به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ شب قدر، این گوهر گرانبهای لیالی، فرصتی است بی‌بدیل برای تطهیر جان و تقرب به آستان ربوبی؛ شب سرنوشت سازی که در آن مقدرات یک ساله انسان رقم می‌خورد و فرشتگان الهی فوج فوج به زمین نازل می‌شوند.
شب قدر، شبی است پراز فیوضات و برکات که مهیای تغییر و تحول در مقدرات انسانی است. شب قدر فرصتی مغتنم برای نجات از گناهان ونزدیکی به خداوند متعال است. با دعا و نماز، عبادت و مناجات و توسل و نزدیکی به امام زمان (عج) می‌توان بهترین سرنوشت و مقدرات را رقم زد واز رحمت بی کران الهی بهره‌مند شد.
انسانهایی که قدر زمان و فرصت‌های زندگی را می‌دانند، هیچ موقعیتی را بیهوده وبه واسطه کاهلی یا بی‌توجهی از دست نمی‌دهند؛ چنین افرادی قدر و ارزش شب‌های قدر را نیز دانسته و برای کسب خیرات وبرکات این فرصت بی نظیر معنوی تلاش می‌کنند تا بهترین سرنوشت را برای آینده زندگی و ابدیت خودازخداوند مسئلت کنند. در این نوشتار به ابعاد مسئله سرنوشت سازی انسان و نسبت آن با تقدیر الهی خواهیم پرداخت.
سرنوشت سازی انسان در شب های قدر
طبق احادیث هر ساله تقدیر، تثبیت، امضاءمقدرات انسان درسه شب قدر انجام م‌یپذیرد. در روایتی درباره تعیین شب قدر آمده است: مقدّرات سال در شب نوزدهم تقدیر می‌شود؛ قُسِم فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَکُتِبَ فِیهَا الاجَالُ وَ خَرَجَ فِیهَ اصِکَاکُ الْحَاجِّ (مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج۱۷، ص: ۴۴). در شب نوزدهم ارزاق، درآمدها و روزی افراد و همچنین مدت حیات وزندگی آنان تا سال آینده تعیین می‌شود. علاوه برآن در شب نوزدهم مشخص می‌شود که چه کسانی درآن سال به حج می‌روند.
درشب بیست ویکم آنچه درشب نوزدهم مقدر شده، بر آن ابرام و تأکید می‌شود. این به این معناست که درشب بیست و یکم آنچه در شب نوزدهم تعیین و مقدر شده، قابل تغییر است. آنچه که از شب نوزدهم تاشب بیست ویکم مقدر شده وتغییر یافته، درشب بیست ویکم ثبت شده ودر شب بیست وسوم قطعی، نهایی وامضاءمی‌شود. براساس این روایت هرسه شب ازشب های قدر به شمار می‌آیند.
در بسیاری از احادیث، در ویژگی‌های شب قدر، بر این نکته تأکید شده است که تقدیر امور مردم و سامان بخشی اوضاع واحوال آنان در طول سال، در این شب معنی خواهد شد. البته این به معنای آن نیست که انسان به طور کامل در برابر این سرنوشت، بی اختیار باشد و کاری از او برنیاید؛ بلکه او می‌تواند درسایه دعا و توسّل و با انجام دادن اعمال صالح، مقدّرات حتمی خود را که درشب قدر، رقم خورده‌اند، تغییر دهد. از این رو، امام باقر (ع) فرموده است: «فَما قُدِّرَ فی تِلک اللَّیلَةِوقُضِیَ فَهُوَ مِنَالمَحتُومِ وللّه عزوجل فیهِالمَشِیَّةُ» آنچه دراین شب، مقدّر (معیّن) شده، حتمی است والبته خدامی‌توانددرآنها، آنگونه که بخواهدعمل کند.
بررسی اختیار انسان در قرآن
در قرآن کریم، مفهوم اختیار ونقش انسان در تعیین سرنوشت خود در آیات زیادی به خوبی بیان شده است. به عنوان نمونه آیه شریفه ۵۰ سوره انعام به طورصریح به اختیار انسان در سرنوشت خود اشاره دارد: «قُلْ لَا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَلَا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ ۖ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَیٰ إِلَیَّ ۚ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَیٰ وَالْبَصِیرُ ۚ أَفَلَا تَتَفَکَّرُونَ». این آیه نشان می‌دهد که انسان‌ها درانتخاب مسیرزندگی و اعمال خویش آزادند و می‌توانند با تفکر و تعقل از بین راه‌های مختلف انتخاب کنند. در این آیه، خداوند از انسان‌ها می‌خواهد که به ضرورت تفکر و درک شرایط پیرامون خودتوجه کنند و این نشان دهنده مسئولیت آنها در انتخاب سرنوشت خود است. انسان‌ها باید باتوجه به بینش و آگاهی که از آموزه‌های وحیانی کسب می‌کنند، مسیر درست را انتخاب کنند.
این آیه شریفه به موضوع اختیار انسان و تفاوت بین مؤمنان و غیرمؤمنان پرداخته است. این آیه نشان‌دهنده چند نکته کلیدی در رابطه با اختیار انسان و مسائل مربوط به ایمان و هدایت است:
پاسخ پیامبر خدا (ص) به این سؤال است که آیا شخصی که از وحی وهدایت الهی اعراض می‌کند (نابینا) وشخصی که این هدایت را پذیرفته (بینا) یکسان هستند. این مقایسه بیانگر این است که انسان‌ها می‌توانند باتوجه به اختیار خود، انتخاب کنند که به سوی هدایت بروند یا از آن دوری کنند. در اینجا، اختیار انسان در انتخاب مسیر زندگی و پذیرش یا رد وحی و دستورهای الهی نمایان می‌شود.
این آیه تأکید می‌کند که افراد بر اساس انتخاب‌های خود و درک آنها از واقعیت، به دو دسته تقسیم می‌شوند: بیناها که به راه حق می‌روند و نابیناها که ازآن اعراض می‌کنند. این نشان دهنده این نکته است که انتخاب انسان بر درک و بینش او تأثیر دارد و انسان می‌تواند با استفاده ازعقل و بصیرت خود، به سویی برود که او را به کمال و هدایت نزدیک‌تر کند. آیه در انتها به انسان‌ها دعوت می‌کند که بیاندیشند. این دعوت نشان می‌دهد که استفاده از عقل، تفکر و تأمل درزندگی از مهم‌ترین حقوق و اختیارات انسان‌هاست. قرآن کریم همواره به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‌های خداوند دعوت می‌کند و این نشان‌دهنده اهمیت اختیار انسان در انتخاب راه درست است.
از این آیه می‌توان نتیجه گرفت که اختیار انسان در انتخاب مسیر زندگی و پاسخ به دعوت الهی، از بنیادهای اصلی ایمان و مسئولیت فردی است. انسان‌ها باید با استفاده از عقل و بصیرت خود، راه صحیح را انتخاب کنند و از نعمت هدایت الهی بهره‌مند شوند. در کل، این آیه بر مسئولیت فردی انسان در قبال انتخاب‌هایش تأکید می‌کند. انسان‌ها بااستفاده از اختیار خود باید تصمیم بگیرند که آیا به راه هدایت و وحی الهی پاسخ دهند یا در مسیر نادرست قدم بگذارند. این آیه به وضوح اشاره داردبه اینکه هر فرد مسئول انتخاب‌ها و عواقب آن‌هاست.
نسبت «قدر الهی» و «اختیار انسان»
همواره این سوال در ذهن انسان مطرح بوده که اگر مقدرات ما در شب قدر تعیین می‌شود، پس اختیار ما چه می‌شود؟ آیا ما در این میان نقشی نداریم و صرفاً بازیچه‌ای در دست تقدیر هستیم؟ این سوال، از دیرباز در بین متفکران و اندیشمندان اسلامی مطرح بوده وچه بسا همچون شبهه‌ای ذهن و وجود را به خودمشغول کرده و پاسخ‌های گوناگونی به آن داده شده است. در این نوشتار، تلاش خواهیم کرد تا با تکیه بر مبانی دینی و با بیانی ساده و قابل فهم، به بررسی این مسئله بپردازیم ونسبت میان "قدر" و "اختیار" راتبیین نماییم. برای فهم صحیح این موضوع، لازم است به ابعاد موضوع و به چند نکته اساسی توجه کنیم:
علم ازلی الهی: خداوند متعال، به عنوان خالق هستی، به همه چیز عالم است. علم او، محیط بر گذشته، حال و آینده است. او می‌داند که هر انسانی در طول زندگی خود چه انتخاب‌هایی خواهد کرد و چه مسیری را خواهد پیماید. این علم الهی، منافاتی با اختیار انسان ندارد. زیرا علم، صرفاً آگاهی از یک واقعیت است و به معنای اجبار در انجام آن نیست. به عبارت دیگر، خداوند می‌داند که شما چه تصمیمی خواهید گرفت، اما این علم، شما را مجبور به گرفتن آن تصمیم نمی‌کند.
مفهوم قضا و قدر: "قضا" به معنای حکم قطعی الهی است و "قدر" به معنای اندازه و چگونگی تحقق آن حکم. به عنوان مثال، خداوند "قضا" کرده است که هر انسانی خواهد مُرد. اما "قدر" آن، یعنی زمان، مکان و چگونگی مرگ، به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، انتخاب‌ها و رفتارهای خود انسان است.
نقش دعا و توبه: اگرچه مقدرات ما در شب قدر تعیین می‌شود، اما این به معنای بسته شدن درهای رحمت الهی نیست. دعا و توبه، می‌توانند در این مقدرات تغییر ایجاد کنند. به عبارت دیگر، خداوند متعال، دعا و توبه بندگان را نیز در علم ازلی خود لحاظ کرده است و می‌داند که اگر فلان بنده دعا کند، فلان بلا از او دفع خواهد شد.
امتحان الهی: دنیا، صحنه امتحان الهی است و انسان، در این امتحان، با انتخاب‌های خود، مسیر سعادت یا شقاوت را برمی‌گزیند. اگر انسان، با اختیار خود، راه درست را انتخاب کند، مشمول رحمت و فضل الهی خواهد شد و اگر راه نادرست را برگزیند، عواقب آن گریبان‌گیر او خواهد شد.
بنابراین، با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت که "قدر" و "اختیار"، دو روی یک سکه هستند و منافاتی با یکدیگر ندارند. خداوند متعال، با علم ازلی خود، می‌داند که هر انسانی با اختیار خود چه مسیری را انتخاب خواهد کرد و بر اساس آن، مقدرات او را رقم می‌زند. اما این به معنای سلب اختیار از انسان نیست. انسان، همواره در انتخاب مسیر زندگی خود آزاد است و می‌تواند با ایمان، دعا، توبه و انجام اعمال صالح، در مقدرات خود تغییر ایجاد کند.
شب قدر، فرصتی است برای بازنگری در اعمال و رفتار خود و انتخاب راهی که به سعادت دنیا و آخرت منتهی شود. بیایید در این شب‌های مبارک، با تضرع و انابه به درگاه الهی، از او بخواهیم که ما را در پیمودن راه راست یاری کند و مقدرات ما را به بهترین نحو رقم بزند.
چند مثال در ارتباط مقدرات الهی و اختیار انسانی
شب قدر، شبی است که مقدرات یک سال انسان در آن تعیین می‌شود. در این شب، فرشتگان الهی بر زمین نازل می‌شوند و رحمت و برکت خداوند به صورت ویژه‌ای نازل می‌گردد. اما این سؤالی که مطرح است این است: اگر مقدرات ما در شب قدر تعیین می‌شود، پس اختیار ما چه می‌شود؟ آیا ما هیچ نقشی در سرنوشت خود نداریم؟ برای پاسخ به این سؤال، می‌توانیم از مثال‌ها و مفاهیم ساده‌تری استفاده کنیم:
۱.شبیه تصویر یک نقاشی: تصور کنید که خداوند، یک نقاش ماهر است که در شب قدر، نقاشی‌هایی از مقدرات و سرنوشت ما می‌کشد. اما این شاکله این نقاشی بر اساس عملکرد گذشته ما، باورها و علایق و انگیزه ها و افکار و اراده های وجود ما تاثیر جدی می گیرد. و می‌تواند شامل رنگ‌ها و تصاویری باشد که ما خودمان انتخاب می‌کنیم. اگر ما رنگ‌های تیره و غمگین را انتخاب کنیم، نقاشی‌مان تیره خواهد بود. ولی اگر رنگ‌های روشن و شاد را انتخاب کنیم، نقاشی زندگی‌مان زیباتر خواهد بود. به این ترتیب، خداوند مقدرات را تعیین می‌کند، اما ما با انتخاب‌هایمان نقش مهمی در زیبایی آن ایفا می‌کنیم.
۲. دستگاه GPS زندگی: تصور کنید که عوامل خداوند مانند یک دستگاه GPS عمل می‌کنند. خدا می‌داند که شما کجا هستید، و هدف نهایی شما کجاست. اما این شما هستید که انتخاب می‌کنید از چه راهی به سمت مقصد بروید. ممکن است شما مسیرهای مختلفی را امتحان کنید و خداوند نیز بر اساس انتخاب‌های شما، شما را هدایت خواهد کرد. در نهایت، رسیدن به مقصد به انتخاب‌های شما بستگی دارد.
۳. دوست و امتحان: فرض کنید دو دوست داریم. یکی از آنها تمام درس‌هایش را خوب می‌خواند و دیگری به درس توجه نمی‌کند. در شب قدر، بر اساس محتوای درس‌ها، مقدرات آنها در مورد قبولی یا مردودی تعیین می‌شود. حالا اگر دوستی که درسی نخوانده، تصمیم بگیرد در آخرین لحظه شروع به درس خواندن کند و از خداوند بخواهد که او را کمک کند، ممکن است نتیجه امتحان او بهتر شود. در اینجا، تلاش و اراده او می‌تواند بر مقدراتش تأثیر بگذارد.
۴. دعای انسان: در شب قدر، انسان‌ها دعا و توبه می‌کنند. خداوند مهربان، به دعاهای بندگانش پاسخ می‌دهد. اگر شما نیکوکاری و توبه کنید، خداوند می‌تواند مقدرات خوب‌تری برای شما رقم بزند. یعنی، خداوند همه چیز را می‌داند اما آماده است تا با دعا و زاری شما تغییراتی در مقدراتتان ایجاد کند.
در جمع بندی گفتنی است؛ شب قدر فرصتی است برای ما که با دعا و توبه و اراده خود، مقدرات خود را به سمت بهتر شدن حرکت دهیم. خداوند علم ازلی دارد و می‌داند که ما چه انتخاب‌هایی خواهیم کرد، اما به ما اختیار داده است تا با انتخاب‌های خود، زندگی‌مان را رقم بزنیم. بیایید در این شب‌های مبارک، با تمام وجود دعا کنیم و از خدا بخواهیم که ما را در انتخاب‌های خوب یاری کند و مقدرات ما را به بهترین نحو رقم بزند.
فرصت سرنوشت سازی در شب های قدر را قدر بدانیم
اشاره شد که شب قدریکی از مهم‌ترین وارزشمندترین شب‌ها در تقویم و فرهنگ اسلامی است. این شب ویژه درماه رمضان به عنوان شبی که قرآن بر پیامبراکرم (ص) نازل شده، شناخته می‌شود و از بسترهایی است که مقدرات یک‌ساله انسان‌هادرآن رقم می‌خورد. در ادامه به بررسی فضیلت این شب و نقش دعا، عبادت، وارتباط با امام زمان (عج) پرداخته می‌شود.
شب قدر، شبی است مقدس که قرآن کریم درآن نازل شده است. در سوره قدر آمده است که «لیله القدر خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» (سوره قدر، آیه ۳)؛ یعنی این شب از هزار ماه بهتر است. دراین شب، مقدرات یک‌ساله بندگان و اعمال آنان رقم می‌خورد. در روایات آمده است که فرشتگان به دستور خداوند، امور مربوط به زندگی انسان‌ها را در این شب به سرانجام می‌رسانند. شب قدر فرصتی برای توبه و طلب آمرزش گناهان است. ائمه معصومین (ع) به دعا و توبه در این شب تاکید دارند و وعده داده‌اند که خداوند از سر تقصیرات بندگان در این شب می‌گذرد. در شب قدر، دعا و عبادت به ویژه مورد توجه است. مؤمنان دراین شب دعاهایی را برای خود، خانواده و جامعه می‌طلبند و به درگاه خداوند راز و نیاز می‌کنند. دعا در این شب به عنوان یک ابزار قوی برای طلب رحمت و مغفرت عمل می‌کند. تلاوت قرآن و فهم معانی آن در این شب، جزو اعمال مستحب است.
مؤمنان با خواندن آیات قرآن، به درک بهتر مفاهیم دینی و نزدیک شدن به خداوند می‌پردازند. نماز در شب قدر، به ویژه نماز شب و دعای افتتاح، برای کسب رحمت ونزدیکی به خداوند بسیار مؤثر است. اقامه نماز در این شب به عنوان نمادی از بندگی و تسلیم بودن در برابر اراده الهی تلقی می‌شود.
درآموزه‌های دینی، بر اهمیت ارتباط باامام زمان (عج) به عنوان یک نعمت الهی تأکید شده است. مؤمنان باید در دعاها و نیایش‌های خود، با یادامام زمان (عج) و طلب یاری از ایشان، بهبود مقدرات خود را طلب نمایند. درشب قدر، دعا برای ظهور امام زمان (عج) و یاری‌گری ایشان از اهم اموراست. مؤمنان باید همواره با نیت خیر و دعوت به حق، برای ظهور و گسترش عدل و قسط در جامعه دعا کنند.
