به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»، او فقط لباس نمیشوید و غذا نمیپزد. فقط بچهداری نمیکند. او تمام زمانهایی را که فرزندش باید به دندانپزشکی برود به یاد دارد، زودتر از هرکسی متوجه تمامشدن مایع ظرفشویی میشود، حتی قبل از سوختن لامپ به فکر تعویض آن است و مدام در ذهنش مرور میکند که نکند فردا غذای مهدکودک بچه را فراموش کند.
ذهنش یک تقویم متحرک است؛ یک نقشهراه بیوقفه که مسیر زندگی خانه را مدیریت میکند، بیآنکه کسی این خستگی مداوم را ببیند. این چیزیست که جامعهشناسان نامش را «بار ذهنی» یا Mental Load گذاشتهاند؛ بار سنگینی که جسم را خسته نمیکند، اما ذهن را فرسوده میسازد.
خستگی پنهان
در بسیاری از خانههای ایرانی، هنوز کسی به این خستگی پنهان فکر نمیکند. کافیست سری به خانهای در یک مجتمع معمولی در غرب تهران بزنیم، یا زندگی خانوادهای در حاشیه مشهد را مرور کنیم؛ در هر دوی این خانهها، زن خانه در حال انجام وظایفیست که بسیاری از آنها دیده نمیشود.
ذهن او میدان جنگیست از برنامهریزی، پیشبینی، تنظیم احساسات، مدیریت روابط فرزندان و همسر و البته انجام وظایف فیزیکی بیپایان.
حتی زمانی که خودش در خانه تنهاست، ذهنش پر از فهرستهاییست که هرگز تمام نمیشوند: شیر تمام شده، باید برای جشن تولد دختر همسایه هدیه بگیرد، پدرشوهرش برای چکاپ باید به مطب برود و مدرسه پسرش هم درخواست همکاری برای نمایشگاه داده است.
بار ذهنی چیست؟
بار ذهنی یعنی چیزی فراتر از انجام کار. یعنی فکر کردن به آن. یعنی اینکه زن بداند چه باید بشود، کی باید بشود و اگر نشد، چه اتفاقی میافتد. حتی وقتی مرد خانواده کار خانه را انجام میدهد—مثلاً ظرف میشوید یا بچه را به پارک میبرد—اغلب این زن است که باید به او بگوید که این کار انجام شود. یعنی همچنان بار ذهنی روی دوش او باقی میماند. این همان جاییست که تفاوت «مشارکت» با «دستور گرفتن» مشخص میشود.
زنان همه دنیا درگیر یک مسئله
آمارهای بینالمللی هم تصویری مشابه از این واقعیت پنهان ارائه میدهند. طبق گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان OECD، زنان در ۲۵ کشور، بهطور میانگین سه برابر مردان وقت صرف برنامهریزی، خرید، پختوپز و مراقبت از فرزندان میکنند. در نظرسنجیای در فرانسه، ۶۵ درصد زنان گفتهاند حتی وقتی کار دیگری انجام میدهند، ذهنشان درگیر مسئولیتهای خانه است.
در ایران اما ما هنوز با کمبود آمار و توجه روبهرو هستیم. بسیاری از زنان حتی واژه «بار ذهنی» را نشنیدهاند، اما در زندگی روزمرهشان با تمام سلولهای مغزشان آن را تجربه میکنند. یکی از زنان خانهدار در شیراز میگوید: «وقتی شوهرم میپرسد “چرا خستهای؟ تو که کاری نکردی! ” دلم میخواهد فقط یک روز ذهنم را به او قرض بدهم تا بداند چه میکشم.»
و این خستگی، بیپاسخ نمیماند. نتیجه این فشار دائمی، گاه فراتر از فرسودگی ساده است.
بار ذهنی با زنان چه میکند؟
پژوهشی از دانشگاه بریتیش کلمبیا نشان میدهد زنانی که بار ذهنی زیادی دارند، ۲.۵ برابر بیشتر از دیگران دچار اختلالات خواب، اضطراب و افسردگی میشوند.
در خانههایی که زن مجبور است بار دیدهنشده را همواره به تنهایی به دوش بکشد، به مرور، احساس نادیدهگرفتهشدن و بیارزشی شکل میگیرد؛ احساسی که ریشه عشق را خشک میکند. زن کمکم از رابطه فاصله میگیرد، نسبت به همسر و فرزندان بیحوصله و سرد میشود و رابطهای که روزی با محبت آغاز شده، اکنون در سکوت، دلسردی و گاه خشم پنهان به مسیر فرسایشی افتاده است. حتی رابطه جنسی که باید نقطه نزدیکی زوج باشد، گاه به محل فرار زن تبدیل میشود، چون ذهن خستهاش جایی برای میل باقی نمیگذارد.
راهکاری برای مردان
اما راه تغییر وجود دارد. نخستین قدم، آگاهی و پذیرش این واقعیت است که «فکر کردن به کارها» خود نوعی کار است. مردانی که صادقانه میخواهند شریک زندگی باشند، باید مسئولیت فکر کردن، برنامهریزی و پیشبینی را هم بین خود و همسرشان تقسیم کنند. یعنی نهفقط در اجرا، بلکه در تصمیمگیری و بهیادآوری نیز مشارکت داشته باشند.
مثال سادهاش این است: اگر زن قرار است هر روز یادآوری کند که باید بچه را از کلاس برگردانند یا نان بخرند، این دیگر کمک نیست؛ این انتقال بار اجرا به شرط حفظ بار ذهنیست. مردان باید بیاموزند که نیاز نیست منتظر دستور باشند؛ بلکه مسئولیت را باید از پایه و با فکر خودشان بپذیرند.
۱. میتوان فهرست وظایف خانه را بهطور هفتگی نوشت و تقسیم کرد، بدون آنکه همهچیز به صورت ضمنی بر دوش یک نفر بیفتد.
۲. اختصاص زمان روزانه یا هفتگی برای استراحت واقعی زن، زمانی بدون مسئولیت، یکی دیگر از راهکارهاست. مادر باید بتواند ساعاتی در هفته را نهفقط تنها، بلکه بیفکر به دیگران زندگی کند.
گاهی حتی یک گردش ساده، یک خواب بیمزاحمت، یا چند ساعت بیفهرست ذهنی، معجزه میکند.
بار ذهنی، دشمن خاموش آرامش خانوادهها
در خانههایی که مسئولیتها به شکل نابرابر تقسیم شدهاند، حتی سکوت، بوی خستگی میدهد. ما باید درباره این موضوع حرف بزنیم، آن را بشناسیم و در دل زندگی ایرانی، برایش چارهای بیندیشیم؛ نه برای مد شدن یک ترند جهانی، بلکه برای حفظ سلامت روان زنانی که ستونهای بیادعای خانههای ما هستند.
