به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»، آئین‌های شادی و سوگواری ریشه در فرهنگ کهن این مرز و بوم دارد. خصایل فرهنگی، هنری، و ملی ایرانیان در طی قرن‌ها استمرار ریشه‌ای محکم دوانده و بخشی از آن در آئین‌های گوناگونی، که آئینه هر جامعه‌ای است، نمود پیدا کرده است.
پی بردن به معناهایی که در دل سنت‌های یک جامعه نهفته است چندان آسان نیست، اما از رویکردها و باورهای آن حکایت دارد. مراسم سوگواری و عزاداری در فرهنگ ایران اسلامی از این دست سنت‌هاست که در طی تاریخ با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و در عهد ناصری، با ورود زنان به این عرصه، شمایل جدیدی یافته است. آنچه در این تحقیق مورد نظر است عزاداری ایرانیان در ایام محرم و جایگاه زنان در بسط و نهادینه کردن آن در دوره مزبور است. عزاداری در مفهوم کلان خود، با همه ابعاد و زوایایی که دارد، در میان ایرانیان سابقه‌ای دیرینه دارد.
بی تردید پیش از اسلام، در میان ایرانیان باستان سوگواری برای امور دردناک و مصیبت‌ها انجام می‌شده و گویی این امر با طبع غریزی آدمی سرشته است، اما پس از ورود اسلام به ایران این سنت پیوند عمیقی با سمبل‌ها و ارزشهای اسلامی یافت؛ با مرور زمان، با تحولاتی که در گرایش‌های اعتقادی مردم در مناطق گوناگون صورت گرفت، ارزشهای اسلامی جانشین برخی سنت‌ها شد و یا مسلمانان برای پیشبرد اهداف خود از این آئین‌ها بهره بردند، در نتیجه مراسم و آئین‌ها شکل اسلامی به خود گرفتند که تعزیه یکی از این سنت‌هاست.
سنت‌ها و آئین‌های ملی مذهبی ایرانیان پس از اسلام تا عهد قاجار فراز و فرودهای بسیاری یافتند؛ از زمانی که آل بویه شیعی بر مسند قدرت سیاسی تکیه زدند و آئین‌های شیعی را رسمیت بخشیدند و وارد عرصه حیات اجتماعی کردند تا زمان صفویان این سنت‌ها به شکل‌های مختلفی تداوم یافتند. در این دوره با اعلام تشیع به منزله مذهب رسمی بیش از هر زمان دیگری احیای آداب و سنن در دستور کار قرار گرفت، اما در همه این ادوار، مردان یا نقش آفرینی آنان بود که خودنمایی می‌کرد. تا اینکه در زمان قاجار و در پی تحولاتی که در نگرش حاکمیت و مردم پیدا شد، به تدریج راه‌های ورود زنان به صحنه‌های اجتماعی گشوده شد.
اما نقش بانوان در آینده هیأت یکی از این عرصه‌ها که تا حد بالایی قبح فعالیت آنان را تحت‌الشعاع قرار می‌داد حضور و نقش آفرینی در عرصه سنت‌های مذهبی بود. زنان در دوره ناصرالدین شاه، که در پی سفر به کشورهای اروپایی دغدغه‌های جدیدی پیدا کرده بود، فرصتی یافتند تا در پرتو پاسداشت سنت‌های عاشورایی خودی عرضه کنند. در این دوره، زنان با شرکت و مشارکت در عزاداری و تعزیه و نیز در مراسم مذهبی هم به صحنه آمدند و هم به ماندگاری و توسعه آن مراسم یاری رساندند. بنابراین، شناسایی و کشف چرایی و چگونگی نقش آفرینی زنان در آداب و رسوم محرم از نقاط برجسته تاریخ زنان در این دوره است که تاکنون تحقیقی به طور متمرکز در این زمینه صورت نگرفته است.
طرح مسئله زنان، به منزله یکی از اصلی‌ترین و حساس‌ترین مفاهیم در این دوره، عامل اصلی شکل‌گیری این نوشتار است و مسئله دیگر آنکه مراسم مذهبی در این دوره به کمال رسید و بی تردید زنان در این کمال سهمی بسزا و نقشی تکمیلی داشتند. بنابراین، کوشش شده است که همه ابعادی که به نوعی از جهد و توجه زنان در این ایام خبر می‌دهد، در نظر گرفته شود و نقش مرئی و نامرئی و فرایند فکری آنان بررسی شود؛ البته روشن است که توصیف‌ها و تحلیل‌های آمده در این مقاله بر اساس داده‌هایی است که گاه از تصویر کامل مدعا ناتوان‌اند، اما در عین حال تا حد بالایی فضای جدیدی را فراروی مخاطب می‌گشایند.
می‌توان نقش برجسته زنان را در پاسداشت و بسط آئین‌های عاشورایی ملاحظه کرد. زنان در عصر ناصری، به رغم عقیده‌های مذهبی و تنظیم اعمال و سکناتشان با آن، به فعالیت اجتماعی روی کردند. آنان دریچه باورها و آداب مذهبی را به منزله مؤثرترین راه برای ارتباط با دنیایی فرای آنچه در آن حضور داشتند، یافتند و از آن طریق به عرصه کنش‌های اجتماعی وارد شدند و با اینکه در برخی موارد با مخالفت صریح متصدیان دینی مواجه شدند، اما دست از تلاش خویش برنداشتند و با این کنشگری خود، هم مسیر جدیدی فراروی زنان پس از خویش گشودند و هم در توسعه مراسم مذهبی گام برداشتند. در این دوره، دایره محدود آزادی زنان تا حد زیادی مرهون اعمال و عبادات مربوط به محرم و مشارکت آنان در مراسم این ایام بود، که از طریق باورها و اعتقاداتشان شکل گرفته بود، و به دلیل تعصب و پایبندی که نسبت به آن ابراز می‌کردند پا را از محدودیت‌هایشان فراتر می‌نهادند و به سوی مکان‌هایی می‌رفتند که قبله حاجاتشان بود.
گاه حرکات و اعمال آنان در این مکان‌ها متغایر با ارزشهای تعریف شده اجتماع بود و در عرف سو رفتار محسوب می‌شد. برای مثال، زنان هنگام ظاهر شدن در اجتماع حق بالازدن روبنده های خود را نداشتند، زیرا قبح این عمل سبب برخورد اجتماع با آنان می‌شد، اما زمان برگزاری تعزیه برای اینکه راحت بتوانند به تماشای نمایش مورد علاقه خود بپردازند روبنده را بالا می‌زدند، بدون آنکه همچون مواقع عادی ترس از عکس العمل اطرافیان داشته باشند. همانطور که در این تحقیق نشان داده شد، در عصر ناصری زنان حضوری گسترده در ماه محرم داشتند. شور آنان تداعی کننده اعتقاداتی است که محور اصلی فکری آنان را شکل داده بود و برپایی و شرکت در این رسوم را لازمه عمل به آن می‌دانستند. آنان از کوچک‌ترین و کم اهمیت ترین اهرم‌ها برای توسعه و باشکوه ساختن مجالس حسینی استفاده می‌کردند و در شرایط اضطراری از آن چشم‌پوشی نمی‌کردند، زیرا آن را لازمه سعادت دنیوی و کمال اخروی می‌دانستند؛ و چه بسا اگر زنان را از عوامل برجسته رونق و رواج سوگواری حسینی و بسط مراسمی که در دوره‌های قبل چندان به آن توجهی نمی‌شد بدانیم، اغراق نکرده‌ایم همچون تعزیه خوانی زنانه، روضه خوانی، و نذر دادن. به زعم اعتقادات مذهبی که عامل و پایه اصلی مشارکت زنان در مجالس حسینی بود، نمی‌توان وجوه دیگر را در آن بی اساس خواند.
بنا بر آنچه گفته شد، علت گرایش زنان به این سمت و سو، علاوه بر اعتقاد پاک دینی، شرایط حاکم بر زنان این عصر، یعنی عدم دستیابی به آزادی مشروع که اسلام به آن تأکید داشته است و محدودیت‌های ناشی از آن مثل فقدان سرگرمی‌های مناسب و مراوده‌های علمی و کسب دانش و سختگیری‌هایی که از جانب مردان اعمال می‌شد، بوده است. بزرگترین بازتاب این اشتیاق را می‌توان در گشایش دریچه‌هایی که آنان را به سوی تعلیم و تربیت سوق می‌داد مشاهده کرد و دور از انصاف است اگر یکی از پایه‌های اصلی آشنایی زنان با حقوق خود و مبارزاتشان در این راه را شرکت در این آئین‌ها ندانیم. در این زمان بود که زنان تعزیه و ارتباط عمیق معنوی خود با بزرگان دین را راهی موجه و مقبول برای آزادی و حقوق تام خود دیدند و در دوره‌های بعد اثر این اشتراک در انقلابات تنباکو، مشروطیت، و در نهایت نهضت انقلاب اسلامی نمایان می‌شود که در این پژوهش مجال سخن در این باب نبود. بنابراین، نقش آفرینی زنان در محرم در بسط سنت‌های مرتبط با این آئین دیرینه مثمر ثمر و از عوامل ثبوت آن در تاریخ ایران اسلامی شد.
این روزها همه عبارات هیأت محرم و هیأت عزاداری و… را می‌شنوند اما صرفاً به صورت عبارت است. مقداری به عقب بر می‌گردیم امروز در فضایی زندگی می‌کنیم که ۷۰ درصد اتفاقات، زندگی، جهت دهی‌ها و هجمه‌های فکری و فرهنگی در رسانه‌ها روی می‌دهد. اما مجدد محرم می‌شود و همه این هجمه‌ها به باد می‌رود بنابراین محرم چطور می‌تواند این مساله را تغییر دهد؟
چند سال پیش هشتگ نه به محرم پر رنگ شد و بعد از کرونا ما دیدیم که مجدد این مجالس شکل گرفت. رسانه امروز بسیار قوی عمل می‌کند و شکل دهی با رسانه است و چون رسانه میدان دشمن است نمی‌توان این میدان را ترک کرد. منبر سید الشهدا در کل ایران تأثیر گذار است. آیا هیأت را می‌توان رسانه خواند؟ چه سری در هیأت است که با یک سخنرانی و عزاداری موجی در جامعه ایجاد می‌کند و می‌تواند بسیاری از توطئه‌ها را خنثی کند.
رضوی راد با بیان اینکه هیأت‌های زنانه چه نقشی در هیأت‌های مذهبی دارد گفت: اگر ما به قبل از اسلام توجه کنیم می‌بینیم که زنان در پیش از اسلام نیز در برگزاری سوگواری نقش داشتند و وقتی ۱۴ قرن پیش عاشورا رخ می‌دهد بعد از نیم روز در عاشورا مشاهده می‌کنیم که هدایت آن کاروان به یک زن نمونه یعنی حضرت زینب واگذار می‌شود اگر بخواهیم بدانیم زنان در هیأت چه نقشی دارند باید ببینیم زنان در کربلا و پس از آن چه نقشی داشتند.
این پژوهشگر با اشاره به عزاداری حضرت زهرا (س) بیان کرد: حضرت زهرا زمانی که پدر بزرگوار خود را از دست دادند شبانه بر مزار ایشان حاضر می‌شدند و آهسته و بی صدا گریه می‌کردند و حضرت زینب تربیت شده این مادر است. در مکاتب دیگر به هیچ عنوان ماجرا و جریانی به اندازه کربلا اثر گذار نبود. آیا در ادیان دیگر آیا به زنان در جنبش‌ها و جریان‌ها مسئولیت داده بودند؟ حضرت زینب زمانی که همه عزیزان خود را در روز عاشورا از دست می‌دهند کاروان دار می‌شوند و کاروان را حرکت می‌دهند، سخنوری می‌کنند، متن می‌نویسند و امام خود را همراهی می‌کنند. این زن همان زنی است که کسی صدای او را نشنیده بود اما به یکباره مجاهد می‌شود و به سخنرانی سیاسی می‌پردازد. بنابراین اگر می‌خواهیم بدانیم زنان در هیأت سهم دارند یا ندارند باید دید آنان در عاشورا چه نقشی و سهمی داشتند.
وی با اشاره به نقش آفرینی زنان در انقلاب اسلامی عنوان کرد: زنان در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند. در انقلاب اسلامی ما می‌بینیم که زنان گاهی دوشادوش تظاهر کنندگان پیش می‌روند و شعار ضد طاغوت سر می‌دهند. اکثر این زنان تحصیلات آکادمیک نداشتند اما وقتی می‌بینند جامعه به حضور آنان نیاز دارد اقدام به کنشگری می‌کنند و وارد میدان نبرد می‌شوند.
رضوی راد به دوره آل‌بویه اشاره و تصریح کرد: در دوره آل‌بویه عزاداری محرم بسیار مهم بوده است زنانی که در این مکتب تربیت می‌شوند بسیار شجاع بوده و عجیب شبیه حضرت زینب می‌شوند برای مثال در جنبش تنباکو زنان نقش مهمی داشتند به گونه‌ای که زن در دوره آل‌بویه عزاداری محرم بسیار مهم بوده است زنانی که در این مکتب تربیت می‌شوند بسیار شجاع هستند و عجیب به حضرت زینب شباهت پیدا می‌کنند برای مثال در جنبش تنباکو یکی از کسانی که نقش مهم داشتند زنان بودند زنان زمانی که جنبش تنباکو رخ داد به خیابان آمدند و به مویه پرداختند و فریاد وا حسینا وا حسینا سر دادند.
