با توجه به اعلام این هدف پس از فروپاشی بلوک شرق در سال 1990 و با توجه به این که یکی از دو قطبی که عدم وابستگی به آنها فلسفه ی وجودی جنبش را تشکیل می داد ازبین رفته بود دو دیدگاه در جنبش بوجود آمد، یک دیدگاه می گفت فلسفه ی جنبش از بین رفته است و دو ابرقدرت وجود ندارد که ما عدم تعهد داشته باشیم بنابراین در دوره ای شاهد سستی جنبش بودیم و باید بازتعریف جدیدی شکل می گرفت و اما دیدگاه دوم می گفت اگرچه یک قطب از بین رفته اما قطب دوم موجود است و جنبش حتی با قدرت بیشتر از قبل با تک قطب ابرقدرت فعلی مقابله کندکه البته این دیدگاه دوم بود که به ظاهرغلبه کرد و باعث ادامه ی مسیر این جنبش شد.
جنبش عدم تعهد در فرایندی نسبتا طولانی پس از جنگ جهانی دوم ابتدا در سال 1947 در کنفرانس روابط آسیایی در دهلی نو و سپس در سال 1955 با برگزاری اجلاس معروف باندونگ در اندونزی شکل گرفت. پس از آن تا سال 1961 تلاش ها برای اجتماع رهبران جنبش بی فایده بود تا این که در این سال با تلاش های مارشال تیتو اولین اجلاس سران جنبش غیر متعهدها در بلگراد تشکیل شد. لازم به ذکر است این اجلاس در فضای جنگ سرد از سوی کشور هایی برگزار شد که می خواستند استقلال خود را در برابر شرق و غرب حفظ کنند.
البته عبارت «جنبش غیر متعهد» اولین بار در سال 1953 و در سخنرانی «و.ک.کریشنامنون» سیاستمدار هندی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد عنوان شد. «منون» از دوستان نزدیک جواهر لعل نهرو بود، نهرو اصطلاح وی را در سال 1954 ضمن سخنرانی خویش در سریلانکا تکرار نمود. سرانجام در سال 1976 اصطلاح جنبش غیر متعهد ها توسط کشورهای حاضر در پنجمین کنفرانس آن به کار گرفته شد و کشورهای شرکت کننده در آن به عنوان اعضای این جنبش نامیده شدند. سابقه ی عضویت ایران دراین جنبش به سال 1358برمی گردد.
در پی اعلام مواضع سیاست خارجی جدید ایران پس از انقلاب مسئله ی عضویت ایران در جنبش به طور جدی مطرح شد، به طوری که یک ماه پس ازانقلاب اسلامی ایران وزیرخارجه ی کوبا که کشورش ریاست اجلاس را برعهده داشت اعلام کرد که سیاست های جدید ایران اجازه ی عضویت آن را در این جنبش می دهد.
در خرداد 1358 وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که به جنبش غیرمتعهدها خواهد پیوست و در کنفرانس هاوانا در کوبا شرکت خواهد کرد. در نشست ششم سران در هاوانا ایران رسما به عنوان هشتاد و هشتمین کشور عضو پذیرفته شد.
جواهر لعل نهرو رهبر فقید هند و از بنیانگذاران جنبش همچنین پنج اصل اساسی را به عنوان راهنمای روابط در جنبش مطرح نمود که مورد موافقت سایر اعضا قرار گرفت. این اصول که به «پانچاشیلا»، (پنج‌گانه یا پنج بازدارنده) معروف گردید، بعدها به عنوان اساس اندیشه های جنبش غیر متعهدها پذیرفته شد. این پنج اصل عبارت بودند از:
1- احترام متقابل به حق حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر
2- خودداری از هرگونه تجاوز به یکدیگر
3- عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر
4- برابری در منافع متقابل
5- همزیستی مسالمت آمیز
همان گونه که مشخص است این اصول صرفا در حد اصول اعلام شده ای باقی ماند که کشورهایی مانند عراق در زمان دفاع مقدس و یا عربستان سعودی در مقطع فعلی به راحتی آن را نقض کردند.
اتفاق جالب تر در مورد عراق این مساله بود که در حالی که بر خلاف اصول پانچاشیلا این کشور در سال 1981 تجاوز آشکاری را به خاک ایران آغاز کرده بود اما میزبانی اجلاس سران در سال 1982 به این کشور واگذار شد. در این بین جمهوری اسلامی ایران تلاش های دیپلماتیک خود را به صورت گسترده برای متقاعد کردن اعضا برای تغییر محل اجلاس سران آغاز کرد و همراه با این تلاش های دیپلماتیک جنگنده های ایران با ناامن کردن بغداد فضای مناسبی را برای متقاعد کردن اعضا به ناامن بودن بغداد فراهم کردند. سر انجام تلاش های جمهوری اسلامی ایران نتیجه داد و برگزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران لغو و میزبانی به دهلی نو واگذار شد،که این امر از مهم ترین رویدادهای تاریخ جنبش محسوب می شود.
به طور کلی به نظر می رسد با یک بررسی اجمالی از تاریخچه‌ی جنبش عدم تعهد می توان اینگونه نتیجه گرفت که این جنبش بنا به دلایلی مانند عدم وجود ساختار مناسب، عدم تجانس و وحدت اعضا و از همه مهم تر وابستگی برخی از اعضا به قدرت های بزرگ و اقدامات آنها برخلاف اصول واضح عدم تعهد حالتی انفعالی و بعضا حتی نقیض خود پیدا کرده که آن را از مسیر نقش آفرینی در جایگاه متناسب با تعداد اعضا و وزن این جنبش خارج کرده است.
* گزارش از محمدکاظم عبدالحمیدی
