البته مدت زمان بسیاری، شاید از اولین روزهای انقلاب تا به امروز، کم و بیش یکی از مسائل مطرح در حوزه آموزش عالی و دانشگاه در کشور موضوع نسبت علم و دین یا علم و فرهنگ بوده و هست. لذا به در این باب مطالب متنوعی بیان شده و با مفهوم تازه ای روبه رو نیستیم. مردم و به ویژه دانشجویان نیز اغلب همین حس، یعنی عدم تازگی را، در مواجه با عبارات مذکور را از خود بروز می دهند.
قطعاَ یکی از دلایل موثر ایجاد این حس فضای بمباران اطلاعاتی شبکه های مجازی و حجم انبوه داده های پردازش نشده ناشی از آن است که شهروند امروز را مجبور به انفعال در مقابل بخش عمده ای از این پیام ها نموده است. اما بخشی از این نوع مواجه ریشه در عدم شفافیت فضای مربوط به طرح مسائل مرتبط با نسبت علم و فرهنگ (البته استفاده این دو واژه درمعنای متداول مردم و فارغ از نظریه های گوناگون در تعریف دقیق علم و فرهنگ می باشد) است.
این یادداشت مجال مناسبی نیست تا به طرح دیدگاه های مختلف "نسبت علم و فرهنگ" و تبیین و نتیجه گیری از آن بپردازم. هدف این یادداشت شفاف نمودن عرصه بیان دیدگاه ها در این موضوع است.
دانش آموز پذیرفته شده در دانشگاه های معتبر کشور و برخاسته از محیط مذهبی (یا کاملاَ مذهبی یا با حداقل عناد با مذهب) خانواده ها و آموزش و پرورش پس از ورود به دانشگاه و مواجه با فضای نسبتا بازتری نسبت به گذشته و با دانش و تجربه اندک ناشی از فشار حفظ محوری دبیرستان و کنکور، دچار انواع شوک های فکری و اجتماعی شده و تغییرات مهمی در اندیشه و رفتار او رخ خواهد داد.
شاید یکی از مهم ترین آن ها، موضوع فاصله عمیق مفاهیم جدیدی که دانشگاه به او آموخته میشود با فضای رسمی و اصول ذهنی ذهنی اوست. و البته این مواجه معمولا دو تا چهار ترم به طول انجامیده و اثر خود را به تدریج در اندیشه و رفتار دانشجو به نمایش میگذارد.که در بیان عمومی جامعه به تفاوت فرد تحصیلکرده با بی سواد تلقی می گردد. یا در طنزها و کاریکاتورها به نحوه پوشش قبل و بعد دانشجو به تمسخر نگاه می گردد.
برای مثال به دانشجوی پزشکی ما آموخته میشود طب سنتی و گیاهی غیرعلمی است. در روانشناسی نظریات فروید علمی است. در جامعه شناسی به دیدگاه های دورکیم مفصل و مهم پرداخته میشود در سیاست هابز در علوم تربیتی از دیویی و خلاصه از انواع دانشمندان و اندیشمندان و نظریات علمی در کتب دانشگاهی، اساتید دانشگاه و کلاس های علم و درس پرداخته میشود. به تلویحا یا صریحا آنان دانشمند و عالم و دیدگاه هایشان علمی و دانش جدید و مفید انگاشته می گردد.
حال تصور کنید دانشجویی که تا پیش از این، عبارات و گزاره های فروید و امثال آن را نوعی از رفتار و گفتار زشت و پلید تلقی می نموده و باید از آن پرهیز داشته است، امروز متوجه شده که دچار تحجر، خشک فکری و دگماتیسم بوده و برای عالم شدن و تسلط به علم و دانش و موفقیت در کار و زندگی و اجراء امر واجب دینی(یعنی کسب علم) باید بداند که دیدگاه های فروید و امثال آن یا درست است یا اگر نیست حداقل مهم است و باید مفصل به آن پرداخت.پس از درک این امر روشنفکرانه و اساسی طی زمان دانشجو با جامعه و فضای جدی بیرون از دانشگاه ارتباط گسترده تری برقرار می نماید و یا در کار یا حین تحصیل و پس از آن با عموم جامعه مواجه جدی تری پیدا میکند.
دوباره دچار شوک میشود چراکه تمام مفاهیم آموخته شده جدید در دنیای جدید واقعی جامعه ما مبتنی بر تجربه و با ارتباط حداقلی، با علم و دانش آموخته شده اوست. و در واقع همان مفاهیم پیش از دانشگاه، محور رفتار افراد با هم (ادبیات مذهبی، طرز پوشش) فضای رسمی (رسانه ها و جلسات کاری) و اداره جامعه است. این واقعیت امروز جامعه دانشگاهی و دوگانگی ارزشی و بحران هویتی است که دانشجو و جوان امروز با آن مواجه است. یعنی این فرد پیش از دانشگاه جملاتی فراوانی از اهمیت درس و علم و دانش برای زندگی و کار و درآمد و آینده میشنود، در دانشگاه علم مساوی گزاره ها و توصیه های متفاوت و متضاد با اصول فرهنگی و تجربه اجتماعی دانشجو (از نگاه او) تلقی می گردد. و پس از دانشگاه دوباره همه آن عبارات و گزاره ها مجدد فرو ریخته و محور بر تجربه اجتماعی و اصول فرهنگی قرار می گیرد. دانشجو هم داروخانه علمی را می بیند و هم عطاری تجربی و فرهنگی (که فاقد تایید علمی است) را و مشتری بسیار دارد، مجوز دارد و فعالیت میکند. و از این قبیل.
به مسئله فاصله علم و فرهنگ و گاهی تعارض و تضاد آن در مواردی، دیدگاه ها و نظریات متنوعی پرداخته اند اما آن ها را در دو دسته کلی می توان تقسیم نمود:
دیدگاه اول مشکل را در جامعه سنتی و غیرعلم محور می داند و معتقد است جامعه باید از حالت سنتی خارج شده و مبتنی بر علم جدید حرکت نماید. اثبات شده است در تمام دنیا که روش های علمی جدید زمینه توسعه پایدار جامعه را فراهم نموده و هرجا که مسئولان کشور علمی رفتار نمایند و بدنه مدیران میانی از حالت سنتی و پیروی از تجربه اجتماعی فرهنگی دست کشیده و علمی رفتار نموده اند، موفقیت و توسعه محقق گردیده است. باید جامعه را با مزایای علم و دانش آشنا کرد و با تحجر مقابله نمود. و بخش هایی از فرهنگ که با علم سازگار است را ترویج و بقیه را حذف یا اصلاح نمود.
امروز جامعه ایران در حال گذار از سنت به تجدد است و لذا زمان خواهد برد تا جامعه یکدست علمی شود و این فاصله و تعارضات بر طرف گردد.
دیدگاه دوم ریشه مسئله را علم تقلیدی از غرب می داند. معتقد است وقتی علمی آلوده به مفاهیم و مفروضات شرک آلود و غیرصحیح است و سراسر از عبارات و گزاره هایی است که با دین و فرهنگ مردم مخالف است و دین مبین اسلام اثبات نموده که این مفاهیم در مسیر صراط مستقیم نیست و دانشگاه که از جامعه دور است و با زور رضاخان و روشنفکران متجدد و از بالا به پایین و غیر نیاز محور در کشور با هدف استعماری تاسیس شده طبیعی است که جامعه دچار اختلاف و دوگانگی است. راه حل تطبیق علم جدید با مفاهیم اسلامی و آیات و روایات ناب اسلامی است و حذف و نقد مفاهیم غلط و پالایش سره از ناسره و سپس آموزش آن به جوانان و دانشجویان است. تا علم متناسب با فرهنگ ایران اسلامی گسترش یابد.
هر دو دیدگاه، تحلیل و راه حل هایی ارائه و دارای نکات مثبت و منفی خاص خود می باشند. و نقد و بررسی این دیدگاه ها در مجال این یادداشت نیست. اما نکته مهم این است که طرفداران هر دو دیدگاه مقاطعی در کشور در مصدر امور بوده و دارای قدرت جهت اعمال دیدگاه مربوطه بوده اند. ولی همچنان مسئله به قوت خود باقی است.
مسائل اساسی مانند مدرک گرایی، فاصله فضای رسمی و غیررسمی کشور، عدم اعتماد به علم و دانش و درگیری ها و تنش های شبه سیاسی و کند شدن رشد علمی و تعویق پیشرفت کشور که همه بخشی از علل خود را ریشه در این مسئله دارند، رو به گسترش است. طرف اول دیگری به تحجر، سنت گرایی و دگماتیسم و سیاسی کاری و مخالفت با علم و چاپلوسی حکومت متهم نموده و طرف دوم، طرف اول را غرب زده، روشنفکر و ضد فرهنگ اسلامی و عموم مردم میداند.
واقعیت این است که مطالعات مربوط به علم (فلسفه و جامعه شناسی علم) در ایران و جهان تازه و چند دهه بیشتر نیست که مطرح شده و مسئله نسبت علم و فرهنگ که موضوع روز نهادهای علمی جهان است و تقریبا از 70 میلادی رو به گسترش گذاشته هنوز موفق به ارائه دیدگاهی جامع و مورد اجماع حداکثری نشده است. البته در جهان دیدگاه های پست مدرن تلاش هایی برای تعریف جدید از علم و برقراری رابطه با فرهنگ بومی نموده است و در ایران نیز عقل گرایان اسلامی (مانند آیت الله جوادی آملی وغیره) نظریاتی دراین حوزه ارائه نموده اند. اما هنوز مطالعات علم و تعریف علم و نسبت آن با فرهنگ نیازمند دقت و تعمیق است.
لذا ضروری است توجه کنیم که اولا فاصله علم و فرهنگ در کشور یک مسئله واقعی است نه سیاسی یا ابلاغ حکومتی و ثانیا با شعار زدگی و سطحی نگری و تابلونویسی مشکلی حل نمیشود و ثالثاً نیازمند سرمایه گذاری و مطالعات عمیق و مسئله محور در رشته های گوناگون و با اعتماد به دانشمندان و علما و با نگاه محتواگرایی و طولانی مدت است.
