راه های فراوانی برای بررسی واقعیت دانشگاه وجود دارد که این تنوع موجب ایجاد رشته های متعدد در حوزه مطالعه و فهم دانشگاه گردیده است. (2)
"دانشگاه پژوهی" عبارت است از رشته های متنوعی که با روش های مختلف به بررسی، پژوهش و مطالعه ابعاد و سطوح دانشگاه می پردازند.
البته اصطلاح دانشگاه پژوهی در تحقیقات فارسی بیشتر با رویکرد مدیریتی و بهره وری دانش و دانشگاه به عنوان یک سازمان(IR) (3) و موسسه به کار گرفته میشود(4) درحالیکه نگاه از زاویه مدیریتی به دانشگاه فقط یکی از گونه های دانشگاه پژوهی ست نه همه آن. لذا به نظر میرسد، عبارت هایی مانند "دانشگاه کاوی" یا "واکاوی دانشگاه" ، دقیق تر منظور این مقاله از دانشگاه پژوهی را منتقل مینماید.
استخراج رشته های دانشگاه پژوهی؛ به شکل استقرایی در تاریخ علم در ایران یا جهان میتواند موضوع پژوهش مفصلی قرارگیرد اما عمده رشته هایی که، با روش هایی چون عقلی، تجربی، نقلی و غیره متناسب با هدف مسائل خود، در این حوزه دسته بندی می گردند، به شرح ذیل می توان اشاره نمود:
1- فلسفه دانشگاه
فلسفه دانشگاه، دلیل بودن دانشگاه را بررسی میکند و به بنیان های ماهیتی دانشگاه میپردازد. مسائلی چون هویت و ماموریت دانشگاه، وجه تمایز ساختار درونی و بیرونی دانشگاه با سایر نهادها، تناسب تلقی از علم و دانشگاه و از این قبیل، مورد بحث قرار میگیرد. آثاری چون جدال دانشکده های کانت و کتاب ایده دانشگاه باگزینش میثم سفیدخوش که ترجمه مجموعه مقالات در این حوزه است را میتوان در این رشته دسته بندی نمود.
2- جامعه شناسی و تاریخ دانشگاه
جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی و تاریخی به ارتباط جامعه و دانشگاه، استقلال دانشگاه، اجتماعات علمی، جهانی شدن و ارتباطات بین المللی و از این قبیل موارد از دریچه جامعه شناختی میپردازد. آثار انسان دانشگاهی بوردیو و یا فرهنگ و دانشگاه(5) نعمت الله فاضلی و سرگذشت و سوانح دانشگاه(6) مقصود فراستخواه، موانع رشد علمی فرامرز رفیع پور(7) از جمله کتب شناخته شده در این رویکرد است.همچنین محمدامین قانعی راد، ابراهیم فیاض و سعید زیباکلام و عماد افروغ به انتشار آثاری در این حوزه پرداخته اند.
3- اقتصاد و مدیریت دانشگاه و سیاستگذاری اقتصادی علم
این سه رشته در یک مجموعه قرار داده شده است تا نزدیکی رویکرد آن ها در نگاه به دانشگاه به عنوان یک موسسه روشن گردد. این رویکرد وجوه مالی و اقتصادی دانشگاه و مسائلی مانند راه های تامین مالی و درآمد دانشگاه، کیفیت آموزش عالی و بهره وری دانشگاه و منطق اقتصادی دانشگاه را بررسی می نماید. اندیشه آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل و سایر آثار در خصوص دانشگاه شاید اولین جرقه های این رشته بود و در ایران یعقوب انتظاری، غلامحسین خورشیدی، محد یمینی دوزی‌سرخابی، علینقی مشایخی، محمد مالجو و سپهر قاضی نوری و دیگران آثاری در این خصوص منتشر نموده اند.
4- تربیت و روانشناسی دانشگاه
نگاه علوم تربیتی و روانشناسی به دانشگاه، بیشتر ساختار درونی دانشگاه به لحاظ برنامه ریزی آموزشی و درسی، تکنولوژی آموزشی و ابزارهای آن و انگیزه ها و رفتاری های عناصر دانشگاهی و امثال آن مورد توجه قرار می دهد. این رشته عمدتا با تاملات جان دیویی در جهان بسط یافته و در ایران اندیشمندانی چون علی شریعتمداری، خسرو باقری، علی علاقبند و کورش فتحی و دیگران به انتشار کتب در این زمینه پرداخته اند.
5- فقه دانشگاه
این رشته به تشریح مسائل و احکام فقهی در دانشگاه می پردازد. احکام علم جویی، روابط عناصر دانشگاهی، مسائل فقهی انتشار علم و امثال آن. کتاب منیه المرید شهید ثانی در این حوزه جزء آثار برجسته است و حجت الاسلام علیرضا اعرافی نیز در سال های اخیر به این حوزه پرداخته اند.
6- سیاست دانشگاه
بررسی رابطه قدرت و علم ، نهاد دانشگاه و سیاست محور فعالیت این رشته میباشد. همچنین بررسی جریانات اعتراضی و مدنی درون دانشگاه و جنبش دانشجویی نیز در این حوزه قرار می گیرد. اندیشه های فوکو از جمله شناخته شده ترین صاحب نظران این رشته است. در ایران نیز صادق زیباکلام و شهریار زرشناس و برخی دیگر از اساتید آثاری در این حوزه منتشر نموده اند.
"دانشگاه پژوهی" در فضای علمی ایران و جهان دارای گرایش ها، اندیشمندان و آثار متعدد دیگری است که مورد اشاره قرار نگرفته است. و هدف این یادداشت فقط فتح باب مختصر و اشاره وار به سطوح مختلف مطالعه دانشگاه است. تا زمینه طرح این مطالعات در حوزه عمومی، که متاسفانه نه تنها در حوزه عمومی جامعه بلکه در اذهان دانشگاهیان هم شناخته شده نیست، فراهم گردد. در ادامه همین مسیر میتوان با بررسی استقرایی آثار متعدد داخلی و خارجی را شناسایی و همچنین ضمن آسیب شناسی آن راهکارهایی برای بسط و تعمیق بیشتر "دانشگاه پژوهی" در ایران ارائه نمود.
پی نوشت
1- آلتباخ، فبلیپ( 1379 ). آموزش عالی در قرن بیستم. ترجمه شایان رضا مشاطیان.تهران وزارت علوم:17
2- سفیدخوش، میثم(1395). ایده دانشگاه. تهران. انتشارات حکمت.
3- Institutional Research
4- انتظاری، یعقوب.تحقیقات نهادی رهیافتی برای بهبود بهره وری توسعه دانش در دانشگاه های ایران، نامه آموزش عالی، شماره 1، 2، 3، و4 . 1384
5- فاضلی، نعمت الله(1393).فرهنگ و دانشگاه. تهران. نشر ثالث.
6- فراستخواه، مقصود(1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه، تهران، نشر رسا
7- رفیع پور، فرامرز(1381). موانع رشد علمی در ایران و راه حل های آن، تهران. نشر شرکت سهامی انتشار
