نگاهی به ساختار حکومتی عربستان

خبرنامه دانشجویان ایران: عربستان سعودی یا همان جزیرة العرب قدیم، بعد از انتشار اسلام، جزء امپراتوری اسلام قرار گرفت.

به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران» بعد از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول، عربستان زیر نفوذ دولت انگلستان قرار گرفت و از آن به بعد است که شاهد حضور خاندان سعودی بر این سرزمین هستیم. سرزمینی که پس از تسلط انگلستان بدان حجاز گفته می شد. بعد از قیام عبدالعزیزابن سعود در سال 1932، عربستان کسب استقلال نمود و به احترام پدر عبدالعزیز نظام" پادشاهی عربستان سعودی" شکل گرفت. البته ناگفته نماند که اگر حمایت انگیسی ها نبود امکان نداشت آل سعود بتواند بر شریف حسین و شخصیت های دیگر در منطقه غلبه کند. بعدها نیز، در زمانی که انگلیسی ها بساطشان در دنیا درهم پیچیده شد و منطقه را ترک کردند، همین وابستگی در ابعادی گسترده¬تر میان عربستان و آمریکا پیش آمد.

اما نظام مبتنی بر خاندان آل سعود تاکنون ادامه یافته و در تقسیم بندی نوع حکومت آن می توان گفت، سلطنت مطلقه باقی مانده است. به طور کلی، کشورهایی مانند عربستان سعودی که پادشاهی هستند، تحت تأثیر یک سری مؤلفه های غیر رسمی که متشکل از روابط افراد و گروه های مختلف است اداره می شود والبته این موضوع در عربستان سعودی به صورت جدی تر مشاهده می شود.
به طور کلی در عربستان سعودی چند گروه اصلی در رأس حاکمیت قرار دارند. مداقه در رفتار این حاکمان نشان داده است که اینان گاهی در امتداد یکدیگر و گاه در تضاد با همدیگر قرار داشته اند.

تقسیمات قدرت در این کشور را می توان در پنج دسته جای داد: خانواده سلطنت، رهبران مذهبی، بازرگانان، قبایل و تکنوکراتهای جدید. قدرتمندترین خاندان در عربستان سعودی  خانواده سلطنت هستند. آل سعود انشعابات متعددی دارد که در این میان چهار خانواده مهم قابل شناسایی هستند که صاحبان اصلی قدرت در عربستان سعودی می باشند. آل فیصل و آل ثنایان که جایگاه مهمی در ساختار سیاسی عربستان دارند و خاندان آل جیلاوی اصل و آل کبیر.

می گویند 7000 شاهزاده ی سعودی عربستان را اداره می کنند و اکثر پست ها در عربستان بین آنان توزیع شده است. در واقع یک استان مثل یک ملک شخصی در اختیار یک خانواده ی سعودی قرار می گیرد. شکل حکومت هم حالت ملوک الطوایفی پیدا کرده است.

اگر بگوییم در سیاست های کشور عربستان علما همپایه خاندان آل سعود تأثیرگذارند، بیراه نگفته ایم. در واقع نقش علما، خصوصاً علمای وهابی مشروعیت دادن مذهبی به قوانین آل سعود بوده است. در تاریخ ثبت است که «افراد قبیله سودیری از اولین طرفداران محمد ابن عبدالوهاب بودند و این رابطه¬ی ایلی اعتبار دینی خوبی برای عبدالعزیز به همراه آورده بود و این اعتبار از طریق طلبگی عبدالعزیز در نزد عبدالله ابن عبداللطیف، نوه¬ی محمد عبدالوهاب، افزایش یافت.

بیست سال بعد عبدالعزیز این ارتباطات را با ازدواج با دختر استاد استوارتر نمود»(1)   در واقع می توان گفت، اتحاد قلم (اندیشه عبدالوهاب) و شمشیر (قدرت و امکانات عبدالعزیز ابن سعود) شکل گرفت و  با برقراری مناسبات سببی تقویت گردید.

از طرف دیگر می توان گفت، قبایل نیز در ساخت قدرت در عربستان سعودی تأثیرگذار هستند. عربستان دارای هشت قبیله اصلی و حداقل پانزده قبیله فرعی است. قبایل نقش مهمی در تامین نیروهای گارد ملی ایفا می کنند. علاوه بر نقش آفرینی در ارتش، سران قبایل همچنان تصمیم گیرندگان اصلی در سطح محلی هستند و لذا دولت مرکزی ناچار است آنها را در تصمیم گیری ها سهیم کند و برای آنها در ساختار قدرت جایگاه خاصی قائل شود.

اما مجموع عواملی که بیان شد به اضافه موقعیت ژئوپلتیک و عناصر اقتصادی سبب شده است که عربستان سیاست خارجی ویژه ای داشته باشد. در واقع رژیم سیاسی عربستان بر مبنای نظام پادشاهی با عناصر قبیله‌ای که همواره قبایل به پادشاه وفادار بوده و از دستورات وی اطاعت می‌کرده اند شکل گرفته است. اصول وهابیتی که برای تأیید اقدامات آل سعود متحد شده اند سبب شده است جایگاه و نقش پادشاه اصلی‌ترین و تعیین کننده‌ترین کانون قدرت و عنصر موثر ساختار قدرت سیاسی و سیاست خارجی این کشور باشد. سعودی‌ها در عرصه سیاست خارجی معتقد به حفظ ثبات منطقه‌ای در راستای حفظ ثبات داخلی بوده اند. با اینکه عربستان در مورد شروع جنگ با دیگر کشورها سیاست محتاطانه ای را همواره دنبال می کرده است اما در موضوع یمن می بینیم که از سیاست های محافظه کارانه به سیاستهای تهاجمی شیفت پیدا می کند. که البته این شیفت به دلایل متعددی صورت گرفته است.

بایستی گفت، کشور یمن برای عربستان جنبه ای استراتژیک دارد، آن هم به خاطر پیوستگی جغرافیایی. تئوری سعودی ها اینگونه است که اگر یک جزئی از شبه جزیره که شمالی ترین نقطه آن بحرین است تا جنوبی ترین نقطه که یمن می باشد دچار خلل شود، این خلل به سرعت گسترش پیدا می کند و کل شبه جزیره را فرا می گیرد.

به همین دلیل آنها معتقدند بایستی در همین نقطه مهار یمن را به دست بگیریم که اگر مسئله یمن را مهار نکردیم باید منتظر باشیم که در حجاز هم چنین اتفاقی بیفتد. یک نکته¬ی حائز اهمیتی وجود دارد و آن این است که به میزان قابل ملاحظه ای از توانایی عربستان برای تأثیرگذاری بر تحولات یمن کاسته شده است و به تعبیری، ریشه¬ها و ریسمان های ارتباطی بین عربستان و یمن طی سال¬های گذشته تا حد زیادی از هم گسسته شده است. امروزه تقریباً نفوذ امنیتی عربستان در یمن به صفر رسیده، به همین خاطر عربستان جنگ مستقیمی را بر علیه انصارالله یمن به راه انداخته است.

از طرف دیگر کارگزاران سیاست خارجی جوان و کم تجربه نیز در این جنگ افروزی بی تقصیر نیستند. همانطور که مقام معظم رهبری در سخنان اخیر خود این موضوع را گوشزد نمودند: « ما با سعودیها در مسائل گوناگون سیاسی اختلافات متعددی داریم اما همیشه می گفتیم که آنها در سیاست خارجی متانت و وقار نشان می دهند، اما چند جوان بی تجربه امور آن کشور را در دست گرفته و دارند جنبه توحش را بر جنبه متانت و ظاهرسازی غلبه می دهند، که این کار قطعاً به ضررشان تمام خواهد شد.»

به نظر می رسد یکی از مقامات مورد اشاره رهبری، وزیر دفاع جدید عربستان سعودی می باشد. شاهزاده محمد بن سلمان (پسر ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی) پس از درگذشت ملک عبدالله و آغاز به کار ملک سلمان پادشاه جدید در 3 بهمن سال گذشته، به عنوان وزیر دفاع جدید منصوب شد و آغاز به کار کرد. بن سلمان یکی از عاملین اصلی جنایت آل سعود درکشور یمن است. مطابق آن چه درخبرگزاری ها آمده، وی چند روز پیش از آغاز تجاوز به یمن، به مرزهای این کشور با عربستان سرکشی کرده و از نیروهای مرزی بازدید بعمل آورده است.

همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، شاهزادگان در سیاست خارجی عربستان نقش مهمی ایفا می کنند و شهرها و استان ها مانند ملک شخصی به خانواده های سعودی واگذار می شود. در واقع واگذاری سمت وزارت دفاع به این شاهزاده نیز در همین راستاست. در توضیح این مسئله بایستی گفت خاندان سعودی شورایی حکومتی دارند که با ابتکار «ملک فهد» تشکیل شده است. در این شورا تصمیماتی که مربوط به سرنوشت آل سعود باشد با محوریت پادشاه اتخاذ می شود. اعضای آن نیز  نزدیک به سی نفر از سران طیف های مختلف آل سعود و بعضاً و به ندرت هم کسانی هم خارج از کادر آل سعود در آنجا حضور دارند. به نظر میرسد، انتخاب این شاهزاده سعودی نیز در این شورا شکل گرفته است. اما در واقع این انتخاب، اشتباهی استراتژیک بوده است. چرا که سیاست های غیرمستقیم و محافظه کارانه را به سیاست های خشونت طلبانه تغییر داده است.

عربستان همواره در سیاست خارجی خود کوشیده است رویکردی دوگانه را حفظ کند. در واقع هم خواهان رهبری جهان اسلام بوده و هم تلاش کرده است  دوست و متحد غرب باشد. البته به نظر نمی رسد آرزوی دیرینه عربستان مبنی بر رهبری جهان اسلام  برآورده شود چرا که به راه انداختن جنگی نامتقارن با حمایت غرب و کشتن انسان های بیگناه در یمن نشان داده است که سردمداران عربستان خشونت طلب وجنگ طلب هستند.

در یک جمع بندی می توان گفت عربستان سعودی نفوذ در کشورهای منطقه را به عنوان اولین اولویت سیاست خارجی خود قرار داده است که اهمیت این موضوع در هم مرز بودن با کشورهای عربی خلیج فارس و پیوستگی  امنیتی با این کشورها خلاصه می شود. اما آنچه مسلم است  ریاض از بی‌ثباتی که ریشه در تهدیدات مستقیم علیه منافع سلطنتی و ملی سعودیها دارد می ترسد. در واقع عربستان با انتصاب وزیر دفاع و سایر کارگزاران جوان و بی تجربه، ناامنی منطقه ای را دامن زده است. ناامنی که نه تنها کشورهای منطقه بلکه خود عربستان را نیز درگیر خواهد ساخت. مهم‌ترین مشکل موجود در عرصه ی داخلی عربستان  در رابطه با مشروعیت سیاسی و بقای سیستم سیاسی این کشور است و به نظر می رسد به راه انداختن جنگی آشکار با همسایه زمینه های شعله ور شدن  آتشی  داخلی را نیز فراهم سازد.

گزارش از نرگس سادات اصفا