به گزارش گروه سیاسی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در پی استقلال جمهوری تاجیکستان در 18 شهریور 1370، جمهوری اسلامی ایران اولین کشوری بود که سفارت خود را در شهر دوشنبه افتتاح نمود. جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان سال گذشته خورشیدی سی امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک خود را جشن گرفتند.
پیشینه روابط
اوایل استقلال که مردم تاجیکستان در اوان آشنایی با دنیای خارج، سرشار از شوق و احساس نسبت به ایران و ایرانی بودند، آمد و رفت‌ها و ارتباطات گسترده مردمی بین دو کشور بویژه در زمینه‌های فرهنگی چشمگیر بود. در دوران جنگهای داخلی (1997-1992) تلاش کشورمان بر پایان بخشیدن به درگیری‌ها و مهار بحران در این کشور متمرکز بود که خوشبختانه با میانجیگری سازمان ملل و برخی از کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران، صلح و ثبات در تاجیکستان حکمفرما شد. در دوران پس از جنگ شهروندی که دوره برقراری آشتی ملی و تثبیت صلح در تاجیکستان بود جمهوری اسلامی ایران به حمایت های خود از ملت و دولت تاجیکستان ادامه داد.
سال‌های پس از 2000 میلادی دوره شروع جدی و شکوفایی روابط اقتصادی دو کشور دوست و برادر است که با اجرای پروژه‌های اساسی مانند احداث تونل استقلال و آغاز عملیات ساخت سد و نیروگاه سنگتوده 2 و فعالیت شرکت‌ها، تجار و سرمایه‌گذاران ایرانی در تاجیکستان همراه بود. در این راستا همکاری های دو کشور در ابعاد مختلف به تقویت روابط و توسعه مناسبت‌ها در تمامی عرصه‌ها منجر گردید.
از زمان برقراری روابط سیاسی دو کشور تاجیکستان و ایران، تاکنون رؤسای جمهوری اسلامی ایران سیزده بار (یک بار مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی، 2 بار حجت‌الاسلام و المسلمین جناب آقای خاتمی، 7 بار جناب آقای دکتر احمدی‌نژاد و 2 بار حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای حسن روحانی و یک بار جناب آقای سید ابراهیم رئیسی از تاجیکستان دیدار کرده اند. متقابلا رئیس‌جمهور تاجیکستان جناب آقای امامعلی رحمان 18 بار به جمهوری اسلامی ایران سفر نموده که آخرین بار آن در خردادماه 1401 بوده است.
رؤسای مجالس تاجیکستان تاکنون 4 بار (سه بار رؤسای مجلس نمایندگان و یک بار رییس مجلس ملی) به ایران سفر کرده‌اند و آقایان حجج اسلام آقایان ناطق نوری و کروبی و جناب آقای دکتر حداد عادل (شهریور 1385) متقابلا از تاجیکستان بازدید کرده‌اند.
بین دو کشور ایران و تاجیکستان تاکنون بیش از 190 سند همکاری‌های دوجانبه در زمینه¬های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی، دفاعی و فرهنگی امضا شده است.
شاخصه فرهنگی
اصلی‌ترین متغیر روابط میان ایران و تاجیکستان مؤلفه‌های فرهنگی است. در حقیقت سرآغاز همگرایی میان ایران و تاجیکستان از فرهنگ آغاز و بعد از آن عرصه های اقتصادی و سیاسی-امنیتی سرایت می کند. به عبارتی به قدری پیوندهای ژئوکالچرال میان دو کشور جدی است که می توان از این حوزه به تقویت پیوندهای ژئواکونومیک و ژئوپلتیک پرداخت. تاریخ مشترک، آداب و رسوم و سنت‌های مشترک، زبان و میراث مشترک میان دو کشور از یک آبشخور قوی فرهنگی تغذیه می‌شود.
افزایش تاثیرگذاری عناصر هویت بخشی همچون زبان فارسی و تاکید تاجیکستان بر نژاد آریایی خود ضرورت بهره‌گیری از دیپلماسی فرهنگی را برای ایران با هدف افزایش عمق راهبردی کشور و تقویت همگرایی میان ایران و تاجیکستان را دوچندان کرده است. پیام مهم ویدئویی امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان که در صفحه شخصی خود در یکی از شبکه های اجتماعی به مناسبت روز ملی زبان دولتی تاجیکستان در اکتبر ۲۰۲۴ منتشر شده است؛ اینطور بیان می کند که «مسئله توجه و همکاری دولت نسبت به زبان دولتی و تحکیم مقام آن و گسترش بخشیدن و دایره استفاده زبان شیرین تاجیکی در سیاست دولت ما از آغاز صاحب استقلالی تا امروز در اولین درجه می‌باشد... د. ما خوشبختانه زبان ادبی و شیرین و شیوایی داریم که از روزگار سامانیان تا امروز اصالت خود را نگاه داشته است... ت. در پاسداری زبان ملی و پایداری و بقای آن ادیبان عصر میانه، فرزندان ملت تاجیک سهم بزرگ تاریخی گذاشته‌اند؛ خصوصاً ابوعبدالله رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، ادیب صابرترمذی، نظامی، سنایی، عطار، مولانای بلخی، سعدی، حافظ، کمال، جامی، هلالی، صائب، بیدل، شاهین و صدها نفر دیگر برای ماندگاری زبان شیرین تاجیکی نقش برجسته بازیده‌اند.»
علاوه بر این رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار با امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در مرداد ۱۴۰۳ بر اهمیت احیای خط فارسی اشاره کرده و فرمودند «زبان فارسی یکی از اشتراکات مهم ایران و تاجیکستان است و باید برای حفظ و گسترش این زبان و جلوگیری از برخی تلاش ها برای انزوای آن، همکاری‌های بیشتری انجام شود... د. خط باستانی فارسی نیز در تاجیکستان ترویج شود.»
پس از استقلال تاجیکستان مردم این کشور خواهان برقراری ارتباط ویژه با فارسی‌زبانان به ویژه ایران بودند چرا که تاجیکان و نخبگان این کشور همواره به ایران به عنوان گرانیگاه فرهنگی ملت خود نگاه می‌کردند. فرهنگ مشترک دو کشور باعث شد که روشنفکران تاجیکی ایران را کشور دوم خود بدانند و خواستار برقراری اولین ارتباطات سیاسی و فرهنگی با ایران باشند. به همین دلیل ایران نخستین کشوری بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و سفارتخانه خود را در این کشور تاسیس کرد. سفر علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران به دوشنبه و در ادامه نیز سفر رحمان نبی‌اف رئیس جمهور تاجیکستان به تهران سطح روابط دو کشور را افزایش داد. با گسترش میل مردم تاجیکستان به الفبای فارسی که تاجیک ها به آن «الفبای نیاکان» می‌گفتند، روابط فرهنگی دو کشور نیز آغاز شد. ایران با راه اندازی همایش های مشترک ادبی در شهرهایی چون شیراز و اصفهان تلاش کرد تا روابط فرهنگی دو کشور را تعمیق دهد. با آغاز جنگ داخلی تاجیکستان در سال ۱۹۹۲ اوضاع این کشور نابسامان شد. جنگ داخلی در پی اعتراض احزاب غیر کمونیست و اپوزیسیون همچون حزب دموکراتیک و حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به دولت رحمان نبی‌اف آغاز شد.
تلاش ایران و روسیه برای برقراری صلح میان طرفین نهایتا منجر به آتش بس شد. گرچه در ۲۳ ژوئن سال ۱۹۹۷ در مسکو دو طرف توافق نهایی را امضا کردند اما ایران نیز نقش اساسی را در سوق دادن طرفین درگیری به توافقنامه نهایی را داشت. «با توجه به نفوذ ایران بر حزب نهضت اسلامی از یک سو و اعتماد دولت به این تلاش‌ها از سوی دیگر، ایران سهم بیشتری در به فرجام رساندن این صلح داشته است. اصولا از مجموع هشت دور مذاکرات صلح میان طرفین درگیر، پنج نشست آن در تهران برپاشد و تهیه تفاهم نامه مربوط به مصالحه ملی و امضای آن از سوی وزیر خارجه تاجیکستان و قاضی اکبر تورجان زاده، قائم مقام حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به ترتیب در ۸ آوریل و ۲۸ مه ۱۹۹۷ در تهران صورت گرفت.
دولت سازندگی که نقش بسیاری در توافق میان عبدالله نوری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و امامعلی رحمان رئیس‌جمهور این کشور ایفا کرده بود در سال ۱۹۹۵ میلادی نخستین توافقنامه جامع فرهنگی میان دولت ایران و تاجیکستان را امضا کرد. روابط حسنه میان دو کشور در دولت های بعدی ایران نیز ادامه داشت به طوری‌که در ابتدای کار دولت دهم نیز یک تفاهم نامه فرهنگی دیگر منعقد شد و روابط فرهنگی دو کشور ابعاد جدیدی پیدا کرد.
تاریک شدن روابط
اما رابطه صمیمانه ایران و تاجیکستان در ادامه راه دچار مشکل شد و سیر نزولی به خود گرفت. امامعلی رحمان به دنبال پایان دادن به فعالیت حزب نهضت اسلامی و رهبر آن، محی‌الدین کبیری بود که پس از مرگ عبدالله نوری رهبری این گروه را عهده دار شده بود. در سال ۲۰۱۵ وزارت دادگستری تاجیکستان در نامه ای به نهضت اسلامی خواستار توقف فعالیت های غیرقانونی این حزب شد. روابط صمیمانه ایران با این حزب باعث ناراحتی مقامات تاجیک شده بود زیرا آن را به عنوان یکی از متحدان اسلامگرای ایران می دیدند. در ادامه نیز در پی کشف کودتای نافرجام عبدالحلیم نظرزاده معاون وزارت دفاع تاجیکستان دولت این کشور ایران را به حمایت مالی و نظام از شبکه کودتا متهم کرد.
چند ماه بعد نیز حضور محی الدین کبیری در هفته وحدت در تهران و ملاقات وی با رهبر معظم انقلاب اسلامی در پایان نشست این کنفرانس بر وخامت اوضاع افزود. دولت تاجیکستان نسبت به این مسئله واکنش شدیدی را نشان داد و یادداشت اعتراضی را برای مقامات ایرانی ارسال کرد. گرچه بعدها حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران در سال ۲۰۱۹ به تاجیکستان سفر و با امامعلی رحمان دیدار کرد و تلاش کرد تا رابطه دو کشور را بهبود بخشد. در دولت سیزدهم روابط سیاسی دو کشور مجددا گسترش یافت و ابراهیم رئیسی در نخستین سفر خارجی خود به دوشنبه سفر کرد و نه ماه بعد نیز امامعلی رحمان پس از نه سال به تهران سفر کرد.
در بیست و یکمین اجلاس کشورهای شانگهای که در شهر دوشنبه برگزار شد و در اولین حضور ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران در این اجلاس با عضویت ایران در سازمان شانگهای موافقت شد و جمهوری اسلامی
ایران نهمین عضو این سازمان منطقه‌ای شد. تاجیکستان پیشتر با عضویت ایران در سازمان شانگهای به دلیل حمایت ادعایی ایران از حزب نهضت اسلامی مخالفت کرده بود و موافقت آنها با حضور ایران به معنای تمایل دوشنبه و تهران به تعامل با یکدیگر پس از یک دوره تلاطم در روابط دو کشور بود.
دولت چهاردهم
با آغاز کار دولت چهاردهم، مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری اسلامی ایران نیز به تاجیکستان سفر و با امامعلی رحمان دیدار کرد. پزشکیان دیدار رئیس‌جمهور تاجیکستان در نیویورک روابط دو کشور را ممتاز توصیف کرد و خواستار توسعه روابط فرهنگی، علمی، اقتصادی و امنیتی میان دو کشور شد. امامعلی رحمان با اشاره به پیشرفت‌های ایران علیرغم تحریم‌ها خواستار تعمیق روابط میان دو کشور در همه زمینه‌ها و استفاده از تجربیات ایران شد. رحمان در ادامه نیز به قدمت فرهنگ و تمدن ایران باستان اشاره کرده و تاجکستان را نیز بخشی از این تمدن خواند و بر روابط فرهنگی دو کشور صحه گذاشت.
اما بهره گیری از فرصت های موجود بدون چالش هم نیست. به دلیل وجود چالش‌های در سطح داخلی و خارجی در ایران، مناسبات همگرایی میان ایران و جمهوری تاجیکستان هنوز به بلوغ مطلوب و مبتنی بر ظرفیت های مشترک نرسیده است. هنوز راهبرد و سیاست مشخصی برای نوع روابط فرهنگی میان دو کشور از سوی ایران ارائه نشده است.
علیرغم فعالیت های گسترده فرهنگی رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ایران در تاجیکستان، تولیدات هنری و فرهنگی ایران به ویژه هنرهای دستی ایران با وجود تنوع، گستردگی، کیفیت و زیبایی در بازارهای تاجیکستان اندک است. فرش، صنایع دستی، مفاخر ادبی، اسطوره‌های ایرانی، خط فارسی و موسیقی سنتی ایرانی علی رغم ظرفیت‌های بالقوه‌ای که برای حضور موثر در تاجیکستان دارد اما از اثرگذاری قابل توجهی در این کشور برخوردار نیست. این در حالیست که با وجود هزینه‌های زیاد تربیت و اعزام مبلغین دینی و فرهنگی، چاپ و انتشار کتب اسلامی اما نهادهای ایرانی مسئول دیپلماسی فرهنگی در عمل نتوانستند درک مناسبی از دیپلماسی فرهنگی کشور در تاجیکستان از طریق تلفیق آموزه‌ها و آداب و رسوم ایرانی و اسلامی ارائه دهند. در حالی که بسیاری از رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایران در حال تقویت بازیگران غیر دولتی در عرصه فرهنگی و هنری هستند اما جمهوری اسلامی ایران از حضور بازیگران غیردولتی در راستای افزایش قدرت نرم خود در این کشور بهره کافی نبرده است.
حضور موثر ایران در جمهوری تاجیکستان مستلزم دوری از رویکردهای ایدئولوژیک به منطقه است با رویکردی واقع بینانه و با تاکید بر مناسبات فرهنگی و زبانی به پیگیری دیپلماسی فرهنگی خود در این کشور بپردازد اگر ایران در راستای پیوندهای تاریخی و فرهنگی خود و در قالب یک رویکرد واقع گرایانه عملگرایانه به کنشگری فعال در این کشور بپردازد به راحتی می‌تواند از موقعیتی برتر در مواجهه با رقبای منطقه‌ای خود مانند ایران عربستان سعودی و اسرائیل در حوزه ژئو کالچر خود بپردازد. باتوجه به شناسایی فرصت ها و چالش های دیپلماسی فرهنگی میان ایران و تاجیکستان، می توان پیشنهادات زیر را باهدف بهره گیری واقع گرایانه از فرصت ها و رفع یا کم اثرکردن چالش های یاد شده ارائه کرد:
طراحی و تدوین برنامه جامع دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایرانقبال منطقه آسیای مرکزی به طور عام جمهوری و جمهوری تاجیکستان به صورت خاص و با کنشگری کلیه متولیان دیپلماسی فرهنگی کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
تقویت رویکردهای تمدنی به گسترش ارتباطات فرهنگی دانشگاهی و آموزشی میان دو کشور
برقراری ارتباطات و همکاری‌های علمی بین اساتید دانشگاه‌های ایران و تاجیکستان و حمایت از چاپ کتب درسی آموزشی و عمومی به زبان فارسی در این کشور
