همسرداری حضرت علی چگونه بود؟

به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران» ، صفا و شادابی کانون خانواده، به حضور بانشاط «زن» بستگی دارد؛ امّا نشاط و سرزندگی یک زن به محبت «مرد» وابسته است. حضرت علی(ع) در باره لطافت شخصیت زن فرمود: «فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیحَانَةٌ وَ لَیسَتْ بِقَهْرَمَانَةٌ؛ زن، گل بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش.»زن همانند گل است و به راستی، طراوت یک گل، مرهون مراقبت های باغبانی مهربان است تا در سایه مواظبت و انس با آن، از جلوه، زیبایی، عطر و رنگش، بهره و لذت برد و روحش از دیدار آن تازه گردد. بنابراین هر گونه رفتار خشونت آمیز و قهرگونه، آرامش و نشاط خانه را به هم می ریزد.

آرامش زندگی در سایه مدارا 

کوتاه آمدن در مسایل خانوادگی مانند خطای همسر و فرزندان و یا حساس نشدن در مقابل عادات و سلیقه های ناموزون اعضای خانواده، سعادت دنیا و آخرت و عزّت و سربلندی در پی دارد و بنیان خانواده را از تزلزل و فروپاشی باز می دارد. خداوند در توصیف مؤمنان می فرماید: «آنان خشم خود را فرو می برند، لغزشهای مردم را عفو می کنند و خداوند، نیکوکاران را دوست دارد.»علی(ع) هم در توضیح این آیه فرمود: «در هر حال با همسرت مدارا کن و با او به شیوه ای نیکو رفتار نما تا زندگی باصفا و آرامی داشته باشی!»

کدام یک خسته ترید؟

امام باقر(ع) فرمود: «حضرت فاطمه همسر بزرگوار علی(ع) خانه داری می کرد، خمیر کردن و نظافت منزل از جمله کارهای او بود و علی(ع) نیز بیشتر به کارهای بیرونی منزل مانند آوردن هیزم و تأمین مواد خوراکی اقدام می نمود.»

روزی رسول خدا(ص) به منزل آنان وارد شد و مشاهده کرد که این زن و شوهرِ نمونه، گندمها را با آسیاب دستی آرد می کنند. پیامبر فرمود: کدام یک خسته ترید؟ علی (ع) فرمود: فاطمه، خسته تر است. پیامبر به او فرمود: دخترم برخیز! من کار تو را انجام دهم. فاطمه برخاست و پیامبر(ص) خود، علی (ع) را در آرد کردن گندم، یاری نمود.

یاری به همسر

حضرت علی(ع) و حضرت زهرا در آغاز زندگی مشترک برای تقسیم مسئولیتها خدمت رسول خدا(ص) رسیدند و از ایشان درخواست تعیین تکلیف نمودند.

پیامبر(ص) کارهای داخل منزل را به فاطمه و کارهای بیرون منزل را به حضرت علی(ع) سپرد. پس از این رهنمود واقع بینانه، حضرت زهرا فرمود: «فلَا یعلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکفَائِی رَسُولُ اللَّهِ(ص) تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَالِ؛ خدا می داند که چقدر از این تقسیم کار خوشحال شدم؛ زیرا رسول خدا(ص) مرا از انجام کارهای مربوط به مردان معاف فرمود و مرا وادار نکرد که دوشادوش مردان نامحرم به کار بپردازم.»

با این حال، علی(ع) در کارهای خانه نیز شرکت می جست. آن گرامی با علاقه ای که به زهرا داشت، به او یاری می رساند؛ مثلاً در پاک کردن عدس ، جارو کردن خانه و دستاس کردن، همسرش را یاری می نمود. امام صادق(ع) می فرماید: علی(ع) هیزم و آب می آورد و خانه را جارو می کرد. حضرت زهرا نیز گندمها را آرد می کرد، خمیر آماده می نمود و نان می پخت.

رابطه ایمان و محبت به همسر 

امام صادق(ع) می فرماید: «الْعبْدُ کلَّمَا ازْدَادَ لِلنِّسَاءِ حُبّاً ازْدَادَ فِی الْإِیمانِ فضْلًا؛ هر چه محبت همسر در قلب مرد زیادتر می شود، فضیلت ایمانش زیادتر گردد.» حضرت علی(ع) آن چنان با متانت، دلجویی و احترام در برابر ناراحتی و شکوه حضرت زهرا برخورد می نماید که حضرت فاطمه آرام می گیرد و می فرماید: خداوند، مرا کفایت می کند. و بدین گونه کار آنها را به خدا وامی گذارد و ساکت می شود.

امام علی(ع) درباره چگونگی برخورد با همسرش می فرماید: به خدا سوگند! هرگز کاری نکرده ام که فاطمه، خشمگین شود و او را به هیچ کاری مجبور نکرده ام، او نیز هرگز مرا خشمگین نکرد و برخلاف میل باطنی من، قدمی برنداشت.

روزی حضرت فاطمه به امیر مؤمنان (ع) فرمود: از روزی که با تو زندگی مشترک را آغاز کرده ام هرگز با تو مخالف نکرده ام.»

رابطه مهرانگیز علی(ع) و فاطمه 

علی(ع) درباره بانوی بانوان و همسر نمونه تاریخ می فرماید: «لَقَدْ کنْتُ أَنْظُرُ إِلَیهَا فَتَنْکشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان؛..به او نگاه می کردم و با نگاه کردنم به او تمام غم و اندوه های دلم برطرف می شد.»

حضرت فاطمه در خانه علی(ع) با عشق، صفا و صمیمیت زندگی کرد و در آخرین لحظات زندگی به شوهر وفادار خویش، صادقانه اظهار داشت: «یا ابْنَ عَمِّ مَا عَهِدْتَنِی کاذِبَةً وَ لَا خَائِنَةً وَ لَا خَالَفْتُک مُنْذُ عَاشَرْتَنِی؛ ای عموزاده! هیچ گاه دروغ و خیانتی در زندگی از من ندیدی و از وقتی که با من زندگی مشترک آغاز نمودی، هرگز با دستورهایت مخالفت نکردم.» امام علی (ع) هم در جواب او فرمود: «مَعَاذَ اللَّهِ أَنْتِ أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ أَبَرُّ وَ أَتْقَی وَ أَکرَمُ وَ أَشَدُّ خَوْفاً مِنْ اللَّهِ مِنْ أَنْ أُوَبِّخَک بمُخَالَفَتِی؛پناه بر خدا! تو نسبت به خدا داناتر، نیکوتر، پرهیزگارتر، بزرگوارتر و هراسناک تر از آنی که بخواهم درباره مخالفت با خود، تو را سرزنش و توبیخ کنم.»

پاداش خدمت به زن در خانه 

رسول گرامی اسلام(ص) همسران را به کمک در کارهای خانه توصیه می کرد و دست آوردهای بزرگ این امر مقدس را یادآور می شد. علی(ع) در این باره فرمود: روزی رسول اکرم(ص) به حجره ما وارد شد؛ در حالی که فاطمه کنار دیگ غذا نشسته بود و من عدس پاک می کردم. به من فرمود: یا ابا الحسن! عرض کردم: لبیک یا رسول الله(ص). فرمود: گوش فرادار که آنچه می گویم به فرمان پروردگار من است:

1- «مَا مِنْ رَجُلٍ یعِینُ امْرَأَتَهُ فِی بَیتِهَا إِلَّا کانَ لَهُ بِکلِّ شَعْرَةٍ عَلَی بَدَنِهِ عِبَادَةُ سَنَةٍ صِیامُ نهَارِهَا وَ قِیامُ لَیلِهَا وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الثَّوَابِ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الصَّابِرِینَ وَ دَاوُدَ النبِی وَ یعقُوبَ وَ عیسَی(ع)؛ هیچ مردی نیست که در خانه به همسرش کمک دهد، جز آنکه به عوض هر موی بدنش، ثواب یک سال عبادت که شبهایش به نماز و روزهایش به روزه گذشته برای او مقرّر شود و خدایش همانند ثواب صابران: داود پیغمبر، یعقوب و عیسی(ع) ببخشد.»

2- «یا عَلِی مَنْ کانَ فِی خِدْمَةِ الْعِیالِ فِی الْبَیتِ وَ لَمْ یأْنَفْ کتَبَ اللَّهُ اسمَهُ فِی دِیوَانِ الشُّهَدَاءِ وَ کتَبَ لَهُ بِکلِّ یوْمٍ وَ لَیلَةٍ ثَوَابَ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ کتَبَ لَهُ بکلِّ قَدَمٍ ثَوَابَ حِجَّةٍ وَ عمْرَةٍ وَ أَعطَاهُ اللَّهُ بِکلِّ عِرْقٍ فِی جَسَدِهِ مَدِینَةً فِی الْجَنَّة؛ یا علی! هر که در خانه به خدمت عیال پردازد و تکبّر نورزد، خدا نامش را در دفتر شهدا ثبت فرماید و به عوض هر شب و روزی که می گذراند، ثواب هزار شهید در حقّ او می نویسد و به عوض هر گامی که برمی دارد، ثواب حجّ و عمره برای او می نویسد و به عوض هر رگی که در تن دارد، شهری در بهشت به وی می بخشد.»

3- «یا عَلِی سَاعَةٌ فِی خِدْمَةِ الْعِیالِ خَیرٌ مِنْ عِبَادَةِ أَلْفِ سنَةٍ وَ أَلْف حَجٍّ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ وَ خَیرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ وَ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَ أَلْفِ عِیادَةِ مَرِیضٍ وَ أَلْفِ جُمُعَةٍ وَ أَلْفِ جَنَازَةٍ وَ أَلْفِ جَائِعٍ یشْبِعُهُمْ وَ أَلْفِ عَارٍ یکسُوهُمْ وَ أَلْفِ فَرَسٍ یوَجِّهُهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ خیرٌ لَه مِنْ أَلْفِ دِینَارٍ یتَصَدَّقُ عَلَی الْمَسَاکینِ وَ خَیرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یقْرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ وَ مِنْ أَلْفِ أَسِیرٍ اُسَرَ فَأَعْتَقَهَا وَ خَیرٌ لَهُ مِنْ أَلْفِ بَدَنَةٍ یعْطِی لِلْمَسَاکینِ وَ لَا یخْرُجُ منَ الدُّنیا حَتَّی یرَی مَکانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ؛ یا علی! یک ساعت در خدمتِ عیال بودن، بهتر از عبادت هزار سال و هزار حج و هزار عمره و هزار بنده آزاد کردن و هزار بار جهاد کردن، عیادت کردن هزار بیمار و گزاردن هزار نماز جمعه و هزار تشییع جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار برهنه و تجهیزات هزار اسب برای جهاد در راه خدا است، و بهتر از دادن هزار دینار صدقه به مساکین و خواندن تورات، انجیل، زبور و قرآن کریم و گرفتن هزار اسیر و آزاد کردنشان، و بهتر است از هزار شتر که به تهیدستان ببخشد، و از دنیا نمی رود تا جایگاه خود را در بهشت ببیند.»

4- «یا عَلِی مَنْ لَمْ یأْنَفْ مِنْ خِدْمَةِ الْعِیالِ دَخَلَ الْجَنَّةَ بِغَیرِ حِسَابٍ؛ یا علی! هرکس از خدمت به همسرش شانه خالی نکند و تکبر نورزد، بدون حساب به بهشت می رود.»

5- «یا علِی خِدْمَةُ الْعِیالِ کفَّارَةٌ لِلْکبَائِرِ وَ یطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ مُهُورُ حُورِ الْعِینِ وَ یزِیدُ فِی الْحَسَنَاتِ وَ الدَّرَجَات؛ یا علی! خدمت کردن به عیال، کفاره گناهان بزرگش می شود و خشم پروردگار را خاموش می کند و مهریه حوریان بهشتی می گردد و بر حسنات و درجات می افزاید.»

6- «یا عَلِی لَا یخْدُمُ الْعِیالَ إِلَّا صَدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَة؛ یا علی! به عیال خدمت نمی کند، مگر صدّیق یا شهید یا مردی که خدا برایش خیر دنیا و آخرت بخواهد.»

راز فرمایش پیامبر اکرم(ص) در بیان این همه ثواب برای خدمت در خانه، زمانی کشف می شود که بدانیم طبق آمار رسمی از جمله علتهای فروپاشی خانواده ها، عدم همکاری مردان در امور خانه و خانواده است. اگر مرد در انجام امور خانه کمک نکند، این احساس در زن پیدا می شود که کلفت خانه است، وانگهی چون کارهای خانه، یکنواخت و خسته کننده است و به علاوه شوهر را شریک زندگی خود می داند، این سؤال برای او پیش می آید که چرا همسرش در کارهای خانه کمک نمی کند.

ادب کردن شوهر بی معرفت 

علی(ع) نه تنها خود شوهری نمونه بود؛ بلکه می کوشید خانواده ها را نیز اصلاح کند و شوهرانی را هم که حقوق همسر خویش را رعایت نمی کردند ادب می کرد. آن گرامی در یکی از روزهای بسیار گرم، خسته و عرق کرده به مقرّ حکومت مراجعت کرد. زنی ستمدیده جلوی مقرّ حکومتی اش سرگردان بود. وقتی چشم زن به علی(ع) افتاد. جلو آمد و گفت: شکایتی دارم: شوهرم مرا از خانه بیرون کرده و تهدید کرده است که اگر به خانه بروم مرا کتک خواهد زد. اکنون به دادخواهی نزد تو آمده ام.

حضرت علی(ع) فرمود: بنده خدا! الآن هوا خیلی گرم است، صبر کن هنگام عصر هوا قدری بهتر بشود، آن گاه خودم به خواست خدا با تو خواهم آمد.

زن گفت: اگر توقف من در بیرون خانه، طول بکشد، می ترسم خشم او افزون شود و بیشتر مرا اذیت کند. امام علی(ع) لحظه ای سر خویش را پایین انداخت. سپس سر را بلند کرد؛ در حالی که با خودش زمزمه می کرد و می گفت: «نه، به خدا قسم نباید رسیدگی به دادخواهی مظلوم را تأخیر انداخت. حقّ مظلوم را حتماً باید از ظالم ستاند و رعب ظالم را باید از دل مظلوم بیرون کرد تا با شهامت و بدون ترس در مقابل ظالم بایستد و حقّ خویش را مطالبه کند.»

آن گرامی، همراه زن حرکت کرد تا به خانه اش رسید؛ سپس پشت در ایستاد و فریاد کرد: «سلام بر اهل خانه!» جوانی بیرون آمد که شوهر همین زن بود. جوان، علی(ع) را نشناخت. دید مردی که حدود شصت سال دارد به اتفاق زنش آمده است. فهمید که زنش این مرد را برای حمایت و شفاعت آورده است؛ امّا حرفی نزد. امام علی(ع) فرمود: این بانو که زن تو است از تو شکایت دارد، می گوید: تو به او ظلم کرده ای و او را از خانه بیرون رانده ای؛ همچنین تهدید کرده ای که او را کتک خواهی زد؛ آمده ام بگویم از خدا بترس و با زن خویش نیکی و مهربانی کن. آن مرد با گستاخی گفت: به تو چه مربوط است که من با زنم خوب رفتار کرده ام یا بد؟! آری، من او را تهدید کرده ام که کتک خواهم زد؛ امّا حالا که تو را آورده و تو از جانبش حرف می زنی او را زنده زنده آتش خواهم زد.

حضرت از گستاخی جوان برآشفت، دست به قبضه شمشیر برد و از غلاف بیرون کشید. آن گاه گفت: من تو را اندرز می دهم و امر به معروف و نهی از منکر می کنم، تو این طور، جواب مرا می دهی؟! صریحاً می گویی من این زن را خواهم سوزاند؟! خیال کرده ای دنیا این قدر بی حساب است؟! فریاد علی که بلند شد، عابران از گوشه و کنار جمع شدند. هر کس که می آمد، در مقابل علی(ع) تعظیمی می کرد و می گفت: السلام علیک یا امیر المؤمنین.

جوان مغرور که تازه متوجه شد با چه کسی روبه رو است، خود را باخت و به التماس افتاد و گفت: یا امیر المؤمنین! مرا عفو کن، به خطای خود اعتراف می کنم. از این ساعت قول می دهم مطیع زنم باشم و هر چه فرمان دهد اطاعت کنم. علی(ع) به آن زن رو کرد و فرمود: اکنون به خانه خود برو! امّا مواظب باش طوری رفتار نکنی که وی را به چنین اعمالی وادار کنی.

دلجویی و دلداری

حضرت زهرا پس از رحلت رسول مکرّم اسلام(ص) وقتی «فدک» را به ناحق از او گرفتند، برای دفاع از حقّ خویش و بازگرداندن آن، نزد خلیفه وقت رفت؛ امّا با استدلالهای منطقی، موفق نشد آن را بستاند. بنابراین با ناراحتی و تأثر شدید، وارد منزل شد و اظهار ناراحتی کرد. حضرت زهرا به شوهرش علی(ع) گفت: . . . هیچ کس از من، دفاع و از ظلم آنها جلوگیری نکرد. خشمگین از خانه بیرون رفتم و پریشان و افسرده بازگشتم، و تو این گونه پریشان نشسته ای! تو همان بودی که گرگهای عرب را صید می کردی و اکنون زمین گیر شده ای! یا علی! نه گویندگان را مانع هستی و نه یاوه گویان را دافع! اختیار از کفم رفته. . . ؛ از اینکه با تو این گونه سخن می گویم از خدا عذر می خواهم، خواه مرا یاری کنی یا واگذاری! ای وای بر من در هر صبح و شام که تکیه گاهم از کف بیرون رفت و بازویم بی رمق شد.

حضرت علی(ع) با لحنی محترمانه، همسر مهربانش را دلداری داد و فرمود: «لَا وَیلَ لَک بَلِ الْوَیلُ لِشَانِئِک نَهْنِهِی عَنْ وَجْدِک یا بنَیةَ الصَّفْوَةِ وَ بَقِیةَ النُّبُوَّةِ فَمَا وَنَیتُ عَنْ دِینِی وَ لَا أَخْطَأْتُ مَقْدُورِی؛ وای بر تو مباد، بلکه وای بر دشمنان تو باد! ای دختر برگزیده خدا و یادگار نبوت، از اندوه و غصه، دست بردار. به خدا سوگند! من در انجام وظیفه، سستی نکردم و آنچه قدرت و توان داشتم، انجام دادم.»

پرستاری از همسر 

هنگامی که زمان ارتحال حضرت زهرا نزدیک شد، درباره تشییع بدن، محلّ دفن و چگونگی غسلش به شوهرش علی(ع) سفارشهایی کرد. آن حضرت نیز وصیتهای همسر خویش را انجام داد. همچنین علی (ع) هنگام بیماری همسرش، مانند پرستاری دلسوز از او مراقبت می نمود.

امام سجاد(ع) از پدرش امام حسین(ع) نقل می کند: وقتی حضرت زهرا بیمار شد، به علی (ع) سفارش کرد جریان کسالت او را به کسی خبر ندهد. علی (ع) نیز چنین کرد و کسی را در جریان کسالت زهرا قرار نداد و خود آن حضرت، پرستاری و مراقبت از همسرش را عهده دار شد و اسماء نیز به او یاری می رساند. وقتی هنگام ارتحال فرا رسید حضرت زهرا به شوهرش سفارش کرد که او عهده دار مراسم تجهیز و دفنش شود، شبانه او را دفن نماید و محلّ دفن را پنهان نگه دارد. علی(ع) نیز چنین کرد؛ امّا پس از دفن آن حضرت، حزن و اندون فراوان، وی را فرا گرفت و اشکهای مبارکش بر گونه هایش جاری شد، سپس به مرقد مبارک پیامبر(ص) رو کرد و فرمود: «السَّلَامُ علَیک یا رَسولَ اللَّهِ عَنِّی وَ عَنِ ابْنَتِک النَّازِلَةِ فِی جِوَارِک وَ السَّرِیعَةِ اللَّحَاقِ بِک قَلَّ یا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِیتِک صَبْرِی وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِی...لَقَدْ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِیعَةُ وَ أُخِذَتِ الرَّهِینَةُ أَمَّا حُزْنِی فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَیلِی فمُسَهَّد؛ سلام و درود من بر تو ای رسول خدا! و سلام دختر عزیزی که پس از رحلت به سرعت به تو پیوست! یا رسول الله! بر اثر مفارقت زهرا، توانم به ناتوانی و صبرم به کم صبری تبدیل شده.

یا رسول الله! امانت از من گرفته شد! امّا بدان که پس از این، دیگر حزن و اندوه من همیشگی است و شبها از فراق فاطمه، خواب به چشمم نخواهد آمد.»

سفارش‎های امیر مومنان پیرامون ملاک‎های انتخاب به دو دسته تقسیم می‎شود.

الف) ویژگی‎های فردی

دینداری

در انتخاب همسر، ایمان نخستین ملاک به شمار می‎آید؛ زیرا انسان با ایمان، به علت ارتباط قلبی با خدا و برخورداری از نیروی کنترل کنندة‌ درونی، فردی قابل اعتماد است و به پیمان‎هایش عمل می‎کند. تجربه نشان داده است کسانی که ایمان ندارند پس از تشکیل زندگی مشترک، به دلیل نداشتن ارزش‎های ثابت معنوی، با وزش نخستین باد ناموافق پیوند می‎گسلند. پیامبر یارانش را چنین سفارش می‎کرد: «علیک بذوات الدین؛ بر تو باد که همسر دیندار انتخاب کنی.» «اذا اتاکم من ترضون دینه و امانته فزوجوه؛ هرگاه کسی برای خواستگاری نزدتان شتافت که از دین و امانتش مطمئن و راضی بودید، وی را به ازدواج درآورید.»

رشد اخلاقی 

اخلاق نیک بهترین سرمایه و شاخص‎ترین شرط ازدواج است. حضرت علی یارانش را از ازدواج با آنان که اخلاق پریشان و ناشایست دارند، نهی فرمود.

رشد عقلی 

عاقل کسی است که کارها را در موقعیت مناسب انجام دهد و درست و نادرست را بشناسد. محرومان از رشد عقلی، حتی اگر اندیشة خدمت در سر پرورانند، به دلیل درک ناقص خویش زیان می‎رسانند. بدین سبب، معصومان، ما را از ازدواج با ابلهان باز داشته‎اند. امام علی می‎فرماید: «ایاکم و التزویج الحمقاء، فان صحبتها بلاء و ولدها ضیاں؛ از ازدواج با احمق بپرهیزید؛ زیرا زندگی با او بلا است و فرزندش تباه می‎شود.»

رشد عاطفی 

توانایی کنترل احساسات منفی و مثبت و بروز نفرت و خشم و عشق و شادی در محدودة مورد قبول جامعه، رشد عاطفی خوانده می‎شود. زن و مرد باید از توان داد و ستد عاطفی برخوردار باشند. حضرت علی همسر همراه و همدل را مایة انس و پایبندی به خانواده می‎داند و زن موافق را یکی از دو آسایش می‎شمارد. امام جوانان را چنین اندرز می‎داد: «از خداوند همسری مهربان، شیفته و سپاسگذار درخواست کنید؛ همسری که اگر به او بدی کردید، از شما درگذرد و اگر بر او وارد شوید، شادتان سازد.»

ب) همتایی و همانندی

تناسب، همانندی، همتایی و هماهنگی (کفو بودن) از ملاک‎های بنیادین ازدواج است. هر اندازه دختر و پسر از نظر ویژگی‎های گوناگون نزدیک‎تر باشند، پیوند ازدواج آن‎ها استوارتر و عمیق‎تر خواهد بود. امام علی ـ علیه السلام ـ از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ چنین روایت کرده است: «انکحوا الاکفاء؛ با همتایان خود ازدواج کنید.» ویژگی همانندی، در ابعاد گوناگون اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی، اقتصادی، تحصیل و حتی سن قابل بررسی است:

ایمان 

پای‎بندی به دین و ارزش‎های دینی از عوامل خوشبختی به شمار می‎آید. همانندی در ایمان، همسران را به انجام دادن کردار نیک و دوری از اعمال خلاف اخلاق وا می‎دارد. امام علی به جوانان چنین سفارش می‎کند: «از خدا همسری بخواهید که اگر یاد پروردگار کردید، یاری و همراهی‎تان کند؛ و چنانچه در سایة غفلت خدای را از یاد بردید، یادتان آورد.»

اصالت خانوادگی 

این ویژگی، از اساسی‎ترین ملاک‎های ازدواج است. شناخت خصوصیات و وضعیت تربیتی فرهنگی خانوادة همسر آینده، در ایجاد تفاهم در زندگی زناشویی نقش محوری ایفا می‎کند. بررسی‎ها نشان می‎دهد تفاوت‎های بارز فرهنگی، تربیتی و اخلاقی در خانواده‎های زن و شوهر از مهم‎ترین عوامل طلاق در ایران است. شخصیت اخلاقی و معنوی کسانی که در خانواده‎های نجیب و سالم بار آمده‎اند، عمق و اصالت بیش‎تر دارد. پیامبر از ازدواج با گیاه رسته در زباله‎ها نهی فرمود و این گروه را چنین شناساند: «زن زیبایی که در خانوادة‌ زشت رشد کرده است.» البته همتایی در سن، تحصیلات، زیبایی، محیط و فرهنگ و وضعیت اقتصادی و اجتماعی نیز شایستة دقت است.

عوامل آرامش در زندگی حضرت علی و حضرت فاطمه

بالندگی یا انحطاط خانواده به عنوان کوچک ترین نهاد اجتماعی و عامل تشکیل و استحکام بنیان جوامع بشری همواره مورد توجه سیاست مداران، مدیران و پژوهش گران بوده و خواهد بود. قرآن کریم از اهمیت تشکیل و بنای این بنیان با تعبیر «میثاقاً غلیظاً» یعنی پیمان محکم و استوار یاد می کند. در سوره ی طلاق، برای جلوگیری از گسستن و گسیختن آن میثاق غلیظ بارها از لزوم رعایت تقوا، مراعات حدود الهی، توصیه به نیکی و خوشی، توکّل و صبر سخن گفته شده است (طلاق: 5-1). یکی از مسائل مهمی که طی سال های اخیر درباره ی خانواده ها مطرح بوده و به عنوان دل نگرانی جدی بین متولیان و سیاست گزاران فرهنگی کشور بیان می شود، شکل گیری و شیوع مصادیقی از تزلزل بنیان خانوادگی و در معرض خطر واقع شدن بنیان خانواده هاست، بدین معنا که متأثر از برخی عوامل نوظهور، تغییر سبک زندگی و دور شدن و یا فهم نادرست از آموزه های دینی شالوده و شیرازه ی خانواده ها آسیب دیده و به ناپایداری و طلاق منجر شده است. یکی از این آسیب های جدی، اختلاف و جدال و ناسازگاری زوج های جوان ناشی از گذشت نکردن، نداشتن تفاهم و ناآشنایی به روش های تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده است. دانستن پاسخ این پرسش ها که «چگونه می توانیم خانواده را به یک محیط امن و آرام برای رشد و تعالی اعضای آن فراهم کرد؟ نقش و وظیفه ی هر یک از همسران در تأمین آرامش در خانواده چیست؟» یکی از مهم ترین ضرورت های خانواده های امروز ماست.

امروزه، گرایش زیاد به سبک گزینی و متفاوت شدن رفتارها، پوشش ها، گویش ها و غیره به روشنی در کوچه و خیابان، منزل و اداره ملاحظه می شود. در بیشتر این سبک گزینی ها نوعی دور شدن از هنجارها و باورهای اصیل و هویت ساز جامعه دیده می شود .

قرآن با توجه به اینکه داشتن الگو و اسوه امری ضروری و عمومی است، اصل مسئله را مسلم گرفته و مصداق الگو در زندگی مسلمانان را رسول خدا (ص) معرفی می‎کند (احزاب: 21). «اسوه» انسان کاملی است که شایسته ی رهبری و تأسی و سرمشق است و افراط و تفریط در او وجود ندارد؛ از این رو دیگران می‎توانند با کمال آرامش و اطمینان راهش را پی بگیرند و سرمشق خویش قرار دهند. برای مواجهه ی هوشمندانه با این خطر عظیم، یکی از بهترین منابعی که می توان برای تقویت تحکیم خانواده از آن بهره برد، رجوع به گنجینه ی بی بدیل و عظیم سبک زندگی خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) به عنوان نمونه و الگویی عینی است که می تواند الهام بخش و جهت دهنده ی اقدامات و برنامه های کلان و خرد کشور و به ویژه راهنمای خانواده ها در مقام عمل باشد. این نوشتار به دنبال طرح و اثبات مقام و اوصاف و معجزات و اسامی و القاب ایشان نیست، چون به هر نتیجه ای منجر شود ثمره ی اعتقادی و علمی دارد، اما موظف به سیره و سنت آنها و مأمور به پیروی از ایشان هستیم. شناخت سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) در تأمین آرامش خانوادگی از آن جهت اهمیت دارد که این خانواده در زمان نزول قرآن، زیر نظر و با هدایت و حمایت رسول خدا (ص) و بر اساس زندگی ساده و سخت مسلمانان صدر اسلام در مدینه تشکیل شد و همه ی فراز و نشیب های معمول یک خانواده ی نوپا را تجربه و با تکیه بر مبانی و روش های دینی بر مشکلات و سختی ها غلبه کرد. از این رو برای مشتاقان آموزه های دینی سرمشقی عملی و مؤثر است.

مقاله ی حاضر در پی پاسخ به این سؤال هاست که راه کارهای تأمین آرامش خانواده در سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) چیست؟ در دوره ی زمانی زندگی خانوادگی آن حضرات، چه عواملی نقش اساسی را در تأمین و تثبیت آرامش روانی اعضای خانواده داشته اند؟

تلاش ها و سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در برقراری آرامش خاطر در خانواده و ایجاد مودت و دوستی و نیز روش های ابراز محبت بین اعضای خانواده در این مقاله بررسی شده است. این مقاله به دنبال اثبات وجود تک تک مؤلفه های تعاریف سبک زندگی در زندگی خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) نیست، بلکه تلاش می کند با نگاهی به مجموعه رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در محیط خانواده، آنچه را که باعث آرامش دل و اطمینان خاطر خود و فرزندانشان بوده، با تکیه بر بینش و نگرش دینی آنها استخراج و بیان کند. تأکید بر معنی و مفهوم واژه ها و رفتارها، استناد به مبانی وحیانی و روایی و استشهاد به مصادیق گوناگون از منابع و مآخذ متعدد به گونه ای که برای تمامی خانواده ها ملموس و الگو باشد، از امتیازات این مقاله است. موضوع، روش تحقیق و مفاهیم محوری مقاله نشان می دهد که در مقام تحلیل و نقد و بررسی عوامل آرامش خانواده از دیدگاه های گوناگون و ارائه ی بحث های اختلافی نیست، بلکه به دنبال توصیف و تبیین رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در برقراری آرامش در خانواده شان به عنوان پیروان راستین قرآن و پیامبر اکرم (ص) است.

1. تعریف مفاهیم 

مفاهیم محوری بررسی شده در این نوشتار، اصطلاح های سبک زندگی، سکینه یا آرامش، عوامل آرامش، مودت و رحمت است.

1-1. سبک زندگی 

اصطلاح «سبک زندگی» بر اساس دیدگاه های جامعه شناسی، روان شناسی، علوم پزشکی و… در دوره های گوناگون زمانی، تعاریف متعددی داشته است. دو دسته تعریف کلی وجود دارد؛ دسته اول، تعاریفی هستند که سبک زندگی را از جنس رفتار دانسته و نگرش ها و باورها را در آن دخیل نمی دانند. این رویکرد، رویکرد جامعه شناسان است. دسته ی دوم، تعاریفی هستند که ارزش ها و نگرش ها را بخش مهمی از سبک زندگی می دانند که وجوه روان شناسانه ی این تعاریف غالب است (فاضلی، 1382: 82).

بر اساس آنچه از دیدگاه های مختلف درباره ی مفهوم سبک زندگی گفته شده، مؤلفه های سبک زندگی عبارت است از:

الف- سبک زندگی به بینش ها و گرایش ها و تمام حوزه های رفتارهای بیرونی، موقعیّت های اجتماعی و دارایی ها (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) مربوط می شود.

ب – سبک زندگی نوعی هویّت فردی و اجتماعی انسان است که بر مجموعه ای نظام مند از رفتارهای بیرونی و درونی و دارایی های او دلالت می کند.

ج – مهم ترین ویژگی سبک زندگی شکل گیری آن حول محور گرایش ها (تمایلات، ترجیح ها) یا آنچه ذوق و سلیقه خوانده می شود، است.

از برآیند تعاریف گوناگون می توان گفت، سبک زندگی مجموعه ای از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع های اجتماعی و دارایی های فرد است که بر اساس گرایش (سلیقه) انتخاب می کند.

1-2. آرامش 

«سکینه» در لغت به معنای آرامش و آنچه که به دل آرامش و اطمینان می بخشد (معین، ذیل واژه سکینه) و «مودت» آمیزه ای از دوستی و محبت و صداقت و رفاقت و مهربانی بین افراد است که با خیرخواهی و نیک اندیشی همراه است و «رحمت» را مهربانی و دلسوزی تعریف کرده اند (دهخدا، ذیل واژه های مودت و رحمت).

مودّت، هم محبّت و هم عمل بر اساس محبّت را در بر می گیرد. با توجه به معنای لغوی و مفهومی مودت و رحمت می توان گفت، در محیط خانواده به واسطه ی عشق و محبتی که در رفتار پدر و مادر نسبت به یکدیگر و مهربانی و ترحمی که نسبت به خود و فرزندانشان وجود دارد، آرامشی جسمی و روانی در خانواده و به تبع آن در جامعه استقرار می یابد. آرامش و احساس امنیت و آسودگی مهم ترین نیازی است که در اثر ازدواج تأمین می شود. همسر موجب آرامش و امنیت خاطر و محیط خانه مکان آرامش روحی زن و مرد قرار داده شده است. این آرامش، نجات از تلاطم های روحی و اضطراب های زندگی است.

زن و مرد در کشاکش زندگی زنانه و مردانه ی خود با بحران ها و تلاطم هایی مواجه می شوند و احتیاج به یک لحظه ی آرامشی دارند تا بتوانند راه را ادامه دهند. آن لحظه ی آرامش همان وقتی است که در محیط سرشار از محبت و عطوفت خانوادگی قرار می گیرند. مرد وقتی با همسر خود مواجه می شود، با همسری که به او عشق می ورزد، با او و در کنار اوست و با او احساس یگانگی می کند. این همان لحظه ی آسایش و آرامش اوست و زن چون روح ظریف تری دارد، بیشتر به آرامش و تکیه کردن به یک شخص مطمئن یعنی همسرش نیاز دارد.

در بررسی و جست وجوی عناوین کتاب ها و مقالات ثبت شده، عنوان مشابهی ملاحظه نشد.آنچه که در کتب و مقالات مشابه دیده نمی شود، بررسی عوامل آرامش و استواری خانواده به عنوان مجموعه ای از رفتارهای حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در کانون خانواده است؛ مجموعه رفتاری که با عنایت به زیربناهای معرفتی اش بتوان آن را سبک زندگی خانوادگی نامید.

1-2-1. آرامش خانواده از دیدگاه قرآن کریم 

یکی از اهداف تشکیل خانواده در جامعه ی اسلامی کسب آرامش در همه ی ابعاد وجودی انسان است. خداوند بر اساس قانون آفرینش انسان را به صورت جفت جفت آفریدتا در محیط خانواده کنار هم قرار گیرند و مایه ی آرامش و کمال یکدیگر شوند؛ لذا قرآن با اشاره به نیاز مرد به همسر، زن را عامل آرامش زندگی مرد معرفی می کند: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیسْکنَ إِلَیهَا» (اعراف: 189)؛ «اوست آن که هر یک از شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنارش آرام یابد و برای برقراری این آرامش دو نعمت مودت (دوستی) و رحمت (مهربانی) را به آنها هدیه داد». «وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنفُسِکمْ أَزْوَاجا لِتسْکنُوا إِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَةً…» (روم: 21) و «از نشانه های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید که در کنار آنها آرامش یابید و میان شما علاقه و دوستی و مهر باطنی نهاد».

از بررسی آیه ی اخیر چند نکته ی تفسیری برداشت می شود: «نقش همسر، آرام بخشی است. محبّت، هدیه ای الهی است که با مال و مقام و زیبایی به دست نمی آید. هر کس با هر عملی که آرامش و مودّت و رحمت خانواده را خدشه دار کند، از مدار الهی خارج و در خطّ شیطان است. رابطه ی زن و مرد باید بر اساس مودّت و رحمت باشد. مودّت و رحمت، عامل بقا و تداوم آرامش در زندگی مشترک است».

قرآن در آیاتی دیگر به رفتارهایی که مایه ی آرامش در خانواده می شود، اشاره کرده است؛ رفتارهایی همچون وظایف همسان زن و مرد (بقره: 228)، رفتار شایسته و نیکو (نساء: 19)، عفو و گذشت (شوری: 37، نور: 22)، پرهیزکاری و پیوند با خویشان (نساء: 1) لباس و زینت یکدیگر بودن (بقره: 187). از مجموع این آیات می توان فهمید که فلسفه ی وجودی تشکیل خانواده رسیدن به آرامش برای زوجین است، پس از نگاه اسلام ازدواج بر پایه ی آرامش و سکونت است.

هر چند رهبری خانواده به عهده ی مرد است، ولی عواطف و احساسات قوی زن حکم می کند که نقش اصلی و مؤثرتری در تأمین آرامش و سلامت روانی خانواده بر عهده داشته باشد. همان طور که مردها از نظر جسمی از زن ها قوی ترند و کارهای سنگین بیرون از خانه بر دوش آنهاست، زن ها نیز از نظر روحی از مردها قوی ترند و به همین دلیل مسئولیت های بیشتری در خانه به زن ها داده شده است و مدیریت داخلی خانواده بر عهده ی زنان است. بر این اساس برقراری آرامش در خانه، در گام نخست به آرامش خاطر زن بستگی دارد.

1-2-2. آرامش خانواده در نگاه اندیشمندان 

صاحب نظران به موضوع اهمیت آرامش خانواده در تأمین سلامت روانی و معنوی اعضای آن توجه داشته و در تحقیقات خود به عوامل ایجاد کننده ی آن پرداخته اند.

از نگاه برخی اندیشمندان غربی نظیر استینت و دفرین و کریسان، مور و زبل، آرامش خانواده که معمولاً ذیل عنوان خانواده ی سالم بیان می شود، بیشتر بر میزان و کیفیت ارتباطات اعضای خانواده با یکدیگر، عقاید مذهبی و وظایف و نقش های آنها تکیه دارد. السون و همکاران نیز پای بندی به خانواده، قدردانی و محبت نسبت به یکدیگر، ارتباط مثبت، وقت گذرانی لذت بخش با یکدیگر در زمان های مناسب، احساس سلامت معنوی، توانایی تحمل فشارها و بحران ها را شش شاخص بارز خانواده های سالم عنوان کرده اند.

یکی از نظریه های دیدگاه کارکردگرایی، نظریه ی سیستمی است. در چارچوب این نظریه، جان براد شاو تأکید می کند که خانواده ی سالم و موفق، نظامی است که در آن همه ی اعضا موفق اند و همه ی مناسبات میان افراد روال طبیعی و رضایت مندانه ی خود را دارد. همه ی اعضای خانواده می توانند از استعدادهای انسانی خود استفاده کرده و با مشارکت و تعاون با هم نیازهای فردی و جمعی خود را ارضا کنند. در خانواده ی سالم، تعامل افراد برای رشد و بقای همه است.

از نگاه بیوار و بیوار ویژگی های خانواده های سالم عبارت اند از: وجود مرجع قدرت مشروع و قانونی، نظام مقرراتی پایدار، سهیم بودن در انجام دادن فعالیت های تربیتی پایدار و مداوم، انجام دادن اقدامات مؤثر و پایدار درباره ی تربیت فرزند و حفظ زندگی زناشویی، تعیین اهدافی که خانواده و هر یک از اعضای آن برای تحقق آنها تلاش می کنند، برخورداری از انتقادپذیری، انطباق با معضلات طبیعی ناشی از تحول و تکامل و همچنین مقابله با بحران های غیرمنتظره .

از دیدگاه فیلیپ مک گراد، خانواده ی موفق خانواده ای است که در آن استفاده از استعدادها، رضایت، امید، انرژی، محبت و احترام به یکدیگر، تلاش برای توانمندی و سلامت اعضای خانواده در اولویت قرار دارد در عین حال، نوعی پیوستگی و ارتباط متقابل میان اعضا وجود دارد که کل خانواده را به هم پیوند می دهد .

با جمع بندی نظرات فوق می توان گفت، ویژگی های یک خانواده ی آرام و سالم بیشتر بر عقاید مذهبی، کمیت و کیفیت ارتباطات اعضای خانواده با یکدیگر، عشق و محبت، رعایت اخلاق و حقوق متقابل، رضایت مندی، سلامتی، تحمل فشارها و توانایی حل بحران ها و حفظ زندگی زناشویی استوار است.

1-2-3. اهمیت آرامش خانواده 

بدیهی است تأمین نیازهای غریزی و روانی افراد جامعه و تحقق سلامت روانی آنها به آرامش خانواده وابسته است. اعضای خانواده در محیط ناسالم، پر از اضطراب و اختلاف و دعوا و بی احترامی و بدون عشق و محبت نمی توانند از استعدادها و مهارت های خود بهره برده، نیازهای مادی و معنوی و سلامت روحی و روانی خود را تأمین کنند. قرآن، آرامش انسان در کنار همسری از جنس خودش و قرار دادن مودت و رحمت بین آنها را از آیات الهی و نشانه هایی برای اهل اندیشه می داند .

خانواده به لحاظ قدرت، نخستین و از نظر گستردگی جهان شمول ترین سازمان یا نهاد اجتماعی در جامعه است و در استحکام روابط اجتماعی و رشد و تعالی و سلامت روان فرد فرد اعضای جامعه نقش بنیادین دارد. خانواده به عنوان پیکره ای قدرتمند کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فیزیکی و عاطفی دارد. خانواده مأمنی بی مانند برای اعضای خود و تنها منبع سرشار از عاطفه، محبت و صمیمیت است.

مهم ترین ویژگی خانواده در مقایسه با سایر نهادها آن است که خانواده یک سیستم عاطفی است که در آن با استقرار روابط عاطفی و عشقی و محبت – پس از پاسخ مثبت و کافی به نیازهای فیزیولوژیک طبیعی و غریزی- سطوح عالی تری از نیازهای روانی – اجتماعی انسان مانند تعلق و دلبستگی، تأهل و خدمت بدون چشم داشت، احترام و فداکاری و وفاداری و مسئولیت پذیری و مادر و پدر شدن صورت می پذیرد، در نهایت سلامت روانی و اعتقادی انسان فراهم می شود (همان). به اعتقاد روان شناسان، آرامش و اطمینانی که برای همسران و حتی اعضای دیگر خانواده در محیط خانواده ی بهنجار ایجاد می شود، در هیچ جایی حاصل نمی شود و محیط آن، امن ترین و رضایت بخش ترین بستر برای ارضای نیازهای روانی، به ویژه تأمین آرامش روانی است. محبت، غم خواری و پذیرش یکدیگر که از مهم ترین مؤلفه ها و ضروریات زندگی اجتماعی است، به بهترین وجهی در خانواده تأمین می شود.

1-2-4. عوامل آرامش خانواده 

از دیدگاه محمدی ری شهری، مؤلفه هایی همچون اظهار محبت، خوش خویی و خوش رفتاری، رعایت حقوق، تأمین نیازهای جنسی، همکاری، احترام متقابل، رفق و مدارا، تغافل و چشم پوشی، قناعت و ساده زیستی، رضا و خشنود بودن به خواست خدا و رعایت همه ی این موارد توسط زن و شوهر عوامل کلیدی آرامش در زندگی است. ضمن اینکه در کنار این موارد برخی وظایف مختص زن و مرد نیز وجود دارند که در استحکام خانواده مؤثرند.

سالاری فر با استناد به پژوهش های روان شناختی متعددی تأثیر دین و باورهای دینی و اعتقاد به زندگی پس از مرگ و توجه به نیازهای یکدیگر را در کسب آرامش و دوری از تنش نشان داده است.

حسین بستان متأثر از نظریه های علامه طباطبایی و شهید مطهری در قالب نظریه ی «فطرت خانواده گرایی» سه دسته از عوامل اولیه (تفاوت های جنسی و عاطفی زن و مرد)، ثانویه (رفتارهای ارادی) و عوامل پشتیبانی (انگیزشی یا بازدارنده نظیر آگاهی بخشی، تربیت اخلاقی و جنسیتی، تدابیر حقوقی، حمایت اجتماعی و کنترل اجتماعی) را در استحکام خانواده مؤثر می داند .

در پژوهش پارکر عشق و تعهد نسبت به هم، در پژوهش مادسن و ابل احترام و مذهب و باورهای دینی، در پژوهش مارتین، پالیک، داریس، لارسن، گری و ویر شوخی کردن و شاد کردن فضای خانه، در پژوهش راس داشتن اوقات فراغت با هم و در پژوهش جین مشورت با هم عواملی بودند که در استحکام خانواده ها بیشترین تأثیر را داشته اند.

اتکینسون و همکارانش معتقدند نگاه ویژه ی همسران به یکدیگر، برقراری روابط همه جانبه با تمام عواطف و با رضایت کامل یکدیگر و نیز توجه به منافع جمعی باعث انسجام و استحکام خانواده خواهد بود. پارسونز به نقش عنصر عاطفه در خانواده توجه دارد و خانواده را به عنوان تنها نهاد عمده ی موجود در جامعه می داند که می تواند عشق و محبت و مراقبت مورد نیاز برای رشد شخصیت انسانی در بهترین حد ارائه دهد .

از نظر چلبی عامل مؤثر دیگر در نظم خانواده، تصمیم گیری و هم فکری مشترک است. بیشتر مطالعات به این نتیجه رسیده اند که زوج های خوشبخت به دلیل تصمیم گیری مشترک، گفت وگوی مفید و توافق متقابل و مشترک به عنوان نمونه مشخص می شوند. سلطه ی یک همسر یا اختلافات گسترده بر سر قدرت، با طلاق و نارضایتی زناشویی ارتباط دارد.

از دیگر عوامل مؤثر در نظم خانواده اعتقادات مذهبی است. مطابق تحقیق فرگوسن و هارود و شانون، خانواده هایی که «پای بندی مذهبی» بالایی دارند، کمتر به فروپاشی متمایل اند. همچنین بوث و همکارانش بیان می کنند که عقاید مذهبی نیروی خاص و نگهبان ازدواج اند که انسجام و پیوستگی آن را تقویت می کنند (همان).

در مجموع می توان گفت، ایجاد محیطی شاد، عاطفی و رضایت بخش با استفاده از روش های اخلاقی و انسانی در راستای تأمین نیازهای جسمی و روحی و روانی اعضای خانواده و کسب اطمینان از رضایت خداوند از برجسته ترین عوامل برقراری آرامش در خانواده است.

2. راه کارهای تأمین آرامش در سیره ی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) 

امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) برای تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده شان، از روش ها و راه کارهایی بهره جسته اند که در این نوشتار تلاش شده ضمن بیان مبانی اعتقادی آن در قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص)، به معرفی و نقش آنها در همین راستا پرداخته شود تا وجوه الگویی سبک زندگی آن حضرات برای خانواده های مسلمان نمایان شود. به استناد آیات قرآن و برداشتی که از آن شده و نیز با توجه به نقش محوری زن در تشکیل و اداره ی خانواده، مسئولیت و وظایف زن در استقرار آرامش و تحکیم مبانی خانواده بیشتر و پررنگ تر است.

2-1. حاکم ساختن روحیه ی بندگی در خانواده 

قرآن کریم آرامش دل و اطمینان خاطر را در گرو نام و یاد خداوند متعال قرار داده است: «آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد» (رعد: 28). «و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم» (طه: 124).

خداوند متعال محیط آرام و امن خانه را مکانی محترم شمرده است، اما چنانچه این محل معبدی برای بندگی و ذکر حق واقع شود، خداوند آن را رفیع و عظیم می گرداند، تا آنجا که خطاب به رسول گرامی اش می فرماید: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّه أَنْ تُرْفَعَ وَیذْکرَ فِیهَا اسمُهُ یسبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» (نور: 36) «(این نور الهی) در خانه هایی است که خداوند اذن داده است تا بالا برده شده و نام او در آنها ذکر شود؛ در آن خانه ها در بامدادان و شامگاهان تسبیح او می گویند. رفعت و علو حقیقی از آن خداوند متعال است و خانه ای را که محل یاد و تسبیح او باشد، نیز عظیم و رفیع می گرداند».

حضرت فاطمه (س) رضایت و محبت خداوند را شالوده و اساس زندگی زناشویی قرار داده بود، به گونه ای که در تعیین مهریه، خرید جهیزیه، همسرداری، تربیت فرزند، محبت به فرزندان، کسب رضایت همسر، ابراز عواطف مادری، انفاق، صدقه، وقف اموال و دیگر اعمال فقط رضایت خداوند را می جست و برای به دست آوردن آن تلاش و اقدام می کرد. ایشان حتی در اولین لحظه های زندگی مشترک همسرش امیرالمؤمنین (ع) را به نماز و عبادت پروردگار دعوت می کند . پیامبر اکرم (ص) فردای آن شب از حضرت علی (ع) پرسید: «همسرت را چگونه یافتی؟» امام علی (ع) بی درنگ فرمودند: «>نِعمَ العونُ علی طاعَهِ اللهِ» ؛ «بهترین یاور برای اطاعت پروردگار».

عبادت حضرت فاطمه (س)، برنامه و زمان و مکان خاصی داشت. در خانه محلی را برای محرابش قرار داده بود، لباس مخصوصی برای نماز داشت، برای نماز از بوی خوش استفاده می کرد، به غروب و شب جمعه برای استجابت دعا اعتقاد داشت، برای درک شب قدر و احیای آن برای فرزندانش برنامه ریزی می کرد، نماز و دعاهای ویژه ای برای موضوعات مختلف و روزهای هفته داشت، مناجات و تعقیبات خاصی پس از نمازهای واجب داشت، به حدی برای نماز و عبادت بر پا می ایستاد که پاهایش ورم می کرد. برای دیگران و همسایگانش بسیار دعا می کرد و در یک کلام هرگاه در برابر پروردگارش به عبادت می ایستاد، بند بند بدنش از خوف خدا می لرزید. بنا بر نظر حضرت فاطمه (س) خداوند متعال بهترین پاداش را به عبادت خالصانه ی بندگانش عطا خواهد کرد: «کسی که عبادت های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد» . ایشان با قرآن انس و رفاقت داشت که به تلاوت آن عشق می ورزید و بر تلاوت سوره های واقعه، الرّحمن و حدید تأکید می کرد و می فرمود: «قرائت کننده ی سوره های حدید و الرّحمن و واقعه در ملکوت آسمان ها و زمین ساکن فردوس خوانده می شوند» .

حضرت علی (ع) نیز به دلیل روحیات و مؤانستی که با خدا و عبادت و قرائت قرآن داشتند، در تحکیم فضای بندگی خداوند متعال در خانواده سهیم بودند. ایشان اتاقی را به عبادت اختصاص و اوقاتی را برای مناجات با پروردگار یکتا قرار داده بودند؛ چنان غرق در راز و نیاز می شدند و مثل چوب خشکی مدهوش بر زمین می افتادند که برخی از اصحاب گمان می کردند که جان از بدنشان خارج شده است.

ابن ابی الحدید، درباره ی عبادت های امیرالمؤمنین علی (ع) می نویسد: «…و اما عبادت، پس علی عابدترین و پُرنمازترین مردمان بود. از همه بیشتر روزه می گرفت و نمازهای مستحبی را بر پا می داشت و همواره ذکر می گفت… و چه گمان می بری درباره ی مردی که پیشانی اش از بسیاری سجده همانند زانوی شتر شده بود. تلاوت قرآن علی (ع) چنان در اوج بود که درباره ی او گفته اند: «به خدا هیچ قریشی را ندیده ایم که بیش از علی (ع) قرآن بخواند».

روحیه ی تعبد و بندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، چنان آرامشی در خانواده برقرار کرده بود که در برابر کمبودها، سختی ها و ناملایمات روزگار هیچ گونه اضطراب و ناشکیبایی در ارکان خانواده به وجود نیامد. بازتاب این آرامش درونی را در مواجهه ی اعضای خانواده با کمبودهای مالی، سختی های جهاد، کمبود حضور پدر در خانواده، عرصه های ایثار و مقاومت، رحلت رسول خدا (ص)، غصب ولایت و فدک و پس از شهادت حضرت فاطمه (س)، آرامش فرزندان را در مصیبت شهادت امیرمؤمنان (ع)، ظلم و پیمان شکنی معاویه، حماسه ی عاشورا و اسارت اهل بیت (ع) و حضور در مجلس یزید و جمله ی «ما رایت الا جمیلا»ی حضرت زینب (س) می توان ملاحظه کرد.

می توان گفت اولین و اساسی ترین گام زن و شوهر در تأمین آرامش در خانواده، ایجاد فضایی معنوی و در ارتباط دائم با پروردگار است تا قلب آنها با ذکر خدا اطمینان یافته، در برابر سختی ها و ناملایمات نلرزد و در تصمیم گیری ها مضطرب و مردد نشوند.

2-2. اطاعت از همسر 

اطاعت حضرت فاطمه (س) از حضرت علی (ع) یک اطاعت کورکورانه و بدون آگاهی و اعتقاد نبود. حضرت زهرا (س) به علم و ایمان و عقل و تدبیر شوهرش آگاه بود و به چرایی اعمال و دستورات همسرش اعتقاد داشت. بنا بر اظهار حضرت علی (ع)، ایشان هیچ گاه همسرش حضرت فاطمه (س) را عصبانی نکرد و بر کاری مجبور نساخت، اما حضرت فاطمه (س) در مواردی که نظرش با نظر امام علی (ع) یکسان نبود، به خاطر رعایت سفارش رسول خدا (ص) در مورد اطاعت از همسرش و حفظ احترام امام علی (ع) و نیز به خاطر اعتمادی که به وی داشت نظر او را بر خواسته ی خودش ترجیح می داد.

روزی گرسنه ای درب خانه ی امام علی (ع) را کوبید و تقاضای کمک کرد. مروی است امام علی (ع) نیازمندی آن گرسنه را به فاطمه (س) بازگو کرد و حضرت فاطمه (س) نیز با آنکه غذای کافی در اختیار نداشت، با اشتیاق رضایت و اطاعت خود را اعلام کرد . از این روایت می توان برداشت کرد که رفتار بزرگوارانه و همراه با عزت و احترام مرد در جلب رضایت و اطاعت همسر تأثیر مستقیم دارد.

پس از رحلت رسول خدا (ص)، حضرت فاطمه (س) تصمیم گرفت عده ای را که از آنها ناراضی بود، نفرین کند، حضرت علی (ع) مخالفت کرد، وقتی فاطمه (س) پیام امام را شنید، گفت: «برمی گردم و صبر می کنم و سخن او را می پذیرم و از او اطاعت می کنم» و هنگامی که امیرالمؤمنین (ع) او را به تسلیم به قضای الهی و صبر دعوت می کند، فاطمه (س) با وجود همه ی ناراحتی ها و آزردگی ها تقاضای همسرش را می پذیرد و به حکم الهی رضایت می دهد . بنابراین هر زن و شوهری می توانند در زمان مواجهه با بحران و ناملایمات زندگی، ضمن خودداری از تک روی و اصرار نورزیدن بر خواست فردی، راه کار عاقلانه و مصلحت اندیشانه را برگزینند. حضرت فاطمه (س) در بستر بیماری با آنکه مایل به دیدار خلفای اول و دوم نبود، اما به محض آنکه همسرش از او درخواست کرد پذیرفت و گفت: «خانه، خانه ی توست و من همسر تو هستم. هر آنچه می خواهی انجام بده». یک زن فهمیده در عین حال که برای اداره ی خانواده اش تلاش می کند، اگر به مدیریت عالی و حق راهبری شوهرش بر خانواده احترام گذاشته و نظر او را بر خواست خود ترجیح دهد، همین امر باعث افزایش محبت مرد به خودش و تلاش بیشتر او برای جلب رضایتش خواهد شد.

بدیهی است این دلدادگی و جلب رضایت یک جانبه نبوده و حضرت علی (ع) نیز به سهم خود در تأمین خواسته و جلب رضایت همسرش کوشا بوده است. امام علی (ع) به همسرش به عنوان دختر و پاره تن رسول خدا (ص)، دختر عمو، بهترین یاور در اطاعت از خدا، یک معصوم و سرور زنان دو عالم می نگریست و تمام تلاشش جلب رضایت امانت پیامبر (ص) بود. ایشان درباره ی وجود روحیه ی سازگاری در خانواده و نهایت اطاعت همسرش فاطمه (س) از خودش می گوید: «به خدا سوگند، تا پایان عمر فاطمه (س)، یک بار او را به خشم نیاوردم و بر کاری مجبور نساختم و او هم مرا به خشم نیاورد و از دستور من سرپیچی نکرد».

همت بناری، اطاعت زن از شوهر را به عنوان دهمین اصل در تحکیم زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) ذکر کرده است. وقتی حضرت فاطمه (س) به دنبال کسب رضایت حق تعالی باشد و بداند رضایت او در رضایت همسرش علی (ع) است و رسول خدا (ص) نیز وی را به اطاعت از علی (ع) سفارش کند، به قطع و یقین در اطاعت از او تردید به خود راه نخواهد داد و با این کار هم آرامشی درونی کسب کرده و هم آرامش خانواده اش را تأمین کرده است؛ لذا یک زن مسلمان می تواند، اطاعت از شوهرش (در حد مجاز) را با خداوند معامله و آرامش قلبی خود و خانواده اش را تضمین کند.

2-3. حفظ اقتدار همسر 

زن بر اساس ویژگی فطری خود دوست دارد در پناه مردی مقتدر زندگی کند و امنیت داشته باشد، زن از عزم جدّی، اقتدار و رفتار مردانه ی شوهرش احساس آرامش می کند و مرد در نقطه ی مقابل دوست دارد همسرش او را به عنوان پناه گاه خود دانسته و به او تکیه کند. روحیات مرد به گونه ای است که نیازمند اقتدار است، همان طور که زن نیازمند مهر، محبت و ملاطفت است. کارکرد نظام خانواده ایجاب می کند که این نقش ها به خوبی ایفاء شود، در غیر این صورت آرامش خانواده دستخوش ناآرامی می شود. اقتدار مرد در گام اول با حمایت ظاهری و باطنی همسرش از او تأمین می شود.

در این معیار نیز حمایت بی دریغ فاطمه (س) از همسرش در تمام شئون زندگی مشترک ایشان مشهود بود. فاطمه (س) در زمان حیات رسول خدا (ص) و پس از آن، در گفتار و عمل از همسرش حمایت می کرد، حتی حمایت از حضرت علی (ع) و پاس داشت منزلت وی را در حضور پدرش نیز ابراز می کرد 

امام صادق (ع) مراتب صبر و سپاسگزاری فاطمه (س) را در روزی که پیامبر خدا (ص) به دیدنش آمده بود بیان می کند؛ در آن روز، رسول خدا (ص) فاطمه (س) را در جامه ای بافته شده از پشم شتر دید که مشغول آسیاب کردن و شیر دادن به کودک خویش بود. اشک از دیدگانش جاری شد و او را به صبر و امید به شیرینی آخرت دعوت کرد. فاطمه (س) بدون هیچ گونه شکایت و اعتراضی نسبت به وضعیت مالی شوهرش، مراتب شکر و سپاس به درگاه خداوند متعال را بجا آورد .

پس از رحلت پیامبر (ص)، فاطمه (س) با اعتراض به روند شکل گیری حکومت، به روش های گوناگون از حقوق همسرش علی (ع) دفاع کرد . این اقدامات شاهد موثقی بر حمایت بی دریغ آن حضرت (س) از همسرش علی (ع) است. فاطمه (س)، علی (ع) را به خوبی می شناخت و سزاوار هر گونه ستایشی می دانست و کیان خانواده را به حفظ اقتدار پدر خانواده می دانست، از این رو از انواع روش ها و مهارت ها نظیر حمایت گفتاری، تأیید رفتار، اطاعت پذیری، خطاب نیکو، تکریم، دفاع از حقوق، همراهی در مأموریت ها، حفظ اسرار، عدم سرزنش و بیان توانمندی های علی (ع) استفاده کرد. این رفتارهای فاطمه (س)، دغدغه های علی (ع) در مورد خانواده اش را از نظر کمبودها و سختی های زندگی و کمبود حضورش در کنار همسر و فرزندانش از بین برده و او را در برابر مسئولیت های سنگین و مأموریت های خطیر حفظ و گسترش دین اسلام مقاوم تر می کرد.

همان طور که زن در زندگی مشترک، نیازمند تکیه گاهی قوی و مطمئن است، در مقابل بایستی در حمایت همه جانبه از وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی همسر تردید به خود راه ندهد، زیرا افزون بر آنکه همه ی اعضای خانواده از اقتدار و ابهت پدر بهره برده و خانواده روی آرامش می بیند، زن نیز از او، مهر و محبت بیشتری دریافت می کند.

2-4. تأمین آسایش جسمی و روحی همسر 

زن در محیط خانواده در نقش همسری مهربان و باهوش به کمک ویژگی های خدادادی، نیازها و عادات همسرش را به خوبی در می یابد و متناسب با آن رفتار می کند. حالات روحی مرد در بازگشت به خانه ممکن است آمیزه ای از خستگی، پریشانی، اندوه، ناراحتی، ناامیدی و… باشد و نیاز به برخوردی مناسب، فضایی آرام، آغوشی گرم و مهربان و سنگ صبوری مطمئن دارد تا کم کم خستگی ها و ناراحتی هایش زدوده، بار مشکلاتش سبک و دلش امیدوار شود و روانش آرامش یابد.

حضرت فاطمه (س) در تأمین آسایش جسمی حضرت علی (ع) نیز چنان بود که گاهی خودش گرسنه می ماند، ولی غذای حضرت علی (ع) را تأمین می کرد و برای آنکه همسرش خجالت نکشد، کمبود مواد غذایی را به اطلاعش نمی رساند. فاطمه (س) با مواد غذایی نظیر گندم، جو، ذرت، گوشت، روغن و خرما که در اختیارش قرار می گرفت، انواع غذاهای رایج را برای خانواده اش تهیه می کرد . یعنی خودش نیازهای منزل را تعیین و با شناختی که از روحیات و توانمندی ها و گرفتاری های اجتماعی علی (ع) داشت، تمام امکانات آسایش او را در منزل فراهم می کرد.

حضرت علی (ع) مرد عبادت و نیایش با معبود یکتا بود. در شب اول ازدواج، با همراهی و استعدادی که فاطمه (س) در عبادت خالق هستی از خود نشان داد، علی (ع) او را بهترین یاور در اطاعت خدا دریافت و فردا صبح، این باور را به رسول خدا (ص) اعلام کرد . یعنی فاطمه (س) از همان شب اول زندگی، بزرگترین دغدغه ی علی (ع) را پاسخی شایسته داد و تا آخر عمر فضای خانه را برای عبادت علی (ع) مهیا می کرد.

حضرت فاطمه (س) هرگاه همسرش را غمگین می دید از او دلجویی می کرد ، از دوری او اظهار بی تابی و نگرانی می نمود و ابراز می کرد که مشتاق دیدار اوست  فراتر از توان همسرش از او چیزی نمی خواست و سختی ها مانع مزاح کردن او با همسرش نمی شد. فاطمه (س) حتی هنگام مرگ نگران حال همسر و فرزندانش بود، از این رو وصیت کرد علی (ع) با خواهرزاده اش، امامه، ازدواج کند.

هر مردی برای رویارویی با مشکلات خارج از منزل، نیازمند روحیه ای قوی و خاطری آسوده است. این آرامش درونی از محیط امن و آرام خانه که همسری دلسوز و بامحبت آن را اداره می کند، سرچشمه می گیرد. چنین خانه و خانواده ای موفقیت مرد را در مسیر زندگی و انجام وظایف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود تضمین خواهد کرد.

حضرت فاطمه (س) از جایگاه حساس شوهرش در انتشار دین حق آگاه بود و مشکلات علی (ع) در بیرون از خانه را می دانست. تلاش او ایجاد یک محیط آرام و باصفا در درون خانه بود. در تأمین این منظور، سخنی که موجب پریشانی علی (ع) بشود بر زبان نمی آورد، اهداف و اعمال او را تأیید و همتش را تشویق می کرد، سخنان محبت آمیز و دل گرم کننده به گوشش نجوا می کرد، نسبت به دغدغه های او حساسیت نشان می داد و به این شکل با همدلی، دلسوزی و رغبتی که در خود نشان می داد، خستگی های بیرون را از جسم و روح او دور می کرد. حضرت علی (ع) به این رفتار فاطمه (س) و امید و آرامشی که از دیدن رخسار فاطمه (س) به وی دست می داد، اذعان داشت .

حضرت علی (ع) مرد جنگ و جهاد بود. به خاطر حضور مسئولانه و مدبرانه ی فاطمه (س) در خانه و اداره ی امور منزل و تربیت فرزندان، امام علی (ع) هنگام اعزام به مأموریت های جنگی، با خاطری آسوده بار سفر می بست و در بازگشت با استقبال گرم فاطمه (س) و روی گشاده و رضایت توأم با افتخار او مواجه می شد. فاطمه ( س) لباس و شمشیر خون آلودش را می شست و از حوادث میدان جنگ از او می پرسید و با رفع خستگی و تقویت روحیه اش او را برای مجاهدت بعدی آماده می کرد .

حضرت علی (ع) نیز برای امرار معاش و تأمین آسایش مادی خانواده اش با دستان خود زمین را بیل و شخم می زد و آب از زمین بیرون می کشید و نخلستان های دیگران را آبیاری می کرد . اوضاع معیشتی مسلمانان مهاجر در مدینه به قدری نابسامان بود که علی (ع) نه تنها کارگری می کرد، بلکه گاهی دستمزدش تنها چند دانه خرما بود، با وجود این، چنین فرصت هایی را از دست نمی داد .

تلاش متقابل امام علی (ع) برای تأمین آسایش حضرت فاطمه (س) افزون بر یاری رساندن به وی در انجام دادن کارهای خانه، در خطاب های محترمانه، اهدای هدیه، نگاه های محبت آمیز، جملات تشکرآمیز و اظهار رضایت از فاطمه (س) ابراز می شد. زیدبن الحسن گوید از اباعبدالله (ع) شنیدم که فرمود: «علی (ع) آب و هیزم می آورد و فاطمه (س) آسیاب می کرد و خمیر تهیه می کرد و نان می پخت» . در برخی روایت ها آمده است که کار سخت و طاقت فرسای خانه موجب زحمت و مشقت فراوان دختر پیامبر (س) شده بود. علی (ع)، برای کاهش رنج فاطمه (س) به او پیشنهاد کرد از پدرش خدمتکاری درخواست کند. رسول خدا (ص) به جای تعیین خدمتکار به ایشان تسبیحی را آموخت که از خدمتکار و دنیا و آنچه در دنیاست بهتر باشد .

هر چند یک دختر و پسر در آغاز زندگی مشترکشان ممکن است از روحیات، دل بستگی ها و نگرانی های همدیگر آگاهی کافی نداشته باشند، اما با گذشت زمان، زن خانواده بر اساس ویژگی های فطری، با شناخت نیازهای شوهرش در هنگام بازگشت به منزل، به سرعت به فکر تأمین آسایش جسمی و روانی همسرش خواهد افتاد تا از این راه آرامش خانواده نیز تأمین شود.

2-5. حفظ احترام همسر و توجه به او 

انسان ها از نظر فطری، پذیرای محبت و تکریم دیگران و از قهر و تنبیه و توبیخ گریزان اند. زن و شوهر در محیط خانواده، با خوش رویی، صدا زدن به احترام، گوش دادن به سخنان همدیگر، خودداری از سرزنش، استقبال و بدرقه کردن، تشویق و حق شناسی و سپاس گزاری مایه های بزرگداشت یکدیگر و در نتیجه آرامش خانواده را فراهم خواهند آورد. احترام زن به شوهر افزون بر تأثیری که در افزایش روحیه و اقتدار و تأمین آرامش وی دارد، باعث تقویت نقش رهبری او در خانواده شده، به رشد تحکیم مبانی خانواده منجر خواهد شد. زنی که همسرش را تکریم کند و با رعایت احترام او به رفع دلتنگی هایش بپردازد، از نگاه پیامبر اکرم (ص) در حکم کارگزار فرمان خداست. مردی خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: «همسری دارم که هرگاه وارد خانه می شوم به استقبالم می آید و چون از خانه بیرون می روم بدرقه ام می کند و زمانی که مرا اندوهگین می بیند می گوید اگر برای رزق و روزی غصه می خوری، بدان که خداوند آن را به عهده گرفته است و اگر برای آخرت خود غصه می خوری، خدا اندوهت را زیاد کند». رسول خدا (ص) این زن را یکی از کارگزاران خدا دانست که پاداش او برابر با نیمی از پاداش شهید است، اما برعکس چنانچه زنی شوهرش را با زبانش بیازارد، خداوند اعمالش را تا جلب رضایت همسرش نمی پذیرد.

الف- خطاب نیکو: خداوند متعال در قرآن از مسلمانان می خواهد یکدیگر را تمسخر نکرده و با القاب زشت همدیگر را خطاب نکنند (حجرات: 11). یکی از نمودهای بارز بزرگداشت دیگران صدا زدن آنها با نام نیک و القاب شایسته است. صدا زدن اعضای خانواده به اسمی که دوست دارند یا با اسامی نیکو، باعث رضایت خاطر و آرامش آنها و افزایش صمیمیت در فضای خانواده می شود.

علی (ع) و فاطمه (س) به پیروی از رسول خدا (ص) همواره در گفتار و کردار با احترام و تکریم خاصی با یکدیگر مواجه می شدند. علی (ع) پس از مراسم ازدواج، در حضور پیامبر (ص)، فاطمه (س) را «بهترین یاور در اطاعت خدا» و او نیز شوهرش را «بهترین همسر» معرفی کرد. علی (ع) هنگام خطاب فاطمه (س)، اوصاف و القاب یا کنیه او را نظیر «یا سیدتی، ایتها الحره، یا سیده نساء العالمین، یا بنت الصفوه و بقیه النبوه» به کار می برد . گفتن «فاطمه» یا «زهرا» معمولاً هنگام خطاب مستقیم به حضرت نبوده، بلکه در توصیف وضع حضرت (س) برای دیگران و نیز پس از شهادت فاطمه (س) بوده است ). در حدیث سویدبن غفله آمده است که چون علی (ع) چشمش به فاطمه (س) افتاد، گفت: «بابی انت و امی»؛ «پدر و مادرم به فدای تو باد» . فاطمه (س) نیز در خانه، علی (ع) را بیشتر با کلماتی مانند «پسر عمو و علی» و در میان مردم او را با کنیه «ابوالحسن و مؤمن» خطاب می کرد و هنگامی که با پدرش سخن می گفت از شوهرش با نام او یاد می کرد. برشمردن ویژگی های منحصر به فرد حضرت علی (ع) نظیر دوست و برادر و وصی رسول خدا (ص) از احترام فوق العاده ی حضرت فاطمه (س) به همسرش حکایت دارد. فاطمه (س) فرزندانش را نیز با الفاظ و عبارات خاصی که نشان دهنده ی اوج محبت و احترام نسبت به آنها بود، صدا می زد. فاطمه (س) فرزندانش را با عبارات «قره عینی و ثمره فوادی» صدا می زد. فرزندان نیز به پیروی از سبک خانوادگی خود، پدرشان را به احترام صدا می زدند. علی (ع) در این باره می گوید: «تا رسول خدا (ص) زنده بود، حسن مرا ابوالحسین صدا می زد و حسین نیز ابوالحسن می خواند و هر دو جدشان را پدر صدا می زدند و پس از رحلت آن بزرگوار مرا پدر خواندند».

احترام بین زن و شوهر باید متقابل باشد و به کار بردن نام ها و لقب های نیکو باعث افزایش اعتماد به نفس، آرامش خاطر و محبت بین آنها به ویژه فرزندان می شود. برخی از اختلافات خانوادگی ناشی از تحقیر و توهین یکدیگر با استفاده از اسامی زشت، نسبت های ناروا و یا تمسخر نام و شغل و فامیل همدیگر است.

ب- خودداری از سرزنش: ادب و احترام زن به همسر خود اقتضا می کند که نه تنها از طرح و بزرگ جلوه دادن کمبودهای خانه خودداری کند، بلکه در حد امکان کاستی ها را نادیده گرفته، آنها را کوچک شمارد، خود به ترتیبی که می داند آنها را جبران کرده و مایه ی سرزنش و حقارت او نشود.

وقتی علی (ع) از همسرش تقاضای غذایی کرد، از جواب فاطمه (س) تازه متوجه شد که از دو روز پیش آذوقه ی منزل تمام شده و فاطمه (س) از ترس اینکه او نتواند آذوقه ای تهیه کند و شرمنده شود، با تدبیر و قناعت، کمبودهای خانه را به او اطلاع نداده است. حضرت فاطمه (س) در انجام دادن وظایفش دستانش تاول زد و لباسش غبارآلود و جامه اش سیاه شد و جای بند مشک بر شانه هایش جا گذاشت. در زمان نیاز با عنایت به وضع مالی علی (ع) با رضایت به ریسیدن پشم همت گماشت ، ولی هیچ گاه زبان به سرزنش شوهرش باز نکرد.

ج- استقبال و بدرقه کردن: استقبال از ورود اعضای خانواده به خصوص پدر به خانه یکی از راه کارهای عملی ادای احترام و ابراز محبت به آنهاست. این رفتار باعث خوشحالی اعضای خانواده از دیدن یکدیگر و افزایش صمیمیت بین آنها می شود.

هنگامی که حضرت علی (ع) به مأموریتی اعزام می شد، فاطمه (س) با نگرانی، انتظار داشت شوهرش با سلامتی به خانه برگردد و وقتی از جهاد و جبهه ی جنگ برمی گشت، فاطمه (س) با استقبالی گرم، شمشیرش را گرفته و می شست .

یکی دیگر از نمودهای احترام به همسر، بدرقه ی او در زمان خروج از منزل و استقبال از او هنگام بازگشت به خانه است. این رفتار زن، شوهر را به خانواده و همسر دل گرم تر و شوق او را برای بازگشت به منزل بیشتر خواهد کرد.

2-6. مدیریت خانواده 

اسلام بر اساس طبیعت انسان ها، مرد را قوّام و زن را ریحانه می داند. یعنی مرد را جنس کارگزار و معتمد و تکیه گاه برای همسر و زن را جنس لطیف و زیبا و عامل آرامش و آسایش محیط خانواده می داند که هیچ یک بر دیگری ترجیحی ندارد. اگر این نقش ها جابه جا شود، دیگر مرد برای زن تکیه گاهی مطمئن نخواهد بود و زن نیز مایه ی آرامش و سکونت مرد نخواهد بود و عشق و محبت بین آن دو نیز از بین خواهد رفت.

همان گونه که در دوران سختی معیشت و تنگ دستی علی (ع)، مدیریت اقتصادی فاطمه (ع) اجازه نمی داد که علی (ع) از تمام شدن آذوقه ی منزل خبردار شود، در دوران گشایش اقتصادی نیز با مشورت علی (ع) و خودداری از هرگونه اسراف و تبذیر و انباشت سرمایه به فعالیت اقتصادی و گشودن گره های مالی نیازمندان اقدام می کردند.

فاطمه (س) در کنار حجم زیاد کارهای خانه زمانی را به آموزش علوم و معارف دینی به فرزندان و مسلمانان اختصاص داده بود  و این کار گواهی بر برنامه ریزی و مدیریت حساب شده ی وی در اداره ی امور خانواده است. فاطمه (س) با مدیریت امور منزل، چنان آرامشی در خانواده فراهم کرده بود که هر چیزی در جا و جایگاه خودش قرار داشت و این فضا فرصت هایی برای حضور و مشارکت علی (ع) در کارهای منزل فراهم کرده بود. او علاوه بر پاک کردن عدس، آوردن آب و هیزم، خانه را جارو و گاهی گندم یا جو آسیاب می کرد . حتی برای کم کردن بار سنگین خانه داری از دوش حضرت زهرا (س) مسئولیت فرزندداری را نیز با آن حضرت تقسیم می کرد. گاهی فاطمه (س) در طول شب آسیاب را می چرخاند و حضرت علی (ع) امام حسین (ع) را به دوش می کشید و مشغول می کرد .

هر چند زن، با تدبیر و به کارگیری امکانات موجود در منزل تلاش می کند فضایی آرام و آسوده برای همسر و فرزندانش فراهم کند، اما سهم پدر خانواده در پذیرفتن بخشی از وظایف و مسئولیت های خانه و کمک به برقراری آرامش در خانواده بسیار مهم و اثربخش است.

2-7. حفظ مال و حقوق 

قرآن زنان شایسته و صالح را مطیع همسر و حافظ حقوق آنها در غیابشان معرفی می کند: «فَالصَّالِحَاتُ قانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ» (نساء: 34)؛ «پس زنان شایسته مطیع و فرمان برند و به پاس آنکه خداوند (حقوق آنها را) نگاه داشته آنها هم در غیاب شوهر (حقوق و اسرار و اموال او را) نگه دارنده اند». روشن است که مهم ترین شاخص این حفظ خود در غیاب شوهر، حفظ در قلمرو مسائل ناموسی است. زن باید در غیاب شوهر خود را حفظ کند، هم چنان که رازها و اموال شوهرش را نیز باید نگه دار باشد.

همان گونه که گفته شد، فاطمه (س) هم در دوران تنگ دستی، بر اساس درآمد علی (ع) و نیاز خانواده در مصرف آذوقه و امکانات نهایت دقت را به کار می بست و بدون اجازه ی او هیچ مالی را نه تنها مصرف بلکه انفاق هم نمی کرد، هم در دوران گشایش اقتصادی و فراوان شدن درآمد خانواده با هماهنگی و اجازه ی امام علی (ع) امور مالی خانواده را مدیریت می کرد. این عملکرد عالمانه ی فاطمه (س) در تأمین آرامش خاطر علی (ع) بسیار مؤثر بود و باعث شده بود بدون هیچ گونه نگرانی به مأموریت برود، به جبهه های جنگ و جهاد بشتابد، در رکاب پیامبر (ص) باشد و ضمن آن به فعالیت اقتصادی بپردازد. حضرت علی (ع) فرمان بری حضرت فاطمه (س) و رضایتش از او را آشکارا بیان کرده است. انفاق در راه خدا، اطعام مستمندان، دادن صدقه به نیازمندان، وقف اموال و املاک در راه خدا، رعایت اعتدال در مصرف از شیوه های اقتصادی زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) بود که فاطمه (س) با اجازه ی همسرش و در غیاب او نیز به کار می بست.

اگر زن به وظیفه ی خود در حفظ مال و راز و ناموس شوهرش (در حضور و غیاب وی) آگاه بوده و به آن عمل کند، اعتماد او را به وفاداری و امانت داری خود بیشتر کرده، فضای خانواده را سرشار از اطمینان و آرامش خواهد کرد.

2-8. تأمین سلامت و بهداشت خانواده 

تهیه ی غذای سالم، رعایت دستورات بهداشتی، تأمین نظافت و زیبایی منزل، مراقبت از سلامتی خود و افراد خانواده، جلوگیری از بیماری اعضای خانواده و تلاش برای بهبودی و سلامتی آنها در هنگام بیماری برخی از وظایف پدر و مادر در تأمین سلامت و بهداشت خانواده است. بدون تردید یکی از عوامل آرامش خاطر خانواده، سلامتی و نشاط و شادابی آنهاست. زن با تأمین غذاهای مناسب، حسن همسرداری و خانه داری خود را اعلام کرده و بذر الفت و محبت را در دل شوهر و فرزندانش می کارد. بر اساس حدیثی در کافی، زنی که خوش بو بوده و دستپخت خوب داشته باشد و بجا خرج کند از کارگزاران خداوند شمرده می شود.

حضرت فاطمه (س) به تنهایی سهم بسیار زیادی در تأمین سلامتی و بهداشت خانواده داشت. او هر روز نان تازه می پخت. خانه را آب و جارو می کرد. لباس می شست ، خود به فرزندانش شیر می داد و به نظافت و بهداشت فردی آنها رسیدگی می کرد . برای سلامتی عاطفی و روانی فرزندانش با آنها بازی می کرد، برایشان شعر می خواند ، کارهای خوب آنها را تشویق می کرد، بین آنها به عدالت رفتار می کرد ، با اسامی و القاب نیکو آنها را صدا می زد، آنها را تشویق می کرد ). به سلامتی شان بسیار اهمیت می داد، بیماری آنها را به پیامبر (ص) اطلاع می داد و برای شفایشان نذر می کرد . برای نماز لباس جداگانه ای داشت.

امام علی (ع) در سفارشی بهداشتی به فرزندش امام مجتبی (ع) فرمود: «تا گرسنه نشده ای غذا نخور و تا اشتها داری از غذا دست بکش و غذا را خوب بجو و قبل از خوابیدن قضای حاجت کن. اگر این نکات را رعایت کنی، از مراجعه به طبیب بی نیاز می شوی» . ایشان خاصیت میانه روی در غذا، دوری از اسراف، سلامتی بدن و یاری کردن در عبادت و پرخوری را عامل نابودی تقوا و یار مناسبی برای گناهان می داند . همچنین کم خوردن غذا را در نفس و بدن و اندیشه مؤثر می داند: «کم خوردن غذا برای نفس انسان گرامی تر و برای تندرستی پایدارتر است. کسی که خوراکش اندک باشد فکر و اندیشه اش پاک است» .

امام علی (ع) درباره ی اهمیت شستن دست ها پیش و پس از غذا، مسواک و مضمضه و استنشاق کردن توصیه هایی برای خانواده ی خود و مسلمانان داشته است .

خانواده ی سالم و تندرست و بدون تشویش آرامش بیشتری دارد. یکی از وظایف سنگین و تقدیر کردنی زنان در خانواده، تأمین بهداشت، امکانات سلامت جسمی و روانی و آسایش اعضای خانواده است. این وظیفه بدون هم یاری و حمایت جدی شوهر به سرانجام نخواهد رسید.

2-9. تنظیم روابط و تعاملات خانواده 

آرامش با شادی های ساختگی و زودگذر به وجود نمی آید. یکی از عوامل تأمین آرامش خاطر و نشاط درونی، برقراری روابط نیکو با ارحام و اعضای فامیل است. قرآن مجید به برقراری روابط حسنه با خویشاوندان سفارش زیادی فرموده و قطع رابطه با خویشان و نزدیکان را نهی کرده و آن را مایه ی سرافکندگی و بدبختی و سیه روزی دانسته و برای قاطعان رحم و کسانی که از فامیل خود می برند، سرانجام بدی را پیش بینی کرده است . در احادیث اهل بیت (ع) برای صله ی رحم برکات بسیاری از قبیل آبادی شهرها، افزایش روزی، آسان شدن حساب، بخشندگی دست، نیکو شدن اخلاق، نگه داری از مرگ بد و افزایش طول عمر بیان شده است.

در فرهنگ اسلامی، فضای تربیتی خانواده ها به دلیل حضور پدر بزرگ و مادر بزرگ در کنار پدر و مادر و نوه ها و نتیجه ها بسیار مؤثر و عامل انسجام خانوادگی است. در چنین فضایی، نسل گذشته سنت ها و مواریث خود را به نسل جدید منتقل می کند و فرزندان، بریده و بی ریشه و تنها و بی عاطفه بار نمی آیند. بر اساس برخی روایات فاطمه بنت اسد- مادر حضرت علی (ع)- مدتی نزد حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) زندگی کرده است، اما هیچ خبری مبنی بر اختلاف نظر یا نگرانی از حضور وی در کنار عروسش گزارش نشده است . بر همین اساس می توان گفت افزون بر احترام ویژه ای که حضرت فاطمه (س) نسبت به فاطمه بنت اسد قائل بود و او را همچون مادر خود و مادر پدرش می پنداشت، نحوه ی ارتباطش با او موجب رضایت و آرامش خاطر علی (ع) بود.

حضور پررنگ و دامنه دار رسول خدا (ص) در زندگی حضرات بزرگوار علی (ع) و فاطمه (س) به گونه ای بود که خانواده ی علی (ع) و فاطمه (س) اهل بیت پیامبر (ص) محسوب می شدند. ارتباط پدر و فرزندی میان رسول خدا (ص) و علی (ع) پس از ازدواجش با فاطمه (س) ادامه داشت. این نوع ارتباط، مایه ی آرامش فاطمه (س) در خانواده بود. نوع ارتباطات اعضای این خانواده با یکدیگر بر اساس تربیت و راهنمایی های رسول خدا (ص) چنان ترسیم شده بود که در تأمین سلامت روانی و آرامش آنها نقشی اساسی داشت.

2-10. ایجاد مودت و ابراز محبت 

بزرگترین عامل خوشبختی و راز کامیابی خانواده در گرم و باصفا نگاه داشتن کانون خانوادگی، اخلاق پسندیده و محبت و مهربانی و وفاداری در آن است. محبت یک میل درونی به سوی چیزی لذت بخش است و در محیط خانواده اظهار محبت بنیان زناشویی را استوارتر می کند. محبت از منظر قرآن، از زیربنایی ترین اصول دوام و پویایی هر خانواده است (روم: 21). پیامبر اکرم (ص) توصیه می کند که مهر و محبت و دوستی خود را ابراز کنید؛ اینکه مرد به همسرش بگوید دوستت دارم، این سخن هیچ گاه از دل زن پاک نمی شود .

«محبت کردن مرد به زن» اصل کلیدی در تربیت فرزندان در محیط خانواده است. مرد باید نسبت به همسرش رحم و شفقت و بزرگواری داشته باشد و فرزندان این بزرگواری را ببینند. از نظر امیرمؤمنان (ع) مردان همیشه باید با زنان مدارا کنند . قرار گرفتن دو فرد با دو شخصیت و دو تربیت در کنار یکدیگر برای زندگی مشترک، به جوشش پیوسته ی مودت و رحمت نیازمند است و این زمانی کارساز و مفید است که در ظروف مختلف جاری شود و در صورت های گوناگون خود را نشان دهد؛ در زبان و گفتار، در سلوک و رفتار و در کنش ها و واکنش ها .

روابط خانوادگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) برای تأمین آرامش و امنیت خاطر در خانواده بر اساس مودت و محبت و تکریم و احترام به یکدیگر استوار شده بود. این محبت و احترام متقابل در شیوه ی صدا زدن یکدیگر، خوش رویی، ابراز محبت، تشویق و تأیید، گوش دادن به سخنان همدیگر، سپاس گزاری و خودداری از سرزنش متبلور شده بود. خطاب های زیبا و محترمانه علی (ع) و فاطمه (س) به یکدیگر، خودداری فاطمه (س) از سرزنش علی (ع) هنگام فقر و ناداری، استقبال و بدرقه ی شایسته از علی (ع)، اهدای هدایای زینتی به فاطمه (س)،شفقت و دلجویی از یکدیگر و حق شناسی و سپاس گزاری علی (ع) و فاطمه (س) از یکدیگر[1نمونه هایی از روشی است که در این خانواده جاری و ساری بود.

حضرت علی (ع) به قدری از آرامش حاکم بر خانواده اش راضی بود که گفته بود با نگاه به فاطمه (س) اندوه از من زدوده می شود . امام علی (ع)، پس از شهادت حضرت فاطمه (س) مایه ی آرامش خاطرش را از دست داده و در فقدانش این گونه با او نجوا کرد: «ای دختر محمد (ص) پس از تو برای تسلای خاطر به که پناه برم، بعد از تو با چه کسی تسلا جویم و آرام گیرم؟» .

در جامعه مرد به اقتدار و احترام و آسایش جسمی و روحی و زن به یک تکیه گاه قوی و مطمئن و محبتی که ابراز شود، نیاز دارد و خانواده این نیازها را برطرف می کند تا زن و مرد بتوانند به وظایفشان قیام کنند. گذشت و مدارا و رعایت احترام یکدیگر سرلوحه ی اخلاق در یک زندگی آرام و گرم است.

نتیجه گیری 

1. خداوند برای ایجاد آرامش در خانواده مودت و رحمت را به زوجین اهدا کرده است. پایه ریزی روابط و تعاملات اعضای خانواده بر اساس مودت (عشق) و رحمت (مهربانی) باعث رشد و تعالی آنها و تحکیم بنیان خانواده خواهد شد.

2. با اصلاح نگرش و رفتار زوجین نسبت به تشکیل خانواده و الگوگیری از سیره ی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) می توان به تحکیم مبانی خانواده در جامعه ی اسلامی و کاهش آمار طلاق امیدوار بود. روش هایی که حضرات معصومین علی و فاطمه (ع) برای استقرار آرامش در زندگی مشترکشان به کار بردند، کاملاً عملیاتی، دست یافتنی، اجرایی و تکرارپذیر است. هر چند حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) معصوم و از استادی همچون رسول گرامی خدا (ص) بهره مند بودند، اما هر زن و شوهری می توانند با عمل به آموزه های قرآن و پیامبر اکرم (ص) در مسیر زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) گام بردارند.

3. بر اساس برداشت از آیات قرآن و سبک زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) زن با توجه به ویژگی های فردی و وظایفی که در تشکیل و تحکیم خانواده بر عهده دارد، سهم بیشتری در تأمین آرامش خانواده نیز دارد. تحقق و تداوم این امر به مشارکت و تلاش همه جانبه ی زن و شوهر نیاز دارد.

4. استحکام مبانی خانواده و تأمین آرامش آن بیش از آنکه به تأمین لوازم و امکانات زندگی وابسته باشد، به نوع نگاه و بینش زوجین نسبت به زندگی و رفتار آنها وابسته است.

5. در تأمین آرامش خانواده، توجه به نقش جداگانه ی زن و شوهر و جابه جا نشدن آنها ضرورت دارد. زن بایستی به نقش و وظایف خود به عنوان همسر و مادر و مرد بایستی به نقش و وظایف خود به عنوان شوهر و پدر آگاه و ملتزم باشد. هرگونه جابه جایی این نقش و وظایف به محیط آرام خانواده خلل وارد می کند.

6. سهم زن در تأمین آرامش خانواده بیشتر است و این بر محوریت زن در حفظ و دوام خانواده و صلاحیت وی برای مدیریت خانواده دلالت دارد. این امر، گذشت و فداکاری بیشتر زن را می طلبد.

7. مهم ترین وظایف ذاتی و تکوینی زن در محیط خانواده با ایفای نقش همسری و مادری محقق می شود. سایر وظایف اجتماعی زن مازاد بر آن تلقی می شود، بدین معنی که فعالیت ها و نقش های اجتماعی زن زمانی پذیرفته و مقبول است که به رسالت ذاتی و تکوینی اش لطمه ای وارد نکند.

8. نقش الگویی و رفتاری پدر و مادر بیش از گفتار و آموزش در تربیت و هدایت فرزندان مؤثر است.

9. با آنکه مدیریت کلان و هدایت خانواده و تأمین معاش و امکانات زندگی و به تعبیری دیگر تأمین آسایش خانواده بر عهده ی مرد است، از نقش وی در ابراز محبت و مهربانی به همسر و فرزندان و تأمین نیازهای روحی و روانی آنها نباید غفلت شود.