«پرده نشین»؛ راه سومی از ورای کلیشه‌زدگی و هنجارشکنی

خبرنامه دانشجویان ایران: آرش فهیم// بدون تردید، سریال «پرده نشین» را باید یکی از مهم ترین سریال های سیما در این دوران بدانیم که برخلاف اغلب آثار تلویزیونی اخیر، قدرت زیادی در جلب توجه مخاطب دارد. این درحالی است که نام فیلمساز جوان و تازه کاری به نام بهروز شعیبی به عنوان کارگردان این أثر به چشم می خورد و این نخستین تجربه وی در تولید یک سریال تلویزیونی محسوب می شود. به همین دلیل برای بسیاری جای سوال است که دلیل این موفقیت چیست؟ بهتر است این گونه پرسید که چه عواملی باعث جذابیت این مجموعه تلویزیونی و بهتر دیده شدن آن نسبت به رقبایش شده است؟

شاید پاسخ اولیه و بدیهی، قرار گرفتن چند شخصیت روحانی و معمم و زندگی خصوصی آن ها به عنوان محور داستان سریال و عامل اصلی جذابیت آن باشد. چون این موضوع معمولا هم برای مخاطب عام و هم مخاطب خاص، چالش برانگیز و قابل توجه است. این پاسخ در عین اینکه درست است اما کامل نیست.

برای رسیدن به جواب جامع تر ابتدا باید بر این واقعیت تأکید کرد که دیگر نمی توان با تولید و پخش سریال هایی با محتوای خنثی و تصاویری کلیشه ای و بارها تکرار شده، امیدی به همراه کردن خیل مخاطب داشت. از طرفی هم در شأن رسانه ملی نیست که با هر وسیله ای بینندگان خود را نگه دارد. کلیشه زدگی، بیماری این روزهای سریال های تلویزیونی است و هنجارشکنی، بیماری بزرگتری است که برای پرهیز از تکرار و جلب توجه به وجود می آید.

برای پناه از هر دو بیماری، باید راه سومی را یافت که نه بوی کهنگی بدهد و نه شائبه ای از دهن کجی به عرف و ارزش های اخلاقی داشته باشد. راه سوم، جذابیت بومی است. یعنی جاذبه ای که از راه در هم آمیختن اعتلای هنری و تکنیکی با فرهنگ و ارزش های ملی، آئینی و دینی یک سرزمین پدیدار می شود، نه با تقلید از روی مخلوقات فرهنگی بیگانگان یا به کارگیری ابزارهای مبتذل. در این وانفسای آشفتگی ناشی از هجوم محصولات فرهنگی و رسانه های غریبه، تنها سریال هایی می توانند دیده شوند که داستانی پر از کشمکش دراماتیک و صحنه های چشم نواز و مملو از قاب های خیره کننده داشته باشند و در عین حال، حرفی تازه و ناگفته را با مخاطب خود درمیان بگذارند. و این ویژگی ها، تا حدودی و با وجود برخی نقاط ضعف در «پرده نشین» قابل مشاهده است.

این سریال، تجربه ای در همراهی و همسانی فرم و محتواست. چه بسیار آثار سینمایی و تلویزیونی ما که معمولا از ناحیه تناقض ساختار و مضمون آسیب می بینند و نمی توانند میان مفهوم های مدنظر خود و ابزار بازنمایی آن مفاهیم، تناسب و تناظر لازم را ایجاد کنند. گاهی محتوا از فرم، فراتر می رود و آنقدر بزرگ می شود که در ظرف کوچک فراهم آمده نمی گنجد. در برخی از آثار هم دیده ایم که با وجود ساختار نسبتا قابل قبول، حرف تازه و مهمی در یک اثر گفته نمی شود. هنر ناب، یعنی محتوایی متعالی که در فرمی مترقی ریخته و آمیخته شده باشد. «پرده نشین» از هر دو نظر، تجلی بخش یک «سریال کلاسیک ایرانی» است. یعنی اولین مشخصه و هویتی که در این مجموعه به چشم می آید، بازنمایی سبک زندگی، فضای اجتماعی، روابط انسانی و مسائل حاد و مهم در کشوری به نام ایران است.

سریال «پرده نشین» با مبنا قرار دادن ایده ای درباره مفهوم «وقف» و ملاحظات شرعی و قانونی آن خلق شده است. ایده ای که استعداد زیادی برای تبدیل شدن به بیانیه ای پر از شعر و شعار و مستقیم گویی را داشته است. اما ورز دادن این ایده اولیه در خلال یک درام نفس گیر و پر کشش و به معنای واقعی کلمه بدیع، آن را ملموس و دراماتیک کرده است. این درام، از طریق بازسازی موقعیت هایی نزدیک به واقع و زنده، خلق یک زندگی پرتلاطم و البته در اقلیمی خیالی به نام گلشن آباد، پدید آمده است. ایده وقف در میزانسن «روحانیت» پرورش یافته است و حول این میزانسن، روایتی آشنا اما همچنان سهمگین و پرخطر به نام «آقازادگی» ترسیم شده است. روایتی که مسئله روز جامعه ماست و همواره مباحث و حاشیه هایی درباره فرزندان و اطرافیان برخی از بزرگان در میان مردم و رسانه ها مطرح است. از ابتدای طرح این مسئله در سریال، بیم آن می رفت که کار به تبرئه و تطهیر آقازاده ها ختم شود. اما «پرده نشین» بدون اینکه دچار بی انصافی و وارد کردن تهمت و افترا به قشر روحانیت شود، تهدیدهای ممکن در اطراف زندگی این بخش مهم از جامعه را نیز برجسته کرده است.

نقطه اوج سریال، شخصیت پردازی حاج آقا شهیدی است؛ شخصیتی که در تقاطع آرمان و واقعیت خلق شده است. او مردی برخوردار از همه نیکی ها و خصائل برتر بشری معرفی می شود. اما غفلت او از فرزندش وی را به بحران بزرگی مبتلا می کند. با این حال، شهیدی سریال پرده نشین در همان حال که دلسوز و دلداده فرزند است، تسلیم حق هم هست. به همین دلیل هم وقتی پسرش به آلودگی اقتصادی متهم می شود، او را به واگذاری خودش به محکمه تشویق می کند. شهیدی، حاضر نمی شود در دفاع از فرزند خود، «حق الناس» را زیر پا بگذارد. این باعث شده تا این سریال، نسبت به برخی از مابه ازاهای مشابه مطرح در شرایط فعلی جامعه، حالتی کنایه آمیز پیدا کند.

بر این اساس، مضمون سریال، به روز شده است و پاسخگوی بخشی از مطالبات کنونی مردم است. در ادامه نیز، ماجراهایی درباره زمین خواری و اختلاس و خطرات زالوهای اقتصادی در داستان مطرح می شود. گردآوری همه این سوژه ها در کنار پرداختن به فراز و نشیب های زندگی خصوصی روحانیون - ازجمله رابطه با همسران و رفت و آمدهای روزمره شان - کنجکاوی هر بیننده ای را برای پی گیری این سریال برمی انگیزد.

انتخاب بازیگرانی که معمولا در نقش های کمدی ظاهر شده اند برای ایفای نقش طلاب و روحانیون، یک ریسک بزرگ بود. اما کارگردان و بازیگران این نقش ها، این آزمون را با نمره خوبی پشت سر گذاشتند. چون نتیجه کار آن ها به شدت جدی و در عین حال واقع گرا از آب درآمده است.

یکی از نقطه ضعف های «پرده نشین» حاشیه روی های بیش از حد است. یک سریال چند ده قسمتی، قطعا به داستانک ها و قصه های فرعی متعدد نیازمند است و در این سریال هم می توان رعایت این نکته را دید. اما گاهی شاخ و برگ های کار، به جای داستان تبدیل به حاشیه می شوند و بدون ضرورت به متن ماجرا وصله خورده اند. به طوری که موجب کند شدن ضرباهنگ پیشروی مجموعه می شوند. مانور بیش از حد بر خانواده نامزد براتعلی، یکی از این حاشیه هاست.

در مجموع، «پرده نشین» نقطه عطفی در کارنامه سیما به حساب می آید و گامی است به سوی سریال سازی ملی