به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ عرفان عباسی///* هوش مصنوعی (AI) به سرعت در حال تغییر روش‌های تحقیق و تولید دانش علمی است. ابزارهایی مانند چت‌جی‌بی‌تی، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشین و سیستم‌های داده‌کاوی، امکان تحلیل و تولید اطلاعات را با سرعت و دقت بالایی فراهم کرده‌اند. با این حال، استفاده بیش از حد و غیرمسئولانه از هوش مصنوعی در پژوهش‌های علمی می‌تواند پیامدهای جدی و خطرناکی به همراه داشته باشد. این یادداشت به بررسی مهم‌ترین چالش‌ها و مخاطرات ناشی از اتکای مفرط به AI در تحقیقات علمی می‌پردازد.
یکی از خطرات اصلی هوش مصنوعی در پژوهش‌های علمی، تولید اطلاعات نادرست یا تحریف‌شده است. مدل‌های زبانی مانند چت‌جی‌بی‌تی گاهی اطلاعاتی ارائه می‌دهند که منبع علمی معتبری ندارند یا از نظر علمی نادرست هستند. این مسئله می‌تواند باعث انتشار یافته‌های غلط، تقویت اشتباهات علمی و کاهش اعتبار پژوهش‌ها شود. پژوهشگرانی که بدون بررسی دقیق از خروجی‌های AI استفاده می‌کنند، ممکن است نتایج پژوهش‌های خود را بر پایه داده‌های نامعتبر بنا کنند که تأثیر منفی بر روند تولید دانش خواهد داشت.
هوش مصنوعی می‌تواند فرآیند تحقیق را ساده‌تر کند، اما وابستگی بیش از حد به این ابزارها می‌تواند خلاقیت و توانایی تفکر انتقادی پژوهشگران را تضعیف کند. پژوهشگران ممکن است به جای تحلیل مستقل و نقد علمی داده‌ها، به سادگی به پاسخ‌های تولیدشده توسط هوش مصنوعی تکیه کنند. این وابستگی موجب کاهش مهارت‌های تحلیل، استدلال منطقی و نوآوری در تحقیقات علمی می‌شود. در نتیجه، پژوهش‌ها به تدریج کیفیت خود را از دست می‌دهند و دانشمندان به جای تولید ایده‌های جدید، صرفاً به بازتولید داده‌های پردازش‌شده توسط AI بسنده می‌کنند.
هوش مصنوعی ابزارهایی برای تولید متن، داده‌سازی و حتی تولید تصاویر و نمودارهای علمی دارد. اگر این قابلیت‌ها بدون نظارت دقیق مورد استفاده قرار گیرند، می‌توانند زمینه‌ساز تقلب علمی و جعل داده‌ها شوند. برخی پژوهشگران ممکن است از AI برای ایجاد نتایج آزمایشی غیرواقعی یا تحریف یافته‌های تحقیقاتی استفاده کنند که این امر به اعتبار علم و نظام پژوهشی آسیب جدی می‌زند. بسیاری از دانشگاه‌ها و مجلات علمی در حال وضع مقرراتی برای مقابله با سوءاستفاده از AI در پژوهش‌های علمی هستند، اما چالش‌های نظارتی همچنان پابرجاست.
دسترسی به ابزارهای پیشرفته هوش مصنوعی برای همه پژوهشگران به‌صورت یکسان فراهم نیست. دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی که منابع مالی بیشتری دارند، می‌توانند از مدل‌های هوش مصنوعی پیشرفته‌تر بهره ببرند، در حالی که پژوهشگران مستقل یا دانشگاه‌های کم‌برخوردار، دسترسی کمتری به این فناوری‌ها دارند. این مسئله می‌تواند نابرابری علمی را تشدید کند و باعث تمرکز دانش و قدرت در دست گروه‌های خاصی شود که به ابزارهای پیشرفته‌تر دسترسی دارند.
هوش مصنوعی می‌تواند محدودیت‌های اخلاقی را به چالش بکشد. برخی از مسائل اخلاقی مهم در استفاده از AI در پژوهش‌های علمی عبارت‌اند از:
عدم شفافیت در منابع داده‌ای که AI از آن‌ها استفاده می‌کند.
نقض حریم خصوصی در پردازش داده‌های حساس.
عدم امکان بررسی مسئولیت‌پذیری پژوهشگران در قبال داده‌های تولیدشده توسط AI.
در بسیاری از موارد، پژوهشگران باید مسئولیت یافته‌های خود را بپذیرند و از استناد کورکورانه به خروجی‌های AI خودداری کنند. اگر از AI در پژوهش استفاده می‌شود، باید روش‌های تحقیق و داده‌های ورودی و خروجی به‌صورت شفاف ارائه شوند تا امکان راستی‌آزمایی و ارزیابی مستقل فراهم باشد.
چگونه می‌توان از AI به‌صورت مسئولانه در پژوهش‌های علمی استفاده کرد؟
اگرچه هوش مصنوعی ابزاری قدرتمند برای پیشرفت علم است، اما استفاده بیش از حد و بدون نظارت از آن می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند. پژوهشگران باید هوش مصنوعی را به‌عنوان یک ابزار کمکی، نه جایگزین تفکر علمی، در نظر بگیرند. برای استفاده مسئولانه از AI در پژوهش‌های علمی، رعایت نکات زیر ضروری است:
همیشه صحت اطلاعات تولیدشده توسط AI را با منابع علمی معتبر تأیید کنید.
از AI برای بهبود فرآیند تحقیق استفاده کنید، اما وابستگی کامل به آن نداشته باشید.
در استنادهای علمی از منابع واقعی و معتبر استفاده کنید، نه فقط داده‌های تولیدشده توسط AI.
در استفاده از AI، اصول اخلاقی و مسئولیت علمی را رعایت کنید و از تقلب و جعل داده‌ها پرهیز کنید.
در آموزش پژوهشگران، اهمیت تفکر انتقادی و تحلیل مستقل را برجسته کنید.
در نهایت، هوش مصنوعی باید به‌عنوان ابزاری برای ارتقای کیفیت تحقیق علمی، نه جایگزینی برای پژوهش انسانی، به کار گرفته شود. تنها در این صورت است که می‌توان از ظرفیت‌های AI برای پیشرفت علم بهره برد و در عین حال، از خطرات آن جلوگیری کرد.
* فعال دانشجویی
