به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»، سالهاست مهاجرت به خارج از مرزهای ایران روند صعودی دارد، اما بعد از جنگ با گسترش دانشگاهها و افزایش ظرفیت آنها روند مهاجرت کاهش یافت. در ٢٠سال اخیر، بسیاری از دانشجویان ما بعد از تحصیل در مقطع کارشناسی برای ادامه تحصیلات تکمیلی خود به کشورهای پیشرفته صنعتی مهاجرت میکنند و بخش قابلتوجهی از آنها هرگز به ایران برنمیگردند. روند مهاجرت بیبازگشت نخبگان یا به اصطلاح فرارمغزها از ایران از اواسط دهه٧٠ شیب صعودی داشته و بخش اعظم آن مربوط به دانشجویان است. شاید در سالهایی این روند کم شده، اما متاسفانه تاکنون برنامه دقیقی برای جذب سرمایه انسانی و بازگشت نخبگان به ایران به کار گرفته نشده است.
فرارمغزها را میتوان بهعنوان فرآیندی توصیف کرد که در آن کشور مبدأ از طریق مهاجرت به سایر کشورها، افراد تحصیلکرده و با استعداد خود را از دست میدهد. این روند مشکل و معضلی اساسی است، زیرا افراد متخصص و تحصیلکرده از کشور خارج میشوند و تخصص خود را به اقتصاد کشورهای دیگر اعطا میکنند. کشوری مبدأ بعد از دستدادن نیروی متخصص خود، از سختیهای اقتصادی فراوانی رنج خواهد برد، زیرا کسانی که باقی ماندهاند، دانش و تخصص لازم را برای ایجاد تغییر و بهبود شرایط جامعه ندارند.
آمار دقیقی از جمعیت ایرانیهای خارج از کشور وجود ندارد اما برخی اعداد و ارقام از حضور پنجمیلیون ایرانی در خارج از کشور خبر میدهد که بخش وسیعی از آنها تحصیلکرده و متخصص هستند. آمارهای داخلی نشان میدهد سالانه حدود ٦٠هزار نفر از ایران مهاجرت میکنند که آمار سازمان ملل و صندوق بینالمللی پول آن را ١٥٠هزار تا ١٨٠هزار نفر برآورد کرده که ٧٠ تا ٨٠درصد آنها قشر تحصیلکرده و متخصص هستند. همچنین بنابر آمارهای مجلس، وزارت آموزشوپرورش و غیره ٧٠درصد از رتبههای برتر کنکور، المپیادیها و مدالآوران علمی از کشور خارج شدهاند.
چرا نخبگان ایرانی مهاجرت میکنند؟
رفتارهای مهاجرتی نخبگان موضوع پیچیده و چندلایهای است، نباید آن را به چند علت محدود کرد. عوامل جاذبه در مقصد و دافعه در مبدأ احتمال مهاجرت افراد را افزایش میدهند. درحال حاضر چاقی هرم سنی در گروههای سنی جوان سبب شده جمعیت گروه سنی ٢٠ تا ٤٠ساله ایران بیشتر از گروههای سنی دیگر باشد، در نتیجه مشکلات این گروه سنی بیش از سایر گروههاست.
مهدیس قربانی جامعهشناس در حوزه جوانان درباره علل مهاجرت نخبگان از ایران میگوید: «در جامعهای که میان جمعیت، منابع و امکانات تعادل برقرار نباشد و افراد جامعه درآمد و امکانات خود را شایسته و منطبق با تحصیلات، تلاش و موقعیت خود ندانند، به فکر ترک جامعه میافتند. به عبارتی عدم تعادل میان امکانات و منابع انسانی موجب میشود شاهد سرریز نیروی متخصص انسانی به کشورهایی باشیم که حاضرند برای یک سرمایه انسانی حاضر و آماده امکانات خوبی فراهم کنند. مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور قدمتی ٦٠ساله دارد و این مهاجرت به علت مشکلات مختلفی در ایران ازجمله نبود فرصت شغلی و بیکاری، عدم حمایت مالی و معنوی از نیروهای متخصص، سطح پایین درآمد استادان، نخبگان و اعضای هیأت علمی، نارساییهای مالی و اداری، تبعیض اجتماعی و شکاف دستمزدها، عدم تناسب تخصص و درآمد، عدم شایستهسالاری، محدودیت فضای فرهنگی بهویژه در حوزه هنری، نظام کهنه و ایستای آموزشی و عدم امنیت و رضایت شغلی بهویژه برای زنان صورت میگیرد.»
قربانی معتقد است: «در کنار مشکلات و عوامل دافعه در ایران، برخی جاذبهها ازجمله وجود فرصت شغلی مناسب، چشمانداز مطلوب اقتصادی، وجود امنیت و آزادیهای اجتماعی و فردی، چشمانداز آینده امن و قابل پیشبینی و شایستهسالاری در کشورهای توسعهیافته به افزایش این روند دامن میزند. متاسفانه در هر جامعهای، این انتقال میتواند ساختار نیروی کار ماهر را در کشورهای ارسالکننده سرمایه انسانی بشدت تحتتأثیر قرار دهد. همچنین این تغییر کمبود نیروی انسانی، بیکفایتی در سیاستهای مالی و مشکلات جمعیتی را به دنبال دارد.»
علیرضا محمدی که بیش از ١٠سال در موسسه خصوصی اعزام دانشجو به خارج از کشور فعالیت میکند، میگوید: «روزانه تعداد زیادی جوان تحصیلکرده مجرد، متأهل، زن و مرد در گروههای سنی مختلف به این مرکز مراجعه میکنند، اما بیشتر درخواستکنندگان افراد تحصیلکرده و در گروه سنی ٢٠ تا ٣٠سال هستند. به جرأت میتوانم بگویم، در طی ١٠سالی که در این موسسه هستم، تعداد مراجعین در هیچ سالی روند کاهشی نداشته، تنها نکتهای که تغییر کرده، مقصد مهاجرت است. چند سال قبل آلمان به دلیل تحصیل مجانی طرفداران زیادی در بین جوانان ایرانی داشت و اینروزها درخواست مهاجرت برای کانادا افزایش یافته است. جوانان زیادی به اینجا میآیند و ما مطابق با رشته، تخصص و علاقهشان دانشگاه و کشور مورد نظر را به آنها معرفی میکنیم. در سالهای اخیر، در کنار مهاجرت نخبگان، دانشجویان و افرادی که مقطع کارشناسی خود را با رتبههای برتر در دانشگاههای ایران به پایان رساندهاند، شاهد افزایش روزافزون دانشآموزانی هستیم که در سن ١٧، ١٨سالگی و قبل از ورود به دانشگاه برای مهاجرت مستقل و تحصیل در کالج و مقطع کارشناسی در کشورهای اروپایی، آمریکایی و کانادا اقدام به مهاجرت میکنند که افزایش روند این مهاجران موجب کاهش سن مهاجرت در آینده میشود.»
آمار و ارقام متفاوتی درباره لیست کشورها با بیشترین میزان فرارمغزها ارایه شده است. در برخی از این لیستها که در کمتر از ١٠سال پیش ارایه شده بود، ایران در رتبه اول قرار گرفته بود. آخرین آمار مربوط به فرارمغزها به سال ٢٠١٥ میلادی مربوط میشود. زمانی که بحث فرارمغزها پیش میآید، انتظار میرود با لیستی از کشورهای جهان سوم یا کشورهای توسعهنیافته مواجه شویم، اما حقیقت این است که حتی ثروتمندترین کشورهای جهان نیز از این معضل در امان نیستند. نکته قابلتوجه در لیست ارایهشده در سال ٢٠١٥ وجود کشور انگلستان در رتبه یازدهم لیست است. اتحادیه اروپا که بسیاری از کشورهای عضو آن جزو پیشرفتهترین کشورهای جهان هستند، سالانه شاهد خروج گسترده دانشآموزان از اتحادیه اروپا به ایالات متحده و در عوض ورود کارگران از کشورهای دیگر به این منطقه است. در حقیقت، تعداد زیادی از کارگران غیرمتخصص از شمال آفریقا، خاورمیانه و اروپای شرقی درحال تلاش برای رسیدن به اتحادیه اروپا و تعداد زیادی از نیرویهای متخصص در اتحادیه اروپا در تلاش برای خروج از این منطقه هستند. مشکل و معضل خروج نیروهای متخصص از اتحادیه اروپا و ورود نیروی غیرماهر به این منطقه تا حدی گسترش یافته که کمیسیون اروپا درصدد طراحی یک برنامه مشابه کارت سبز ایالات متحده است تا بتواند از طریق آن مهاجران ماهر را جذب کند.
همانطور که گفته شد، فرارمغزها به دلایل مختلفی صورت میگیرد، دلایلی که گاه شخصی است و گاه کملطفی و عدم حمایت اجتماعی علت آن است. مغزهایی که فرار را بر قرار ترجیح میدهند، در بیشتر مواقع با هدف ادامه تحصیل کشور مبدأ را ترک میکنند و هنگامی که در مقام مقایسه مبدأ و مقصد را در دو کفه ترازو میگذارند، برخورداری از درآمد بالا، امکانات و رفاه بیشتر را به دوری از خانواده و وطن ترجیح میدهند و وطن خود را برای همیشه ترک میکنند. مطالعات جهانی مرکز جهانی کار نشان میدهد توسعه اقتصادی رابطه تنگاتنگی با فرارمغزها دارد. توسعه اقتصادی میزان فرارمغزها را کاهش میدهد و افزایش امکانات و درآمدهای بالا برای نخبگان و صاحبان حرفه میتواند از مهاجرت آنها جلوگیری کند.
مطالعه و پژوهش روی کشورهایی که در زمینه کاهش مهاجرت نخبگان موفق بودهاند، نشان میدهد افزایش توسعه اقتصادی، اتکا به اقتصاد دانشبنیان و درنهایت تأکید روی عوامل فرهنگی میتواند از افزایش مهاجرت نخبگان جلوگیری کند. در کشور ژاپن که منابع طبیعیاش ٢درصد، منابع سخت افزاریاش ١٨درصد و ٨٠درصد نیرو و سرمایه انسانی دارد، از نیروی متخصص خود در چرخه اقتصادی کمک میگیرد، در نتیجه در این کشور میزان فرار نخبگان بسیار پایین است. ایران نیز میتواند با توجه به جوانبودن ساختار جمعیتیاش با بهرهمندی از نیروی متخصص و جوان خود در اقتصاد، نیروی متخصص را جذب سازههای توسعهای کند. همچنین با بالابردن ارزش علم و جلوگیری از رشد بیرویه دانشگاهها و مدرکگرایی و الگو قراردادن کشورهایی که در زمینه کاهش مهاجرت نخبگان موفق بودهاند، به کاهش این روند کمک کند.
منبع: روزنامه شهروند