مــرد مـرمــوز تـاریخ معــاصـــر

خبرنامه دانشجویان ایران: اگر قرار باشد در عصر پهلوی چند شخصیت پشت پرده و اصلی را نام ببریم که رفتارهای آنها در فضای سیاسی ایران تاثیرات عمیق گذاشته است قطعا یکی از آنها سیدضیاء طباطبایی است که اتفاقا کمتر در تاریخ از او صحبت به میان آمده است و جز یک عکس و چند خط در کتاب های تاریخ دوران دبیرستان در مودر نقش او در به قدرت رسیدن رضاخان چیز بیشتری نیست؛ حال آنکه سید ضیا همچون محمدعلی فروغی مرد پشت پرده تاریخ بوده است.

به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ سید ضیاءالدین طباطبایی در تابستان 1268ش در شیراز متولد شد. [1] پدرش سیدعلی آقا یزدی از خطبای مشهور عهد مظفری است. سید علی آقا در زمان مشروطه تنها در چارچوب اقدامات مظفری با مشروطه خواهان موافق بود؛ اما بعدها در صف مخالفان مشروطه طلبان و همرزم شیخ فضل الله نوری قرار گرفت[2] و حتی در دوران استبداد صغیر به ساری نیز تبعید شد.[3]مادرش نیز دختری شیرازی بود که پدرش در سفری به شیراز با وی ازدواج کرد و سید ضیاء نیز نخستین فرزند وی بود. [4]

عده‌ای او را مظهر بیگانه پرستی در راستای منافع انگلستان می دانند که در مواقع لزوم از او به عنوان یک مهره بیشترین استفاده را می‌برد. به عنوان نمونه در زمان عقد قرارداد 1919م در کابینه وثوق الدوله که انگلستان را شریک مسائل مالی و نظامی ایران کرد و استقلال مملکت را دچار خدشه نمود، وی یکی از حامیان این قرارداد بود و آن را "رستاخیز نو ایران خواند" و این دقیقاً برخلاف موضع گیری‌اش دوران وزارتش بود که آن را هماهنگ با سیاست انگلستان می‌دانند. برخی دیگر او را به عنوان فردی انقلابی و آزادیخواه که هر چند ممکن است، دارای اشتباهاتی باشد، می‌ستایند.[5]

از پناهندگی در سفارت بلژیک تا رایزن فرهنگی و سیاسی برای انگلیس ها
سید ضیاء تحصیلات مقدماتی خود را توسط معلمین خصوصی در منزل فراگرفت. سپس با ورود به مدرسه ثریای تبریز علاوه بر دروس جدید زبان روسی را نیز فراگرفت. پس از آن به شیراز رفته، علاوه بر تحصیلات مذهبی به فراگیری زبان های فرانسه و انگلیسی نیز پرداخت.[6]

سید ضیاء از دوران بلوغ تعارضات رفتاری زیادی داشت. او گاه هیأت و شکل ظاهری خویش را تغییر می‌داد، لباس روحانی را از تن در می آورد و با کت و شلوار و پاپیون و کلاه در ملأ عام حاضر می شد و به تفریحاتی چون موسیقی، شکار و ... می پرداخت.[7]

در پانزده سالگی همزمان با مشروطه خواهی مردم، به شیراز رفت و فعالیت سیاسی خود را با حمایت از مشروطه با روزنامه نگاری آغاز نمود که البته هر چند یکبار به علت توقیف، به تأسیس روزنامه‌ای دیگر اقدام ‌نمود.[8] وی در سن 17 سالگی با همکاری دایی خود در اسفند 1285ش نشریات "اسلام" و کمی بعد "ندای اسلام" را در شیراز منتشر کرد و به حمایت از مشروطه پرداخت.

با توقیف نشریه، سید ضیاء که جان خود را در خطر می دید، با تغییر لباس به همراه هیأت تحریریه خود به تهران آمد. وی که در مشروطه کمتر به جنبه های "مشروعه" آن توجه داشت، در هجرت بزرگ علما و تجار به شهر قم در مرداد 1285ش خود را در صف آنان قرار داد.

دیگر اقدام وی بمب گذاری توسط یکی از عواملش در مغازه حاج محمد اسماعیل نماینده دوره اول مجلس و هوادار محمدعلی شاه بود که انفجار بمب کشته شدن بمب گذار را در پی داشت و منجر به فرار وی شد. او با پناهندگی به سفارت بلژیک راهی خارج گردید.[9] همچنین بار دیگر که به علت بمب گذاری در منزل "شعاع السلطنه" برادر محمدعلی شاه تحت تعقیب قرار گرفته بود، به سفارت انگلیس و سپس عثمانی پناهنده شد که مورد قبول واقع نشد. سرانجام پس از شش ماه پناهندگی در سفارت اتریش با صدور فرمان عفو عمومی محمدعلی شاه از سفارت خارج شد و به همکاری با مشروطه خواهان تهران در تیرماه 1288ش پرداخت.[10]

وی از مهر 1288ش به انتشار نشریه "ندای اسلام" دست زد. نشریه "شرق" هم که هزینه آن توسط زرتشتیان و ارامنه تأمین می شد، به دلیل اهانت به مجلس دوم توقیف شد.[11] روزنامه برق نیز که پس از آن انتشار یافت با دلایلی مشابه توقیف شد و سید ضیاء که به زندان محکوم شده بود، با تلاش عده ای از مشروطه خواهان آزاد شد و به خارج از کشور رفت. او دو سال در فرانسه و انگلیس مانده، به تحصیل زبان انگلیسی و فرانسه ادامه داد. این در حالی است که هزینه تحصیلات وی توسط «اتحادیه دوستی ایران و فرانسه‌» تأمین می‌شد.[12]

در همین دوران که وی در خارج به سر می برد، با شرکت در جشن تاجگذاری ژرژ پنجم، به عنوان نماینده مطبوعات ایران از سوی دیپلمات های انگلیسی به عنوان مشاور، رایزن فرهنگی و سیاسی مورد توجه واقع شد.[13]

سید ضیاء از موافقت بی چون و چرا با 1919 تا مخالفت تمام قد با آن
سید ضیاء در آستانه اولتیماتوم روس و انگلیس وارد ایران شد و پس از مدتی روزنامه "رعد" را با کمک مالی سفارت انگلیس منتشر کرد که ابتدا حامی روس ها و سپس مدافع انگلستان شد. یکی از عوامل این تغییر موضع را در کمک های مالی سفارت انگلیس به این روزنامه می توان یافت.[14] سید ضیاء در سال 1296ش جهت ارسال مشاهدات خود از آثار انقلاب بلشویکی روسیه به وزارت خارجه ایران، به این کشور سفر نمود؛ اما پس از هرج و مرج های ناشی از انقلاب اکتبر 1917م به ایران بازگشت.[15]

در سرتاسر تابستان ۱۲۹۸ خورشیدی (برابر ماه‌های ژوئن – ژوئیه – اوت ۱۹۱۹) گفتگوهای مربوط به بستن پیمان 1919، بر اساس مواد تنظیم شده از لندن، در ییلاق "پس قلعه" تهران که نقطه‌ای دنج و آرام بود، با وزیرمختار بریتانیا و مشاوران سیاسی وی در جریان بود. محارم ایرانی این جلسات علاوه بر شخص احمدشاه قاجار عبارت بودند از: میرزا حسن‌خان وثوق الدوله (نخست وزیر)، صارم‌الدوله اکبر میرزا قاجار (وزیر دارایی، پسر شاهزاده سلطان مسعود میرزا ظلّ السلطان)، نصرت‌الدوله فیروز میرزا قاجار (وزیر دادگستری، پسر ارشد شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمان‌فرما) و میرزاعلی‌خان منصورالملک (رئیس ادارهٔ بریتانیا در وزارت امور خارجه- علی منصور که در قضایای سوم شهریور ۱۳۲۰ نخست وزیر ایران بود)؛ اما شخص وزیر امور خارجه (علی‌قلی خان انصاری مشاورالممالک) که می‌بایست در تمام گفتگوهای مربوط به سیاست خارجی کشور شرکت داشته باشد، از همان آغاز کار به این جلسات دعوت نشده بود؛ در عوض روزنامه‌نگار؛ سید ضیاالدین طباطبایی که مدیر روزنامه رعد و رابط اصلی سفارت بریتانیا و نخست وزیر بود، در تمام مراحل مذاکرات و در تمامی جلسات محرمانه شرکت داشت.

در طی این روزها جسته و گریخته اخباری در روزنامه‌های رعد و ایران منتشر می‌شد که چندان مهم جلوه نمی‌کرد، ولی پس از اعلام بستن قرارداد، که مشخص شد تمامی مذاکرات مربوط به آن در ییلاق پس قلعه صورت می‌گرفته‌است، اهمیت این‌گونه خبرهای کوچک به ناگاه روشن شد.

مسیر مثبت نشان دادن این قرارداد ننگین در فضای رسانه ای آن روز ایران را سیدضیا و روزنامه رعدش بر عهده داشتند چه انکه وی در مطلبی 1919 را "رستاخیز نو ایران خواند" و این دقیقاً برخلاف موضع گیری‌اش دوران وزارتش بود که آن را هماهنگ با سیاست انگلستان می‌دانند.

سیدضیا و دولت کودتا
ارتباط سید ضیاء با وثوق الدوله و خصوصیات وی که توجه انگلیسی ها را به وی جلب کرده بود، باعث شد او به "کمیته آهن" که به کوشش سازمان جاسوسی انگلیس جهت حفظ منافع انگلیس در ایران و انجام کودتا تشکیل شده بود، راه یابد. وی در رأس این سازمان سری که متشکل از رجال مختلف ایرانی و انگلیسی بود، قرار گرفت و رابط جلسات آن با وزیر مختار انگلیس و دیگر عوامل اطلاعاتی انگلیس در تهران بود.[16] با فراهم شدن شرایط، انگلستان با انتخاب سید ضیاء به عنوان چهره سیاسی و رضاخان به عنوان چهره نظامی، کودتای خود در ایران را عملی ساخت.[17] بدین صورت که با عزل فرمانده روسی قزاق‌ها توسط احمد شاه، مشیرالدوله استعفا کرد و ریاست قزاق‌ها را انگلیسی‌ها بر عهده گرفته و فرماندهی آن را بر عهده رضاخان گذاردند.

طبق برنامه‌ قبلی با همکاری رضاخان و سید ضیاء، نیروهای قزاق از قزوین به تهران آمده و کودتای سوم اسفند 1299ش شکل می‌گیرد. در ستاد مشترک «ضیاء ـ رضا» حکم دستگیری 60 نفر از افراد با گرایش‌های مختلف؛ از جمله سید حسن مدرس تا صارم الدوله صادر می‌شود. روز چهارم کودتا، رضاخان با لقب سردار سپه، ریاست قزاق و سید ضیاء نیز حکم نخست وزیری خود را از احمدشاه قاجار دریافت می کنند.[18]

سید ضیاء پس از تشکیل کابینه خود در اسفند 1299ش با اقداماتی، همچون لغو قرارداد 1919م که خود از طرفداران آن بود، سعی نمود مقبولیتی در بین مردم برای خود کسب نماید؛ هر چند که اقدامات و اسناد موجود بیانگر ارتباط مستقیم وی با انگلیس در جهت تأمین غیر علنی و غیر مستقیم منافع آنان بوده است. وی که رضاخان را وزیر جنگ دولت خود کرده بود، سرانجام پس از حدود نود روز فعالیت در 4 خرداد 1300ش سقوط کرد.[19] کابینه او به عنوان یک دولت انقلابی، اصلاحات اقتصادی، فرهنگی، لغو قرارداد 1919م. و تشکیل ارتشی نیرومند را در رأس برنامه‌های خود قرار داد. اما به علت دستگیری بسیاری از مخالفان، کابینه وی، به کابینه سیاه شهرت یافت.

درباره علل سقوط دولت وی دلایلی قطعی نمی توان ارائه داد؛ اما جنگ قدرت بین رضاخان و سید ضیاء و ترجیح رضاخان توسط انگلستان به دلیل نوع عملکرد آنها از جمله دلایلی است که توسط عده ای از صاحب نظران بیان گردیده است.[20]

برخی دیگر، دلایل سقوط کابینه وی را نداشتن حزب و جمعیت، نداشتن سابقه ملی، سوء انتخاب اشخاص و حبس نمودن و زنده گذاشتن افراد مشهور و رنجانیدن رضاخان و نیز نارضایتی انگلستان از برخی اقدامات وی، همچون برقراری ارتباط با روسیه ذکر نموده اند.[21] علاوه بر اینها با توجه به رابطه عمیق سیدضیا با انگلیسی ها یکی از اقول مشهور آن است که نخست وزیری وی و پس از آن سقوط و دولت و تحویل دولت به رضاخان همه برنامه هایی بوده که سید ضیا در پس پرده با انگلیسی ها طراحی کرده و تنها او بازیگری قاهر برای این نقشه بوده است.

سقوط کابینه پایان فعالیت سیدضیا نبود
 سید ضیاء پس از کنار گذاشته شدن از صحنه سیاست با دریافت مبلغی پول، در حالی که به خارج از ایران تبعید شده بود، ساکن ژنو شد[22] و در حالی که روزگار را به سختی می گذراند، در سال 1310ش به دعوت حاج الأمین الحسینی مفتی اعظم فلسطین که جهت برگزاری کنگره ای به منظور مقابله با افزایش مهاجرت یهودیان به فلسطین دعوتنامه هایی برای بسیاری ار رجال دولتی و غیردولتی جهان و از جمله سید ضیاء ارسال کرده بود، بدین سرزمین رفت. سید ضیاء توانست ریاست کنگره را عهده دار شود، لذا پس از دو هفته اقامت جهت ساماندهی امور خود به سوئیس بازگشت و در بهار 1311ش مجدداً به فلسطین بازگشت. در 8 ماه اقامت خود اقداماتی، همچون تأسیس کمیته های ملی کنگره و ایجاد شعب در برخی از کشورهای عربی انجام داد و بار دیگر به اروپا بازگشت. وی مجدداً در سال 1314ش به فلسطین بازگشت و تا سال 1322ش در فلسطین اقامت گزید. وی متهم است که در زمان سکونت در فلسطین به عنوان یک فرد مسلمان در خرید زمین‌های فلسطینیان و فروش آن به یهودیان صهیونیست‌ نقش داشته است[23].

سید ضیاء در عصر پهلوی دوم
پس از وقایع شهریور 1320ش، در پی اشغال ایران و سپس سقوط سلطنت رضاشاه پهلوی، انگلستان که به دلیل سیاست انگلوفیلی سید ضیاء همچنان تمایل داشت، در موقع لزوم از وی استفاده نماید. در هفتم مهر 1322ش با هدایت سازمان های انگلیسی به ایران وارد نمود.

گفته می شود یکی از اهداف انگلستان از به کارگیری مجدد وی در صحنه سیاسی ایران استفاده از نفوذ وی در میان ایلات و شوراندن آنها علیه آلمان ها در صورت اشغال ایران طی جنگ جهانی دوم بود.[24] بدین ترتیب دور جدید فعالیت های انگلوفیلی سید ضیاء با حضور وی به عنوان نماینده مردم یزد در مجلس چهاردهم که با وجود مخالفت‌ها رأی اعتماد را کسب می‌نماید، آغاز گردید.[25]

وی در مقطع نمایندگی مجلس اقدام به چاپ نشریه "کاروان" و سپس روزنامه "رعد" نمود که سیاست آن شدیداً بر ضد اتحاد جماهیر شوروی و حزب توده بود. تأسیس "حزب وطن" و سپس حزب "اراده ملی" در بهمن 1323ش از دیگر اقدامات او بود. ارگان حزب اراده ملی نیز روزنامه "رعد امروز" بود که در سال 1324ش جای خود را به نشریه روستا داد. روزنامه "اراده فارس" در شیراز نیز زیر نظر حزب اراده ملی منتشر می شد.

تشکیل "اتحاد جراید ملی" واپسین اقدام سید ضیاء بود که شامل روزنامه هایی چون وظیفه، کاروان، کانون، حور، کشور و اقدام، بودند. [26]

بازداشت سید ضیاء پس از پایان دوره چهاردهم مجلس در اسفند 1324ش به بهانه های «اقدام علیه امنیت عمومی کشور» و «حیف و میل اعانات مربوط به زلزله زدگان گرگان» توسط قوام السلطنه که به تازگی از روسیه بازگشته بود،[27] موقتاً او را از صحنه سیاسی کشور خارج ساخت. اما واقعیت امر مخالفت های وی با دولت روس و حزب توده بود، چرا که احمد قوام پس از نخست وزیری به دنبال بحران آذربایجان عده‌ای از عوامل مشهور انگلیسی را دستگیر و زندانی ساخت.[28] هرچند پس از مدتی در 27 اسفند 1325 به دلیل کسالت از زندان آزاد شد.[29] همچنین گزارش هایی نیز از سازش بین این دو نفر به منظور جلب نظر انگلیس در سال 1327ش ارائه شده است.[30]

سید ضیاء به دنبال ترور رزم آرا توسط خلیل طهماسبی در 16 اسفند 1329ش، با جلب نظر شاه و انگلستان زمینه را برای نخست وزیری خود فراهم می دید؛ اما به دلیل مخالفت نمایندگان مجلس و نیز افکار عمومی نسبت به وی به دلیل سیاست های انگلیس دوستی او فراهم نشد. سید ضیاء که همچنان صحنه را برای حضور خود فراهم می دید، تلاش مجدد خود را برای کسب مقام نخست وزیری آغاز نمود.

پس از تصویب نهایی طرح ملی شدن صنعت نفت در مجلس ملی و مجلس سنا در 29 اسفند 1329ش[31] که علاء، نخست وزیر وقت در مقابل اوضاع متشنج دوام نیاورده بود، دربار پهلوی دوم و انگلستان در صدد بودند برای پیشبرد اهداف خود و به شکست کشاندن طرح ملی شدن صنعت نفت، سید ضیاءالدین طباطبایی را بر مسند نخست وزیری بنشانند، اما از سوی دیگر دکتر مصدق که مجلس او را به عنوان نخست وزیر پیشنهاد داده بود، برخلاف دفعات پیشین، بدون هیچ گونه شرطی، نخست وزیری را پذیرفت و طرح دربار و انگلستان که هرگز گمان نمی کردند مصدق پست نخست وزیری را در این شرایط حساس بپذیرد، با شکست مواجه شد.[32] وی در سال 1340ش نیز تلاش های فراوانی برای ساقط کردن دکتر علی امینی به عمل آورد که به موفقیتی دست نیافت.[33]

مزرعه داری یا سیاست پنهانی سید ضیاء
سید ضیاء که پس از آزادی از زندان در ائتلاف با دیگر احزاب و دستجات سیاسی از جمله حزب توده که خود از مخالفین آنها به شمار می‌رفت، به علت مخالفت نمایندگان مجلس و افکار عمومی نتوانست به طور رسمی منصبی به دست آورد. موضع سیاسی خود را از مداخله مستقیم به سیاست پنهانی تغییر داد. او تا پایان عمر ارتباط خویش را با دربار و سیاست حفظ نمود. سید ضیاء پس از تغییر روش سیاسی خود در مزرعه بزرگ خود در بوئین زهرای قزوین و سعادت آباد تهران به کشاورزی و دامداری مشغول گردید، اما همواره منزل وی محل تجمع مقامات کشوری و وابستگان سیاسی و مطبوعاتی خارجی بود. هر هفته نیز به حضور شاه رفته، به وی مشاوره می داد. [34]

سید ضیاء که گفته می شود در سال های پایانی عمر خود در روستای خود، الله آباد قزوین با یکی از زنان محلی ازدواج کرده و از وی صاحب دو فرزند پسر و یک دختر شده بود،[35] سرانجام در 8شهریور ماه 1348ش در سن حدود 80 سالگی فوت نموده و در شاه عبدالعظیم حسنی شهر ری دفن گردید.[36]
 
پی نوشت:
[1] . عاقلی، باقر؛ شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، 1380ش، جلد دوم، صص 959ـ961؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1381ش، صص پنج تا هشت.
[2] . ملک¬زاده، مهدی؛ تاریخ انقلاب مشروطیت، تهران، انتشارات علمی، 1373ش، جلد 1، ص564.
[3] . معتضد، خسرو، نجفقلی پسیان؛ معماران عصر پهلوی، تهران، انتشارات ثالث و آتیه، 1379ش، 260.
[4] . عاقلی، باقر؛ پیشین، صص 959ـ961؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، صص پنج تا هشت.
[5] . بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1386ش، چاپ سوم، ج اول، صص 94، 495؛ کیانوری، نورالدین؛ خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، 1371، صص 91،92؛ مکی، حسین؛ تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، چاپ اول، 1374ش، جلد اول، صص 375، 378.
[6]. تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1379ش، ص 14؛ عاقلی، باقر؛ پیشین، صص 959ـ961؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، صص 5 ـ 8.
[7]. تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین.
[8]. عاقلی، باقر؛ پیشین، صص 959ـ961؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، صص 5 ـ 8.
[9]. همان، ص شش‌.
[10]. تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین، صص 19،20.
[11]. عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 961.
[12]. تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین، ص 15.
[13]. پیر دیگار، ژان، برنارد هورکاد، یان ریشارد؛ ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، البرز، 1378ش، ص 99؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص هشت.
[14]. نجمی، ناصر؛ از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، 1370ش، جلد اول، ص 8؛ پیر دیگار، ژان، برنارد هورکاد، یان ریشارد؛ پیشین، ص 99؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص هشت.
[15]. عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 961.
[16]. تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین، ص33؛ فردوست، حسین؛ پیشین، صص 48، 49، 77.
[17]. زاوش، ح.م؛ نقش فراماسونها در رویدادهای تاریخی و اجتماعی ایران، تهران، آینده، 1361ش، جلد دوم، صص 170-171؛ مدنی، سید جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361ش، ص 98؛ مهرداد، محمود؛ فرهنگ جدید سیاسی؛ تهران، هفته، 1363ش، ص 259؛ عاقلی، باقر؛ روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، 1374ش، جلد اول، ص ‌143.
[18]. نجمی، ناصر؛ پیشین، ص 30؛ عاقلی، باقر؛ روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، پیشین، ص260.
[19]. همان، ص 154.
[20]. مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، صص 99، 100.
[21]. بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)؛ پیشین، صص 100، 101.
[22] . عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 154.
[23] . کیانوری، نورالدین؛ خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، 1371، ص 142؛ تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین، ص275 آذری شهرضایی، رضا؛ سید ضیاء الدین طباطبایی و فلسطین، تهران، شیرازه، 1381، چاپ اول، ص 27. رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص 172؛
[24] . فردوست، حسین؛ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، 1373، جلد دوم، صص 31، 48 و 49؛
[25] . رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، صص بیست و هشت تا سی.
[26] . تبریزی شیرازی، محمدرضا؛ پیشین، صص 397 و 397 و عاقلی، باقر؛ شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، پیشین، صص 963ـ966.
[27] . معتضد، خسرو، نجفقلی پسیان؛ معماران عصر پهلوی، تهران، ثالت و آتیه، 1379ش، ص 266.
[28] . عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 965.
[29] .اسناد ساواک، پیشین، ص سی.
[30] . رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین،  صص بیست و هشت تا سی.
[31] . عاقلی، باقر؛ پیشین، جلد سوم، ص 1470.
[32] . مصدق، محمد؛ خاطرات و تألمات مصدق، تهران، علمی، 1365، چاپ چهارم، صص 177 ـ179؛ عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 1471.
[33] . رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک،پیشین،  ص180.
[34] . همان،  صص بیست و هشت و 348.
[35] . نجمی، ناصر؛ از سید ضیاء تا بازرگان؛ تهران، ناشر نویسنده، 1370ش، ص 56؛ عاقلی، باقر؛ پیشین، جلد دوم، ص 967.
[36] . همان، صص 965، 967؛ رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص سی و دو.

با دخل و تصرف از مقاله منیره شریعت جو؛ پژوهشگر و نویسنده تاریخ