخت. اما نقطه ضعفی که در این بخش وجود دارد این است که در نتایج جستجو که فهرستی از نویسندگان مورد استناد و مدرک مورد استناد نمایش می‌دهد، امکان دیدن اطلاعات کامل منبع مورد استناد و تعداد استنادها وجود ندارد.
اعتبار مجلات داخلی
در ایران مجلات با این نمایه‌ها شناخته نمی‌شوند و اعتبار و درجه علمی خود را از سوی ارگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یا حوزه علمیه کسب می‌کنند. این مجلات به ترتیب اعتبار شامل موارد زیر می‌شوند:
مجلات علمی-پژوهشی
در مجلات علمی پژوهشی اغلب مقالات و مطالعاتی به چاپ می‌رسند که به منظور حل مشکل یا بیان نظریه‌ای در یکی از موضوعات علمی نگارش شده باشند. اینگونه مطالعات باید مطالعه‌ای نظام‌مند بوده و از دو خصلت اصالت و ابداع برخوردار باشند و با هدف پیشبرد مرزهای علمی و فن آوری تهیه شده باشند. هدف اصلی یک مقاله علمی پژوهشی، ایجاد یک استدلال است. مخاطبین اصلی این مجلات، اساتید دانشگاه ها، دانشجویان دوره دکتری و کارشناسی، پژوهشگران شاغل در مراکز علمی تحقیقاتی و تولیدی هستند.
مجلات علمی-ترویجی
مقالاتی که در مجلات علمی-ترویجی منتشر می شوند نیز با همان نام خوانده می‌شوند. یک مقاله علمی-ترویجی که به آن مرور ادبیات نیز گفته می‌شود، اطلاعات مربوط به یک موضوع خاص در یک محدوده زمانی را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. این مقاله می‌تواند خلاصه‌ای از مقالات و منابع موجود باشد با این تفاوت که می بایست سازماندهی خاصی در آن به کار گرفته شود و تفسیری جدید از مقالات و مطالعات قبلی ارائه دهد.
از مقالات علمی ترویجی می‌توان به مقالات مروری، تدوینی، ترجمه‌ای و تحلیلی اشاره کرد که در بین اینها مقالات تحلیلی از نظر علمی، ارزش بالاتری دارند. مجلات علمی ترویجی معمولا دستاوردهای علمی و فنی حرفه‌ای را با زبانی ساده‌تر در اختیار افراد مختلف قرار می‌دهند. مخاطبین این نوع مجلات را می‌توان افرادی با تحصیلات دانشگاهی، دانش آموزان دوره‌های دبیرستانی، صنعتگران، مخترعین، مبتکرین و افرادی دانست که تحصیلات دارند.
مجلات علمی-تخصصی
این نوع مجلات معمولا هیچ امتیاز یا مجوز علمی را از ارگان های نام‌برده دریافت نکرده‌اند و فقط به منظور اطلاع رسانی و بالابردن آگاهی افراد خاصی از جامعه در زمینه های تحقیقی چاپ می شوند. مجلات علمی تخصصی اغلب وابسته به سازمان‌ها و نهادهای خاص هستند و مباحث تخصصی در یک زمینه خاص را مطرح می‌کنند.
دکتر صمد نژاد ابراهیمی در آیین تجلیل از سردبیران و مدیران مسئول نشریات علمی نمایه شده در پایگاهای معتبر بین‌المللی با اشاره به هدف‌گذاری برای نمایه‌سازی نشریات گفت: داشته‌ها و بروندادهای ما زمانی ارزش پیدا می‌کنند که مورد بحث و داوری جهانی قرار بگیرند.
وی با بیان اینکه کمیسیون نشریات وزارت علوم ۱۶۰۰ نشریه را کمیسیون نشریات ارزیابی می‌کنند، گفت: اگر این مقالات در جهان دیده نشوند، کار خاصی ما انجام نداده‌ایم.
مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی با بیان اینکه در این دوره ۷۲ نشریه نمایه بین‌المللی را اخذ کرده‌اند، افزود: این اتفاق کار ساده‌ای نبوده که جز با کمک دکتر زلفی‌گل و دکتر صالحی امکان‌پذیر نبود.
وی گفت: برای این اتفاق آموزش‌های مختلف چهره به چهره با سردبیران و مدیران مسئول برگزار کردیم با سیاستگذاران مثل ISC و ایرانداک نیز جلساتی برگزار کردیم که به این مسیر غنا ببخشیم. آموزش مهم‌ترین رکنی بود که پایه‌گذار این کار شد.
نژاد ابراهیمی با بیان اینکه سردبیران ما در این زمینه آموزش مدونی ندیده‌اند، گفت: بر همین اساس برنامه‌ریزی برای برگزاری یک مدرسه تابستانی برای آموزش سردبیران و مدیران مسئول در برنامه ما قرار دارد و در نظر داریم که این مدرسه به صورت کارگاهی و تعاملی برگزار شود.
وی ادامه داد: صنعت نشر یک صنعت روبه پیشرفت است که هر سال دچار تغییرات می‌شود. موضوعات مختلفی مانند شبکه‌های اجتماعی، هوش مصنوعی و ... تاثیرات قابل توجهی در این زمینه دارند.
مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی با اشاره به ضرورت تغییر برخی مجلات گفت: برخی نشریات فرمت سی یا چهل سال پیش خود را حفظ کرده‌اند. باید ساختارهای چاپ و نشر را ارتقا دهیم. همچنین موضوعات اخلاق پژوهش نیز مورد توجه قرار گیرد تا از سرقت علمی عمدی و سهوی جلوگیری کنیم.
وی با اشاره به نقش مدیران مسئول و سردبیران گفت: پذیرش یک مقاله می‌تواند در زندگی یک فرد اثر گذار باشد. بنابراین ضروری است سردبیران و مدیران مسئول در موضوعاتی همچون فرآیند دسترسی باز، مباحث مرتبط با کپی رایت و حق نشر اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی و تاثیر حتی یک توییت در رویت‌پذیری یک مقاله آموزش ببینند.
گزارش از عرفان عباسی
