به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران» از آنجا که کتاب به شکلی که روز به روز محبوبتر میشود به قرن 21 رسیده است، به ذهنمان رسید که ایده خوبی است که نگاهی به تاریخ طویل تحول این کتاب فروتن بیاندازیم.
کتاب از الواح گلی تا کتاب الکترونیک، تحول قابل تحسینی را پشت سر گذاشته که در این تاریخچه مختصر به آن خواهیم پرداخت.
2400 پیش از میلاد - طومارهای پاپیروس
با اینکه توسط تاریخنگاران گفته میشود ممکن استفاده از کاغذ پاپیروس به سلسله اول (3100 پیش از میلاد) شروع شده باشد اما قدیمیترین طومار پاپیروس حاوی کلام نوشتاری باقی مانده به سال 2400 پیش از میلاد و مصر باستان (سلسله پنجم فرعون نفریرکارع کاکای) مربوط میشود. پاپیروس مادهای بسیار کلفت کاغذمانند است که از «مغز» (مرکز ساقه) گیاه پاپیروس، گیاه مردابی نی مانند که زمانی در رود نیل یافت میشد، به دست میاید. این مغزها به صورفت نوارهای باریک بریده، به یکدیگر فشرده و بعد چسبانده میشدند و میگذاشتند خشک شود تا سطح صاف نازکی که بتوان روی آن نوشت به دست بیاید. همچنین برای نوشتن عموما قلم از ساقه بریده شده و بعد تیز میشد اما از پر پرندگان نیز استفاده میشد.
مصریها صدها سال پیش از اینکه یونانی و رومیها به این روش عادت کنند، از این مواد استفاده میکردند. این طومارها پیچیده میشدند و عموما برای محافظت از آنها داخل لوله های چوبی قرار میگرفتند. کتابها از چسباندن چندین طومار به طول 10 متر و در برخی موارد بیشتر (تاریخچه فرعون رامسس سوم بیش از 30 متر طول داشت) به دست میامدند.
همواره کتابها به صورت افقی پهن میشدند و بر یک سمتشان در دو ستون نوشته میشد. از این روش نوشتاری تا قرن 8 پیش از میلاد استفاده میشد.
600 پیش از میلاد –سیستم نوشتاری پیشرفته
حوالی این تاریخ بود که عموم فرهنگهای مدیترانه ای به آرامی اقدام به ساخت سیستم نوشتاری پیشرفته تری کردند. با اینکه همچنان تعدادی خط نوشتاری مانند عبری و عربی از سیستم راست به چپ استفاده میکنند، آنها سیستم چپ به راست را ترجیح دادند که همچنان استاندارد فرهنگهای غربی است.
پیش از اینکه این تصمیم گرفته شود، فرهنگهای مختلف از چپ به راست، راست به چپ، بالا به پایین و حتی پایین به بالا مینوشتند.
500-200 پیش از میلاد – صفحه پوستین
پوست، ماده ای نازک بود که از پوست گوساله، گوسفند یا حتی بز به دست میامد که به عنوان جایگزینی برای پاپیروس ساخته شده بود. هرودوت، تاریخنگار یونانی که در قرن 5 پیش از میلاد زندگی میکرد (و به عنوان «پدر تاریخ» غرب شناخته میشود) استفاده از این پوستها برای نوشتن را «معمول» وصف کرده بود. طبق گفته وارو رومی (محقق و نویسندهای که در 116 – 27 پیش از میلاد میزیست) صفحه پوستین به دلیل کمبود پاپیروس، به دستور یومینس پرگاموم (شهری یونانی واقع در ترکیه امروزی) اختراع شد.
در زبان انگلیسی به این کاغذ «پارچمنت/ parchment» گفته میشود که نامش را از شهر پرگامون (همان شهر یونانی پرگاموم) گرفته و گفته میشود همانجا به شکل اعلای خود رسیده است. پس از اینکه کتابخانه عظیمی در پرگامون ساخته شد (که با کتابخانه الکساندریا رقابت میکرد) قیمتش شروع به افزایش و هم طرازی با قیمت پاپیروس کرد (که مقداری به دلیل کمبود ساقه پاپیروس از روی برداشت بسیار زیاد آن بود) که به تبدیل کاغذ پوست به وسیله نوشتار اصلی انجامید.
200 پیش از میلاد – توسعه لوح مومی
در همین حدود بود که الواح مومی توسط یونانی و رومیها ابداع شد. این الواح در اصل بلوکهای چوبی ای بودند که سطحشان را با موم میپوشاندند تا بشود با قلم رویشان نوشت و بعدا برای استفاده دوباره پاک کرد.
برخی اوقات با استفاده از طناب (که شکل اولیهای از حلقه کلاسور بودند) آنها را به یکدیگر متصل میکردند که به آن «کدکس» (در لاتین به معنی «چوب» است اما بعدتر به مجموعه ای از صفحات صحافی شده اطلاق میشد) میگفتند که این اولین شکل کتاب صحافی شده است. کدکس در اروپا بسیار مشهور شد و جای طومار را گرفت.
105 میلادی – انقلاب کاغذ
عموم افراد اتفاق نظر دارند که یک خاجه چینی (مربوط به دربار سلطنتی) به نام کای لون کاغذسازی را برای نوشتن اختراع کرده و در حدود سال 105 پیش از میلاد برای ساخت خمیر کاغذ از ترکیب توت، پوست درخت، کنف، پارچه کهنه و حتی تور ماهیگیری استفاده کرده است. در اکتشافات اخیر باستان شناسی از نزدیکی دونهاونگ، کاغذی متعلق به قرن 8 پیش از میلاد که رویش نوشته شده بوده، پیدا شده است در حالی که در چین از 200 قبل از میلاد از کاغذ برای پیچیدن اشیا و لایه گذاری میانشان استفاده میشده.
روند ساخت کاغذ در هر وزنی به این صورت است که برای ایجاد تعلیق فیبر و آب ترکیب شده و سپس میگذارند این تعلیق از طریق یک تور خشک شود تا فقط برگه ای از فیبر باقی بماند. سپس از فشرده و خشک شدن این برگه، کاغذ به دست میاید. عموما پس از خشک شدن کاغذ آن را از میان غلتک های سنگینی عبور میدهند تا سطح نوشتار محکمتر شود. (به این پروسه مهره کشی گفته میشود)
برای کاهش جذب آب کاغذ، میتوان آن را «آهار» زد و این عمل 3 دستهبندی دارد – آهار نخورده (آب-برگ) که جذب آب بالایی دارد و برای خشک کردن و به عنوان دستمال حوله ای استفاده میشود، آهار کم (آهار ضعیف) که همچنان کمی قدرت جذب دارد و برای روزنامه ها از آن استفاده میشود و در آخر آهار قوی (خیلی آهار زده) که مقاومت خوبی مقابل آب دارد.
وقتی کاغذ برای اولین بار ساخته شد، اندازه استانداردی داشت و هر بخش کاغذ به عنوان «برگ» نیز شناخته میشود. وقتی یک برگ بدون تا خوردن رویش چیزی چاپ شود به آن «فولیو» (که آن نیز به معنی برگ است) گفته میشود و تقریبا هم اندازه یک روزنامه کوچک است (البته فولیو میتواند اندازه های دیگری نیز داشته باشد). اگر یک فولیو تا شود که دو برگه بسازد (یا 4 صفحه) به اندازه این برگها «کوارتو» گفته میشود. اگر یک کوارتو تا شود تا 4 برگ (یا 8 صفحه) ساخته شود، به آن «اکتاوو» میگویند که تقریبا هم اندازه کتابهای مدرن است. (همچنین شانزدهم و سی و دوم نیز وجود دارد اما زیاد معمول نیستند)
400 – 600 میلادی – افزوده شدن تصاویر
در این حوالی بود که اولین دست نوشته های تصویردار پدیدار شدند. اولین نمونه های آنها به دلیل بهتر بودن کیفیت کاغذ پوستین (که جایگزین پاپیروس شده بودند) نسبت به کاغذهای «مدرن»تر همچنان روی کاغذ پوستین نوشته میشدند.
این کتابهای دستنویس دارای طرحهای پر جزییات که با نقره یا حتی طلا و رنگهای تند کشیده میشدند، تزیین میشدند. اولین نمونه های یافته شده دستنویس های تصویردار در ایتالیا و امپراتوری روم شرقی تولید شده بودند.
در اروپا (و یک سری کشور مسلمان) این کتابها به شکل هنری خیلی پیشرفتهای تبدیل شد و این روش نوشتن کتاب تا اختراع دستگاه تایپ قابل حمل به همین شکل باقی ماند.
خاصی این آثار نه تنها در خود تصاویر بلکه در نگهداری آثار بدون تصویر نیز بود. اگر این عمل اتفاق نمیافتاد (عمدتا به دست کاتبان رهبانی اواخر عهد عتیق؛ که به قرن 3 تا 7 میلادی گفته میشود) احتمالا تمام ادبیات یونان و روم از میان میرفت.
868 میلادی – اولین کتاب چاپ شده
اولین کتاب با استفاده از بلوکهای چوبی که حروف به صورت معکوس رویشان هک شده بود در چین روی کاغذ چاپ شد. برای چاپ روی این بلوکهای چوبی جوهر زده میشد. به این روش «چاپ بلوک» گفته میشد که در این مورد نام دقیقترش «چاپ بلوک چوبی» است و در اصل در اوایل 220 میلادی برای چاپ روی پارچه از آن استفاده میشد.
بلوک چوبی با دقت تمام با استفاده چاقو، اسکنه و سوهان و همچنین شاخه چوب به عنوان «ماتریس کمکی» ساخته میشد تا سطح جایی که قرار بود سیاه شود، بالاتر از بقیه آن بماند. طرح باید به طور معکوس هک میشد تا وقتی روی سطح مورد نظر چاپ میشد، تصویر آیینه صحیحی بسازد. این پروسه تراشیدن چوب زایلوگرافی یا منبت نام دارد.
با این روش حتی میشود با استفاده از چند بلوک، چاپ چند رنگ انجام داد (برای هر رنگ یک بلوک مجزا)، با اینکه روی هم چاپ کردن دو رنگ، رنگهای دیگری میسازد. میتوان با محکم کردن کاغذ در قاب اطراف بلوکهای چوبی، چاپ چند رنگ انجام داد.
1041 – 1230 میلادی – اولین دستگاه تایپ متحرک
تایپ متحرک به سیستم چاپ و تایپوگرافی گفته میشود که از اجزای متحرک برای بازسازی عناصر یک نوشته ساخته شده باشد (عموما با حروف و علایم نوشتاری مجزا).
مردی چینی به نام بی شنگ برای اولین بار ایده تایپ متحرکی را داد که هر حرف روی قطعه چوب مجزایی کنده شده و سپس در یک قاب چوبی قرار بگیرد. این روش چوبی نیز بینقص نبود اما مهمترین این مشکلات، پس دادن جوهر میان چوب و ایجاد سطحی ناهموار بود. در نتیجه این مشکل تایپ متحرک چوبی خیلی زود کنار گذاشته شد و لوح سرامیکی، که از سفال پخته شده ساخته میشد، جایش را گرفت.
به دلیل پیچیدگی زبان نوشتاری چینی (که نیاز به هزاران لوح سرامیکی داشت)، تایپ متحرک در شرق مدتها طرفدار چندانی پیدا نکرد.
حدود سال 1230 میلادی اولین تایپ متحرک فلزی اینبار در کره و در سلسله گوریو ساخته شد. در سال 1377 میلادی این پیشرفت به ساخت اولین کتاب چاپ شده توسط تایپ متحرک چوبی به نام «جیکجی» انجامید.
با این ابداع، بهترین کتاب ها با تیراژ بسیار زیاد چاپ شدند.
1250 میلادی – چاپ بلوک در مصر
در این زمان در مصر چاپ بلوک (در عربی تارش) پیدا شد، البته معلوم نیست به صورت مجزا یا با الهام از چاپ بلوک آسیا درست شده یا خیر (البته در تاریخچه عربی تایید شده کاغذسازی در مصر از روی آسیای میانه ساخته شده بود). این روش چاپ بلوک تقریبا انحصارا توسط جامعه اسلامی استفاده میشد.
بیشتر چاپهای باقی مانده نشان میدهند که چاپ بلوک تقریبا منحصر به نوشته های مذهبی مانند تعویذ (تکه های کاغذ باریک و طویل که رویشان آیه هایی از قرآن نوشته میشود) بودند. سپس این «تعویذ»ها داخل استوانه های فلزی قرار داده و با زنجیر دور گردن میانداختند.
مشخص نیست که چرا در مصر یا جامعه اسلامی چاپ بلوک پیشرفت دیگری نکرد اما تصور میشود به این دلیل بود که تارش توسط حلبی سازهای دورگرد و کاتبان سرکش (مانند ابودلف خزرجی که در دربار شاهزادگان ایرانی رفت و آمد زیادی داشت) و افراد خودرای دیگر که میتوانستند از مردم ساده سواستفاده کنند، استفاده میشده، باشد. این امر میتواند مخفی نگه داشتن آن از بقیه جامعه و توسعه ندادن این روش را توجیح کند.
1439 – 1450 میلادی – تایپ متحرک در اروپا
اولین ماشین تایپ متحرک در اروپا توسط طلاساز آلمانی به نام یوهانس گوتنبرگ ساخته شد که گفته میشود بدون الهام از تایپ متحرک مورد استفاده از آسیا این کار را انجام داده بود.
یوهانس که با تکنیک برش ضرب سکه و قالب آشنا بود، سیستم تایپ متحرک فلزی ضرب حروف از محفظه شان را با استفاده از وسیلهای به عنوان قالب دستی (قالب بسیار ساده دو بخشی که تایپ متحرک دست ساز درش قرار میگرفت) ساخت. خود محفظه از آلیاژی از سرب (که به عنوان فلز تایپ شناخته میشود) که توسط خود یوهانس کشف شده بود، ساخته میشد. این آلیاژ باعث بادوام و یکدستتر شدن حروف شد که بعدتر به تایپوگرافی و فونت رسید.
قالب دستی اولین روش کاربردی تولید کپی ارزان قیمت ضرب حروف برای چاپ تعداد زیاد کتابهای عادی بود. این روش باعث شد تایپ متحرک تبدیل به حرفه شود و اختراعی واقعا بزرگ و مهم است که انقلابی در نوشتن و چاپ اطلاعات ایجاد کرد و مستقیم به ساخت چاپخانه انجامید.
همه ما خوره‌کتاب‌ها به انقلاب کتاب، کاغذ، چاپ و گوتنبرگ مدیونیم. اگر شما هم به کتاب علاقه مندید، به پادکست خوره کتاب گوش بدهید.
