به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ با پیشرفت روزافزون علم و رقابت شدید در بازار کار و فضای آکادمیک، بسیاری از دانشجویان به دنبال راههایی برای تسریع مسیر تحصیلی و حرفهای خود هستند. یکی از این راهها، تحصیل همزمان در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری است؛ روشی که در برخی کشورها بهصورت رسمی ارائه میشود و در دیگر کشورها به شکل موردی یا غیررسمی امکانپذیر است. با وجود اینکه این مدل تحصیلی میتواند زمان رسیدن به مدرک دکتری را کاهش دهد، اما همراه با مزایا و معایب قابل توجهی است که نباید نادیده گرفته شوند.
مزایای تحصیل همزمان در مقاطع ارشد و دکتری
۱. صرفهجویی در زمان و هزینه
یکی از مهمترین مزایای این شیوه، کاهش مدت زمان حضور در سیستم آموزشی است. دانشجو میتواند بهجای گذراندن حدود ۶ تا ۷ سال (۲ سال برای ارشد و ۴ تا ۵ سال برای دکتری)، در یک بازه زمانی فشردهتر، هر دو مقطع را به پایان برساند. این امر بهویژه برای کسانی که محدودیت زمانی یا مالی دارند، مزیت بزرگی محسوب میشود.
۲. افزایش تمرکز و انسجام موضوعات پژوهشی
زمانی که دانشجو از همان ابتدای دوره ارشد بر روی پروژه یا موضوعی خاص متمرکز شود که ادامه آن در قالب پایاننامه دکتری دنبال میشود، انسجام پژوهشی بهتری حاصل میشود. این پیوستگی میتواند موجب تولید خروجیهای علمی با کیفیتتر، مقالات بیشتر و ارتقاء جایگاه علمی دانشجو گردد.
۳. فرصت بیشتر برای تثبیت جایگاه در جامعه علمی
تحصیل همزمان، فرصت بیشتری برای شرکت در کنفرانسها، چاپ مقالات، و ساخت شبکههای ارتباطی فراهم میکند. دانشجویی که از ابتدا وارد فضای دکتری میشود، زودتر با اساتید، نهادهای پژوهشی و مسائل روز علمی آشنا میشود.
۴. افزایش انگیزه و بهرهوری تحصیلی
برای بسیاری از دانشجویان، روند طولانیمدت تحصیلات دانشگاهی ممکن است فرسایشی باشد. اما ورود زودهنگام به فضای پژوهشی دکتری و مشاهده نتایج ملموس از تلاشها، میتواند به افزایش انگیزه و بهرهوری منجر شود.
معایب تحصیل همزمان در مقاطع ارشد و دکتری
۱. بار تحصیلی و فشردگی بیش از حد
تحصیل همزمان به معنای تحمل دو برابر حجم دروس، پروژهها و مسئولیتهاست. دانشجویان ممکن است با فشار روانی بالا، خستگی ذهنی و کاهش کیفیت زندگی مواجه شوند. این فشردگی میتواند به فرسودگی، اضطراب و افت عملکرد منجر شود.
۲. ریسک پایین آمدن کیفیت پژوهش
در شرایطی که دانشجو مجبور است چند پروژه یا پایاننامه را بهصورت همزمان مدیریت کند، تمرکز و عمق علمی کارهای پژوهشی ممکن است کاهش یابد. پژوهشهایی که باید با دقت و تأمل پیش بروند، تحت فشار زمانی ممکن است به نتایج سطحی ختم شوند.
۳. کاهش فرصت برای تجربههای جانبی
تحصیل دانشگاهی تنها به کلاس و پژوهش محدود نمیشود. فعالیتهای فوقبرنامه، کارآموزی، مشارکت در انجمنهای علمی و تجربههای اجتماعی نیز بخشی از مسیر رشد علمی و فردی هستند. تحصیل همزمان ممکن است فرصت تجربه این بخشها را از دانشجو بگیرد.
۴. محدودیت در تغییر مسیر علمی
در بسیاری از موارد، دانشجویان در پایان مقطع ارشد تصمیم میگیرند که رشته، گرایش یا حتی حوزه پژوهشی خود را تغییر دهند. تحصیل همزمان این امکان را محدود میکند، زیرا از ابتدا دانشجو مسیر دکتری را انتخاب کرده و انعطافپذیری کمتری برای تغییر وجود دارد.
۵. چالشهای اداری و ساختاری
در برخی دانشگاهها یا کشورها، سیستم آموزشی اجازه ثبتنام همزمان در دو مقطع را نمیدهد یا زیرساختهای مناسبی برای آن فراهم نشده است. دانشجو ممکن است با مشکلات اداری، تضاد زمانی کلاسها یا کمبود پشتیبانی مواجه شود.
تحلیل موردی: مدلهای موفق جهانی
برخی کشورها مانند آمریکا، کانادا و استرالیا، برنامههایی با عنوان «Direct PhD» یا «Integrated PhD» ارائه میدهند که دانشجو بدون نیاز به گذراندن رسمی مقطع کارشناسی ارشد، وارد برنامهای ۵ ساله میشود و در طول این مدت، محتوای هر دو مقطع را طی میکند. این مدلها از نظر ساختار آموزشی منسجمتر و پشتیبانی بهتری از دانشجویان ارائه میدهند. در مقابل، در بسیاری از کشورها، چنین مدلی رایج نیست و دانشجویان باید با هماهنگی ویژه و تلاش شخصی، این مسیر را طی کنند.
چه کسانی گزینه مناسبی برای این مسیر هستند؟
تحصیل همزمان برای همه دانشجویان توصیه نمیشود. این مسیر مناسب کسانی است که:
از توانایی برنامهریزی دقیق برخوردارند.
توانایی تحمل فشار و مدیریت زمان بالایی دارند.
پیشزمینه پژوهشی قوی دارند.
از هدف علمی و حرفهای مشخصی برخوردارند و میخواهند زودتر به آن برسند.
پیشنهادها و راهکارها
برای کسانی که قصد دارند وارد مسیر تحصیل همزمان شوند، توجه به نکات زیر ضروری است:
مشاوره با اساتید راهنما: قبل از تصمیمگیری، با استادان مجرب مشورت شود تا مسیر پژوهشی و بار مسئولیتها بهخوبی سنجیده شود.
برنامهریزی دقیق زمانی: باید زمانبندیهای دقیق برای فعالیتهای درسی، پژوهشی و شخصی تنظیم گردد.
مراقبت از سلامت روان و جسم: فشار تحصیلی نباید به بهای از دست دادن سلامت فردی تمام شود.
انعطافپذیری در صورت نیاز به توقف یا تغییر مسیر: دانشجو باید این امکان را برای خود باز بگذارد که در صورت بروز مشکلات، بتواند مسیر را بازنگری کند.
اعلام شرایط تحصیل همزمان
دکتر ابوالفضل واحدی معاون آموزشی وزارت علوم مصوبه جلسه شورای عالی برنامهریزی آموزشی در مورد شرایط تحصیل همزمان در دورههای تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی را برای اجرا به روسای دانشگاه ها ابلاغ کرد.
متن این مصوبه به شرح زیر است:
اصلاح ضوابط ممنوعیت تحصیل همزمان دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی موضوع ماده ۲۸ و تبصره ۳ ماده ۳۹ آئین نامه یکپارچه مقررات آموزشی دوره های تحصیلی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی مصوب جلسه ۹۶۲ مورخ ۱۴۰۲.۴.۲۵ شورای عالی برنامه ریزی آموزشی و مقررات دیگر آموزشی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی کشور پیرامون ممنوعیت تحصیل همزمان در دوره های تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی.
با توجه به رأی هیات عمومی دیوان عدالت اداری به شماره بایگانی ۰۳۰۰۳۶۷ به تاریخ، ۱۴۰۳.۹.۳ مفاد مرتبط با ممنوعیت مطلق تحصیل همزمان در آیین نامه های مقررات آموزشی دوره های تحصیلی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی به شرح زیر اصلاح و ضمن ابطال موارد پیشین در حد مقرر در نظریه فقهای شورای نگهبان جایگزین موارد پیشین می شود:
تحصیل همزمان در مقطع کارشناسی ارشد ناپیوسته:
دانشجوی دارای توانمندی در مقطع کارشناسی ارشد که مشمول تحصیل همزمان در مقطع کارشناسی ارشد است دانشجویی است که در کدضریب رشته تحصیلی اول آزمون متمرکز کارشناسی ارشد برگزار شده توسط سازمان سنجش آموزش کشور رتبه ۱ را بدست آورده باشد.
تبصره: برای رشته های دارای آزمون عملی، رتبه مکتسبه بر اساس نمره کل نهایی با احتساب آزمون عملی باید ۱ باشد.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ مجاز به تحصیل در یکی از رشته های تحصیلی کارشناسی ارشد در همان کدضریب قبولی که در دانشگاه قبولیِ اول وی اجرا می شود، است. شروع به تحصیل در رشته تحصیلی دوم بایستی از ابتدای شروع به تحصیل در رشته تحصیلی اول باشد.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند ۱ برای تحصیل همزمان در رشته تحصیلی دوم درسال های پس از پذیرش در رشته تحصیلی اول، یا تحصیل همزمان در دانشگاه دیگر، یا تحصیل همزمان در رشته تحصیلی در کدضریب دیگر، بایستی حتماً در آزمون متمرکز کارشناسی ارشد سازمان سنجش آموزش کشور برای رشته تحصیلی دوم شرکت نموده و رتبه ۱ را در کدضریب رشته تحصیلی دوم کسب کند.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ میتواند در دوره های غیرحضوری مقطع کارشناسی یا کاردانی به تحصیل همزمان (به عنوان رشته تحصیلی دوم) اقدام نماید.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ جهت تحصیل همزمان در رشته دوم تحصیلی در مقطع دکتری تخصصی (در صورت داشتن شرایط شرکت در آزمون دکتری تخصصی) بایستی حتماً در آزمون نیمه متمرکز دکتری تخصصی سازمان سنجش آموزش کشور برای رشته تحصیلی دوم شرکت نموده و رتبه ۱ را از آزمون کتبی در کدترکیب امتحانی مربوط به رشته تحصیلی دوم کسب نماید و در همان آزمون دکتری تخصصی پذیرفته شود.
رعایت شرایط و الزامات نظام وظیفه برای دانشجویان آقا برای ثبت نام در رشته تحصیلی دوم الزامی است.
رعایت شرایط مصوبه ۹۰۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تاریخ ۱۴۰۳.۶.۲۰ و اصلاحات آتی آن برای ثبت نام در رشته تحصیلی دوم الزامی است.
دانشجویان پذیرفته شده به شیوه پذیرش بدون آزمون استعدادهای درخشان در مقطع کارشناسی ارشد که دارای مدال طلا، نقره یا برنز المپیادهای علمی دانش آموزی مورد تائید شورای عالی انقالب فرهنگی (دارای مصوبه برای پذیرش بدون آزمون برای ورود به دانشگاه) هستند و معدل آنها در مقطع کارشناسی مرتبط بالای ۱۶ است، مشمول بند ۳ تا ۷ تحصیل همزمان در مقطع کارشناسی ارشد می شوند.
تحصیل همزمان در مقطع دکتری تخصصی:
با عنایت به نظریه فقهای شورای نگهبان و رأی هیات عمومی دیوان عدالت اداری به شماره بایگانی ۰۳۰۰۳۶۷ به تاریخ ۱۴۰۳.۹.۳ تحصیل همزمان (منظور تحصیل همزمان حداکثر در دو رشته تحصیلی (دو کدرشته محل) است) برای دانشجویان دکتری تخصصی صرفاً با رعایت شرایط زیر مجاز است و در سایر موارد تحصیل همزمان مجاز نیست.
دانشجوی دارای توانمندی در مقطع دکتری تخصصی که مشمول تحصیل همزمان در مقطع دکتری تخصصی است، دانشجویی است که در آزمون کتبی کدترکیب رشته تحصیلی اول آزمون نیمه متمرکز دکتری تخصصی برگزار شده توسط سازمان سنجش آموزش کشور رتبه ۱ را بدست آورده باشد.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ مجاز به تحصیل در یکی از رشته های تحصیلی دکتری تخصصی همان کدترکیب قبولی که در دانشگاه قبولیِ رشته اول اجرا میشود، است. شروع به تحصیل در رشته تحصیلی دوم بایستی از ابتدای شروع به تحصیل در رشته تحصیلی اول باشد.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ جهت تحصیل همزمان در رشته تحصیلی دوم در سال های پس از پذیرش در رشته تحصیلی اول، یا تحصیل همزمان در دانشگاه دیگر، یا تحصیل همزمان در رشته تحصیلی در کدترکیب دیگر بایستی حتماً در آزمون نیمه متمرکز دکتری تخصصی سازمان سنجش آموزش کشور برای رشته تحصیلی دوم شرکت نموده و رتبه ۱ را از آزمون کتبی در کدترکیب رشته تحصیلی دوم کسب نماید.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ می تواند در دوره های غیرحضوری مقطع کارشناسی یا کاردانی به تحصیل همزمان (به عنوان رشته تحصیلی دوم) اقدام نماید.
دانشجوی مشمول تحصیل همزمان دارای شرایط بند، ۱ جهت تحصیل همزمان در رشته تحصیلی دوم در مقطع کارشناسی ارشد بایستی حتماً در آزمون متمرکز کارشناسی ارشد سازمان سنجش آموزش کشوربرای رشته تحصیلی دوم شرکت نموده و رتبه ۱ را در کدضریب رشته تحصیلی دوم کسب نماید.
رعایت شرایط و الزامات نظام وظیفه برای دانشجویان آقا برای ثبت نام در رشته تحصیلی دوم الزامی است.
رعایت شرایط مصوبه ۹۰۴ شورای عالی انقالب فرهنگی به تاریخ ۱۴۰۳/۶/۲۰ و اصلاحات آتی آن برای ثبت نام در رشته تحصیلی دوم الزامی است.
دانشجویان پذیرفته شده به شیوه پذیرش بدون آزمون استعدادهای درخشان در مقطع دکتری تخصصی که دارای مدال طلا، نقره و برنز در المپیادهای علمی دانش آموزی مورد تائید شورای عالی انقلاب فرهنگی) دارای مصوبه برای پذیرش بدون آزمون برای ورود به دانشگاه) می باشند و معدل مقطع کارشناسی ارشد ایشان بالای ۱۷ است، مشمول بند ۳ الی ۷ تحصیل همزمان در مقطع دکتری تخصصی می شوند.
کلیه دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی پذیرنده دانشجو در رشته تحصیلی دوم موظف هستند، اطلاعات کامل فردی و رشته محل تحصیلی دانشجویانی که در رشته دوم (مطابق با ضوابط این مصوبه) تحصیل می کنند را به سازمان امور دانشجویان و سازمان سنجش آموزش کشور حداکثر ۶ ماه پس از شروع به تحصیل دانشجو در رشته تحصیلی دوم اعلام نمایند.
فرجام سخن
تحصیل همزمان در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، راهی است که هم میتواند به موفقیت چشمگیر و صرفهجویی در زمان بینجامد و هم ممکن است به فشار و افت کیفی منجر شود. تصمیمگیری در این زمینه نیازمند شناخت دقیق از تواناییها، هدفها و منابع در دسترس است. اگر بهدرستی برنامهریزی و مدیریت شود، این مسیر میتواند فرصت ارزشمندی برای رشد علمی و شغلی باشد؛ اما در غیر این صورت، ممکن است چالشی سخت و فرساینده پیش روی دانشجو قرار دهد.
گزارش از عرفان عباسی
